O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari - Музыка - Рефераты

O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari

Загружено в:

10.01.2023

Скачано:

0

Размер:

20.9970703125 KB

O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari Mumtoz musiqa deganda o’zbek xalqiga mansub, uning yetuk sozanda- bastakorlari tomonidan asrlar davomida yaratilgan musiqa san’ati namunalari (aytim-ashula va cholg’u musiqalari) ko’zda tutiladi. Ushbu musiqa boshqa musiqa ijodiyoti namunalaridan bir necha o’ziga xos xususiyatlar bilan farqlanadi: 1. Og’zaki tarzlilik – mumtoz musiqa xalq tomonidan asrlar davomida yaratilib, og’izdan-og’izga, avloddan avlodga, ustozdan shogirdga o’tib kelgan ijod mahsuli. Ma’lumki, qadim zamonlarda ilk bor yuzaga kelgan folklor va mumtoz asarlar omma (xalq) tomonidan ijod qilingan va ijro etilgan. O’rta asrlarda esa iste’dodli (yetuk) sozanda, xonanda va bastakorlar tomonidan yaratilgan. Og’zaki an’anadagi mualliflik ijodi, ommaviy ijod singari, xalq hayoti va uning turli tomonlarini to’g’ri, aniq, badiiy jihatdan mukammal ifoda etishi, xalq didi va talabiga mos tusha olishi tufayli uzoq yashaydi. Demak, mumtoz musiqaning yaratilishi va tarqalishi jonli og’zaki an’ana bilan bog’liqdir. 2. An’anaviylik – mumtoz musiqa namunalari an’ana sifatida saqlanib, rivojlanib kelmoqda. An’ana deganda uzoq vaqt davomida xalq tajribasidan o’tib, odat tusiga kirgan tadbir yoki xususiyat tushuniladi. An’anaviylik asarlarni og’zaki tarzda yaratilishi, ijro etilishi va tarqalishida asarlarning matnida (kuy va she’r), ijro uslublarida namoyon bo’ladi. Mumtoz asarlarning musiqiy-poetik matni janrlarga ko’ra uzoq muddat davomida doimiy ravishda takrorlanib turadigan qismlarga ega (tasvir vositalari, parchalar, obrazlar tasvirida namoyon bo’ladi). Ijro etishda (ma’lum uslublarning saqlanishida) ham an’anaviylik mavjuddir. 3. Professionallik – mumtoz musiqa asarlari yaratilishi va ijro etilishi professional sifatlar (keng diapazonli ovoz sohibi, mohir sozanda, musiqa va she’riyat qonuniyatlarini bilish va ularga rioya qilish, ma’lum voha va ijrochilik maktabi an’analariga bo’ysunish)ga va mahoratga ega bo’lishdir. Ushbu musiqa namunalari o’ziga xos ijod va ijro jihatlari tufayli professionallikni talab etadi.

