O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya” - Музыка - Рефераты

O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya”

Загружено в:

07.11.2022

Скачано:

0

Размер:

381.87109375 KB

O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya” Talaba bilan birinchi darsda uning imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan ijro dasturidan joy olgan ikkinchi asar O’zbekiston kompozitori Q.Komilovning qashqar rubob va orkestr uchun “Fantaziya”si. Ushbu asar timsolida talaba faqat O’zbekiston kompozitorlari asarlari bilan tanishibgina qolmasdan, balki O’zbekistonda kompozitorlarning qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari bilan ham tanishib borishlari zarur. Shu sababdan quyida ana shu masalalar bo’yicha nazariy ma’lumotlar taqdim etiladi. XX asrning birinchi yarmida davr taqozosi bilan butun jahon miqyosida madaniyatlarning o’zaro yaqinlashuv jarayonlari kuzatildi. O’zbekistonda musiqa san’atining yangi turlari shakllana boshladi.O’sha paytlarda o’zbek musiqa san’ati rivojlanishida xorij mamlakatlari musiqachilarining ta’siri katta bo’lganini inkor etib bo’lmaydi, albatta. V.Uspenskiy, N.Mironov va uning safdoshlarni o’zbek xalq musiqasini notaga olish ishlarini boshlab yuborganliklari tarixdan ma’lum. Yangi tashkil etilgan ijodiy jamoalar, o’quv yurtlari, tizimga solingan ta’lim asta- sekin shakllana boshladi. Toshkentda konservatoriya ochilishi, viloyatlarda musiqa bilim yurtlarining tashkil etilishi musiqiy ta’limni yangi pog’onaga ko’tardi. Asta- sekin yangi zamon talabiga javob beradigan milliy kadrlar yetishib chiqa boshladi. Ular sozandayu-xonandalardan tortib, musiqashunos kompozitorlaru- bastakorlardan tashkil topgan bo’lib, o’zbek musiqa san’ati rivoji yo’lida fidokorona mehnat qildilar. Dastlab kompozitorlar Yevropa cholg’ulari-fortepiano, skripka uchun, simfonik orkestr, xor va vokal ijrochilari uchun asarlar yaratgan bo’lsalar,

keyinroq, o’zbek musiqiy dramalari va milliy musiqamiz asosida yaratilgan yirik asarlarni ham yarata boshladilar. Shunday qilib o’zbek kompozitorlik maktabi shakllandi. Milliy cholg’ular uchun kompozitorlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab asarlar yarata boshladilar. Dastlabki namunalar bastakorlar tomonidan yaratilgan bo’lib ular: T.Jalilov, Y.Rajabiy, M.Mirzayev, F.Sodiqov, S.Yo’ldoshev, M.Niyozov, E.Shukrullayev, G’.Hojiqulov kabi ko’plab ustozlar yaratgan asarlardir. Qashqar rubob uchun takrorlanmas, yorqin asarlar yaratgan Muhammadjon Mirzayev tomonidan bastalangan “Lirik kuy”, ”Intizor etma”, “Marg’ilon qizlari”, “Dilrabo”, “Yangi tanovor”, “Gulrux”, “Dil kuylasin”, “Shodlik” kabi kuylar qashqar rubob ijrochiligini yana bir pog’onaga ko’tarilishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa ushbu asarlar ikkita rubobda ijro etilishi o’sha paytda katta yangilik edi. Kompozitorlardan Ibrohim Hamrayev “Qashqar rubob va fortepiano uchun Konsert”, Abdusharif Otajonov “Chang va fortepiano uchun Konsert” va pyesalar kabi namunalar yaratilgan bo’lsa, bugungi kunda milliy cholg’ular uchun deyarli har bir kompozitor ijod qilmoqda. Zamonaviy kompozitorlarimizdan Sayfi Jalil, Mustafo Bafoyev, Farhod Alimov, Habibullo Rahimov, Rustam Abdullayev, Dilorom Saydaminova, Nadim Norxo’jayev, Avaz Mansurov, Muhammad Otajonov, Dmitriy Yanov-Yanovskiy, Oydin Abdullayeva, Dilnoz Zokirova, Jamil Charshemov kabilarning xalq cholg’ulari uchun yaratgan asarlari doimiy ijro repertuaridan mutahkam o’rin olib, musiqiy ta’limning barcha bosqichlarida yangi avlod sozandalarini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. O’zbekiston kompozitorlari tomonidan qashqar rubob uchun yaratilayotgan asarlar orasida boshqa cholg’ular, masalan: skripka, fortepiano, violonchel kabi cholg’ular, shuningdek, turli orkestrlar uchun yozilgan asarlarni qashqar rubob cholg’usi uchun moslashtirish yoki qayta ishlash natijasida paydo bo’layotgan asarlar ham ijro repertuaridan mustahkam o’rin olib bormoqda. Bu yo’nalishda kompozitorlar F.Alimovning “Tamanno”, “O’rik gullaganda”, “Feruza”, M.Otajonovning “Bolgarcha syuita”, “Eroncha Fantaziya”, “Sadri Gusfand”,

“Kujo rafte”, “Mavrigi” kabi asarlarni yaratib qashqar rubob ijrochiligiga yangi bir yo’nalishni kirib kelishida o’zlarining munosib hissalarini qo’shib kelmoqdalar. Q.KOMILOV. QASHQAR RUBOB VA ORKESTR UCHUN “FANTAZIYA” 1. “Gulbahor va Tanovor” kuyini yoddan chalib bering. Milliy bezaklar ijrosiga va qismdan qismga o’tishga e’tibor bering. 2. Ushbu darsda yangi asar, ya’ni dasturda aniqlab olingan O’zbekiston kompozitor asarlari turkumidan Q.Komilovning sharq mavzulari asosida qashqar rubob va orkestr uchun Fantaziya asarlari o’rganishga kirishamiz. Dastlab asar muallifi haqida to’xtalib o’tsak. O’zbekiston Bastakorlar uyushmasi safiga 1992 yili qabul qilingan kompozitor, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist, mohir g’ijjakchi, Qahramon Komilov, Toshkent shahrida 1948 yilning 21 martida tug’ildi. 1962-1966 yillarda Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtida g’ijjak cholg’usi bo’yicha tahsil oldi. 1988-1993 yillarda esa Toshkent davlat konservatoriyasini kompozitorlik fakultetini professor B.F.Gienko sinfida muvaffaqiyatli bitirdi. 1964-2001 yillar mobaynida O’zbekiston radiosi huzuridagi o’zbek xalq cholg’ulari orkestrida g’ijjakchi sozanda, 1996-1998 yillarda G’anijon Toshmatov nomidagi «Dutorchi qizlar» ansamblining badiiy rahbari, 2001-2012 yillarda O’zbekiston davlat san’at institutida dotsent lavozimida faoliyat yuritdi. Q.Komilov bastakor sifatida turli janr va shakllarda jozibali, milliy ruhda sug’orilgan, rang-barang original musiqiy asarlar yaratdi. Toshkentning 2000 yillik yubileyiga bag’ishlangan, o’zbek xalq cholg’ulari orkestri uchun yozgan «Toshkent haqida poema»; yakkaxon, xor va orkestr uchun O.Matchon so’ziga yozgan «Mening muhabbatim» syuitasi, o’zbek xalq cholg’ulari orkestri uchun uchta uvertyura; soprano va orkestr uchun N.Narzullayev so’ziga «Ishonadi ona yuragi» balladasi, tenor, xor, suxandon va orkestr uchun «XX asr nidosi» (E.Vohidov so’zi) balladasi, violonchel va fortepiano uchun «Elegiya», akapella