4. Mualliflik – mumtoz musiqa ijodiyoti yetuk sozanda va bastakor mahsulotidir, u individual-mualliflik (ma’lum shaxs tomonidan yaratilgan) ijodga kiradi. To’g’ri, aksariyat asarlarning mualliflari noma’lum, ammo ayrim asarlarning nomlari ijodkor va ijrochining ismlari bilan yuritilgan, masalan, Abdurahmonbegi, Karimqulbegi, Ashkullo saqili, Sodirxon hofiz Ushshog’i, Eshvoy, Hoji Abdulaziz Ushshog’i va h.k. Ushbu asarlar o’zining kuy rivoji, shakl murakkabligi va ijro usullari mukammalligi bilan ajralib turadi. Ular «ustoz-shogird» ta’limotini o’tgan yetuk sozanda, xonanda, baxshi, shoir, katta ashulachi va maqomchilar tomonidan ijro etiladi 5. Lokallik – mumtoz musiqa namunalari mahalliy ijro uslubiga egadir, shu tufayli Buxoro ―Shashmaqomi, ―Xorazm maqomlari turkumi, Farg’ona- Toshkent maqomlari yoki katta ashula janri faqatgina Farg’ona vodiysida shakllangan, rivojlangan va tarqalgan yoki dostonchilik san’atida Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm ijro uslublari va an’analariga bo’linadi.Ularning har biri o’z mavqeyi, mazmuni, kuy tuzilishi va rivoji, ijrochilik uslublari bilan bir-biridan farq qiladi. O’zbek musiqasida hozirga qadar ko’lami jihatidan birmuncha kengligi, tarixan qadimiyligi, ijro xususiyatlari bo’yicha benazir, betakrorligi bilan, asosan, to’rtta mahalliy uslub tavsiflari alohida ajratilgan bo’lib, ularning har biri muayyan voha nomi bilan, ya’ni Farg’ona- Toshkent, BuxoroSamarqand, Qashqadaryo-Surxondaryo va Xorazm lokal (mahalliy) uslublari deb yuritiladi. Har biri jug’rofiy va madaniy muhiti, tarixan aholining turmush tarzi, musiqiy shevasi, musiqa janrlari va cholg’ularining tarqalishi hamda ijro uslublari bilan ajralib turadi An’anaviy san’atimizning ulkan bilimdoni ustoz Yusufjon qiziq Shakarjonov shundan ta’riflaydi: ―Milliy musiqa san’atimiz bamisoli bir daraxt bo’lib, uning tomiri Xorazm, tanasi Buxoro, shoxlari Farg’onadir. An’anaviy ijrochiligi tarixiga nazar tashlasak, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o’lkamizda mumtoz musiqa san’atining butun bir ijrochi avlodi yetishib chiqqanligining guvohi bo’lamiz. Ota Jalol, Ota G’iyos, Levi Boboxonov, Hoji Abdulaziz

Abdurasulov, Domla halim Ibodov, Mulla To’ychi Toshmuhammedov, Sodirxon hofiz Bobosharipov, Matyoqub Xarratov, Hamroqul qori To’raqulov, Mamadbuva Sattorov, Madali hofiz, Ergash shoir Jumanbulbul o’g’li, Po’lkan shoir, Sherna baxshi, Islom Nazar o’g’li, Bola baxshi Abdullayev va keyinchalik ularning shogirdlari mumtoz musiqa san’atimiz xazinasini o’zlarining maqomlari, dostonlari, katta ashula va suvoralari bilan boyitdilar. An’anaviy ijrochiligimizda har birlari bir-biriga o’xshamagan ajoyib ijro uslublarini va yangidan yangi asarlarni ham yaratdilar. Sodirxon hofiz ijro etgan ―Ushshoq ―Sodirxon Ushshog’i nomi, ―Bozirgon, ―Oshiq Mahmud dostonlari Bola baxshi nomi, ―Yovoiy Chorgoh katta ashulasi Mamadbuva va Boltaboy hofizlarning nomlari bilan mashhur bo’lib ketgan. Hoji Abdulaziz Abdurasulov bastalagan ―Guluzorim, ―Beboqcha ashulalari, Jo’raxon Sultonov bastalagan va o’zi ijro etgan ―Guluzorim qani, ―Naylayin ashulalari mumtoz san’at namunalari qatori musiqiy xazinamizdan o’rin olgan. Mumtoz musiqa rivojlanish tarixini shartli ravishda ikki bosqichga ajratish mumkin. Birinchisi – XX asrgacha bosib o’tilgan yo’l, og’zaki an’anada saqlanib rivojlanishi, har biri o’z nomiga va uslubiga ega bo’lishi; IX asrdan boshlab «musiqiy risolalarda» Sharq mumtoz musiqasining nazariy masalalari Forobiy, Ibn Sino, Safiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog’iy, Abdurahmon Jomiy, Najmiddin Kavkabiy, Darvesh Ali Changiy kabi ulkan olimlar tomonidan atroflicha o’rganib kelingan. Ikkinchisi – XX asrdan boshlab mumtoz musiqa namunalari nota yozuvlariga bitilgan, sadolari ohanrabo tasmalariga tushirilgan, yangi ta’lim tizimida o’zlashtirilgan, havaskor va professional ansambllar va ijrochilar tomonidan ijro etilib, jonli an’ana tarzida yashab kelmoqda. Ashula va yallalar, dostonlar va katta ashulalar, cholg’u kuylari va turkumlar, maqomlar zamonaviy nota yozuvlarida muhrlanib, abadiy yashashga hozirlandi.