xori uchun «Yurtim» (M.Ali so’zi) qo’shig’i; xor va orkestr uchun «Jon tasadduq», «El madhi» (U.Rashid so’zlari), «Nur qo’ynida diyorim» (N.Narzullayev so’zi) kabi 400 dan ziyod turli mavzularda qo’shiqlar yaratdi. Q.Komilov «Simfoniya» (1993 y.); «Dalvarzintepa» syuitasi (1995 y.); qo’shnay va orkestr uchun «Ko’klam tarovati», g’ijjak va orkestr uchun «Diyorim madhi», rubob va orkestr uchun «Do’stlik», g’ijjak va orkestr uchun «Alla» kabi pyesalari, xor uchun «O’zbekiston qo’shig’i» (H.G’ulom so’zi); «Ozod yurt» (M.Ali so’zi) nomli oratoriyalarini, «Jaloliddin Manguberdi» va «Ona faryodi» (K.Avaz so’zlari) vokal-poemalarini, musiqali teatr uchun «Diyonatga xiyonat» (K.Avaz pesasi 1999 y.), «Otabek va Kumushbibi» (J.Jabborov pesasi, 1999y.), “Oy onam-qaynonam”, “Muhabbatim qismatim”, “Garovdagi muhabbat” kabi musiqali drama va komediyalarga musiqa bastaladi. Kompozitor so’nggi yillarda qashqar rubobi va xalq cholg’ulari orkestri uchun ”Mohim” Poemasi hamda Fantaziya asarlarini yaratdi. Bugungi kunda ushbu asarlar ijrochilik va o’quv dasturlaridan mustahkam o’rin olgan. 3. Endi kompozitorning “Qashqar rubob va orkestr uchun Fantaziya” asarini o’rganishga kirishamiz. Asar maxsus qashqar rubob cholg’usi uchun yaratilgan bo’lib, erkin shaklda yozilgan. Dastlab D.Zokirov nomidagi XChO sozandasi Rustam Karimov tomonidan ijro etilgan. Erkin improvizatsiya bilan boshlanadigan kirish qismi nota matnida qisqa ko’rinishda barilgan bo’lsada, uni ijrosi kengroq ijro etishi mumkin. Ushbu darsda 70-taktgacha nota matnini o’qib chiqing. Dastlab ad libitum asosida kichik kadensiya berilgan. Ushbu kadensiya asarning birinchi ijrochisi Rustam Karimov tomonidan ancha keng tarzda, mukammal kadensiya ko’rinishida ijro etilgan. Demak ushbu qism erkin holda ijrochiga o’z mahoratini ko’rsatishga imkon yaratadi. Sol major tonalligida 1-raqamdan boshlanadigan dastlabki qism 2/4 o’lchovida yengil, shaxdam xarakterli teskari zarbli kuy tuzilmasi Fantaziyaning birinchi mavzusi hisoblanadi. Fortepiano teskari zarb usulida to’rt taktli kirish qismini chalib bergach, beshinchi taktdan solo boshlanadi.

Sekvensiyali jumlalardan tuzilgan ushbu qism yengil, o’ynoqi, shaxdam ijro etilishi kerak. 5-raqamdan re minor tonalligiga o’tgan Meno mosso sur’atida 7/8 o’lchovli qism boshlanadi. Ushbu qism o’zining ritmi va ixcham, yakunlangan shaxdam kuy ohangi bilan o’ziga xoslik kasb etadi. Qashqar rubob ijrosida mavzuning har ikkinchi taktida takrorlanadigan choraklik tovushlar tremolosi tepaga uzilishi kerak. Shundangina keyingi jumlaga auftakt bilan yengil o’tish imkoni yaratiladi. Ushbu qismni fortepianoning 9 taktli mavzusi yakunlab beradi.

Ko’rinib turganidek so’nggi takt do major tonalligiga o’tish og’ishmasi bilan tugallanadi. Bu yerda ritenuto orqali keyingi mavzuga o’tiladi. Ushbu darsda asarning I va II qismlari tahlil qilib nota orqali o’qib chiqildi. Endi shtrixlar vat applikatura haqida to’xtalib o’tsak. Asarni o’zlashtirishning dastlabki jarayonidan boshlab shtrix va applikaturani to’g’ri qo’yish muhim. Birinchi qism shtrixlarida, teskari zarb esa faqat pastga zarb berib chalinadi. Ikkinchi qismda sakkiztalik notalar pastga, choraktalik notalar esa tremolo shtrixida chalinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.Rajabiy “O’zbek xalq musiqasi” I jild T., 1955 2. I.Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” T., 1963 3. A.Fitrat “O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” “Fan”. T.,1993 4. A.Odilov “O’zbek cholg’ularida ijrochilik tarixi”. T. “O’qituvchi”, 1995. 5. Ne’matillo Mo’’jaziy “Tavorixi musiqiyn” Pekin millatlar nashriyoti. Pekin. 1982.

Похожие

Cholg`u asarlarini tahlil qilish uchun “konsert” uslubiyoti. M.Otajonov. Qashqar rubob va orkestr

Cholg’u ijrochilik tarixi va qashqar rubob ijrochilik amaliyoti

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish

Qashqar rubobi tovush imkoniyatlari. Tovush hosil qilish va uni boshqarish. P.I. Chaykovskiy “kuz qo’shig’i”. Darslar-amaliy ijrochilik mashg`ulotlari

Doni Zokirov nomidagi davlat xalq cholg‘ulari orkestrining shakllanish shart sharoitlari