XX asrda o’zbek mumtoz musiqasini to’plash, yozib olish, ilmiy o’rganish va targ’ib etishda kompozitor va bastakorlar, musiqashunos olimlarning xizmatilari katta bo’lgan. Ular: Viktor Aleksandrovich Uspenskiy (1879 1949). Yelena Yevgenevna Romanovskaya (1890 1947). Yunus Rajabiy (1897 1976). Matniyoz Yusupov (1925 1992). Isoq Rajabov (1927 1982). Fayzulla Muzaffarovich Karomatli (1925). O’zbek an’anaviy musiqa namunalarini to’plash, magnit tasmalarga yozib olish, hujjatlashtirish, nota yozuvida muhrlash va ilmiy o’rganish hamda ularning nota to’plamlari, kitoblar va gramplastinkalar orqali nashr etishda San’atshunoslik ilmiy tadqiqot institutining faoliyati ahamiyatlidir. 1928-yili Samarqandda o’zbeklarning xalq va klassik musiqasini o’rganish ilmiy tekshirish instituti sifatida ish boshlagan muassasa, keyinchalik o’zbek musiqasini o’rganish markaziga aylandi. V.Uspenskiy, I.Akbarov, F.Karomatli kabi atoqli olimlar rahbarligida respublikaning va Markaziy Osiyo davlatlarining turli joylarida ekspeditsiya ishlari olib borildi. Natijada O’zbekistonda juda boy musiqa arxivi vujudga keldi va u kundan kunga boyib bordi. Hozirgi kunda institut fonotekasi 1 million metrdan ortiq magnit tasmalarida va audio diskalarda xalqimizning noyob durdonalari – turli xalq qo’shiqlaridan tortib, to yetuk san’atkorlar tomonidan ijro etilgan yirik maqom turkumlari saqlanmoqda. Ayrimlari gramplastikalar, audio disklar va nota yozuvi to’plamlari sifatida xalqimizga taqdim etilgan. Mumtoz musiqa jonli ravishda amaliyotda va ta’lim tizimida o’zlashtirilib, XX asrning yetuk sozanda va hofizlari, baxshi va maqom ansambllari repertuaridan mustahkam o’rin oldi va xalqimizga yangicha an’anaviy uslubda taqdim etilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 .Begimatov S. Mamirov Q., Mansurov A., Karimova D, Ro’ziyev I. Musiqa 6-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil 2.Jabborov A. Musiqiu drama va komediya janrlari. O’zbekiston kompozitorlarining ijodiyotida. Toshkent. 2000-yil.. 3.Ismoilova.M. E. Xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarning ma’naviy ahloqiy fazilatlarini shakillantirish. Toshkent “Istiqlol” 2000-yil. 4 .Ismoilova M. Vokal o’qitish metodikasi. Oliy va o’rta maxsus musiqiy ta’lim talablati uchun o’quv uslubiy qo’llanma.Toshkent ”Musiqa” nashriyoti.2011yil. -61 bet. 5 .Ismoilova M.E. Bayramjonim-bayramjon. Umumiy o`rta ta’lim maktab o`quvchilari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “Musiqa” 2016 yil –232 bet. 6. Ibrohimov.O. J. Sadoqov. 7-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi manbaa ijodiy uyi. Toshkent 2004-yil. 7.Mansurov A., Hakimova D. Musiqa 5-sinf uchun darslik G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil. 8. Hasanboyeva O. Hasanboyev.J, H.Hamidov. Pedagogika tarixi. Toshkent 2004-yil. 9. Rizayeva M, Yosh xonandaning kamoloti. Toshkent “Cho’lpon”2003-yil.

Похожие

Turk va Ozarbayjon musiqasi

Qadimiy mumtoz tokkatalar

D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim

Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti

Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi