Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi - Музыка - Рефераты

Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

855.5634765625 KB

Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi Kirish… … …………………………………………………….…………… 2 I - BOB. Xorij musiqa operasi……………………………………………5 1.1 Glukning opera islohoti tamoyillari …………….... ……………… ..12 1.2. V.A.Motsartning opera ijodi……………………. ...................... …… 14 II-BOB. Rus musiqa operasi……………………….. …………………… .21 2.1. M.I.Glinka opera ijodi………….. .......................................................22 2.2. M.I.Glinkaning ”Ivan Susanin” operasi................ ...................….......23 III-BOB. O’zbek opera san’ati...................................................................26 3.1. O’zbekistonda opera janrining o’zbek musiqali dramasi rivoji asosida shuningdek chet el mumtoz operasining ta’sirida yuzaga kelishi....26 3.2. ”Maysaraning ishi” operasining qisqacha mazmuni..........................29 Xulosa……………………………....................………………………..35 Foydalanilgan adabiyotlar ........ ..................... ............................... .52

Kirish Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida istiqlol yillarida yurtimizda san’atning barcha yo‘nalishlarini rivojlantirish borasida olib borilayotgan ezgu ishlar yoshlar ma’naviyatini asrab- avaylash, ularni ona Vatanga muhabbat, milliy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalashdek ulug‘vor maqsadlarga xizmat qilmoqda. Yurtimiz teatr san’atini ravnaq toptirish, uning o‘ziga xos an’analarini asrab-avaylash va yanada boyitish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizning barcha hududlarida yangi san’at maskanlari qurilib foydalanishga topshirilmoqda, mavjudlari zamon talablari darajasida ta’mirlanmoqda. Ayni paytda sohadagi yangi ijodiy loyihalarni qo‘llab-quvvatlash, san’atkorlar mehnatini e’zozlash, teatr sohasi uchun malakali mutaxassislarni tayyorlash – doimiy e’tiborda.San’atni bor jozibasi bilan his qiladigan nozik didli tomoshabinlar huzurida konsert qo‘yish, spektakllar namoyish etish juda zavqli. Keyingi yillarda mamlakatimizda san’at va madaniyat, xususan, klassik opera va balet san’atiga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbek operachilari jahonning qator nufuzli tanlovlarida muvaffaqiyatli ishtirok etish barobarida, o‘zlarining yuksak san’atlari va mahoratlarini namoyish etib, e’tirofga sazovor bo‘lib kelishmoqda. Bugungi kunga kelib yurtimizda xalqaro opera san’ati festivallari o‘tkazilib kelinmoqda. Bu esa milliy opera san’atini rivojlantirish yuzasidan yurtimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar bilan san’at muxlislarini kengroq tanishtirish, bu boradagi xalqaro hamkorlikni mustahkamlash, ijodiy muloqotni yanada kengaytirish imkonini beradi san’at — xalqlarni birlashtiradi. Ta’bir joiz bo‘lsa, jahoniy tinchlik va totuvlik, hamjihatlik rishtalarini mustahkamlaydi OPERA (lot. opera — mehnat mahsuli,asar) — musiqali dramatik san’at janri. Opera qorishma (sintetik) janr bo‘lib, o‘zida bir nechta san’at turlarini mujassam etadi; unda dramaturgiya, musiqa, tasviriy san’at va raqs san’ati shakllari yaxlit sahnaviy jarayonda uzviy bog‘lanadi. 2 Lekin musiqa ular orasida etakchi o‘rin egallaydi. Opera ning adabiy asosi — librettodagi

voqealar musiqiy dramaturgiya vositalari b-n, avvalo, vokal musiqa shakllarida gavdalantiriladi. Qahramonlarning hissiy kechinmalari, asosan, yakkaxon xonandalar ijrosidagi ariya, kavatina kabi tugal musiqa lavhalarida o‘z ifodasini topadi. Opera dagi rechitativ tugal musiqa shakllarini o‘zaro bog‘lab, musiqiy dramaturgiya jarayonida muhim vazifalar bajaradi. Turli vokal ansambl {duet, trio va b.)larda qahramonlarning o‘zaro munosabatlari, dramatik voqealar o‘z aksini topadi. Xor ro‘y berayotgan voqealarning izoxlovchi vositasi vazifasini bajaradi, uning yordamida xalq hayoti lavhalari gavdalanadi. Opera da orkestr ham katta o‘rin egallaydi: vokal shakllarga jo‘r bo‘ladi, mustaqil cholg‘u qism {antrakt, uvertyura, introduksiya va b.)larda vaziyatning mazmunini ochib beradi, har bir sahnaning ruhiy holatini ifodalashga yordam beradi. Opera ning tuzilishi uning g‘oyaviy maqsadiga, syujet xususiyatlariga,musiqiy-ijodiy maktab an’analari va uslublariga hamda kompozitorning ijodiy tafakkuriga bog‘liq. Opera san’atning alohida turi sifatida 16-asr oxirida Florensiya (Italiya)da yuzaga keldi: YA. Perining «Dafna» (1598) va «Evridika» (1600) asarlari. Opera keyinchalik Evropaning boshqa mamlakatlarida tarqalib, tarixiy rivoji davomida turli xillariga ega bo‘ldi. O‘zbekistonda Opera janri o‘zbek mushkeli dramasining rivoji asosida, shuningdek, chet el mumtoz Opera sining ta’sirida yuzaga kelgan. Toshkentga bir nechta (gruzin— 1894; 1907—15 yilarda — italyan,tatar, rus, ozarbayjon) Opera gruppalari gastrolga kelgan. 1918 yildan Toshkentda rus opera teatri o‘z faoliyatini boshlagan. 1929 yilda M. Qoriyoqubov tashabbusi bilan o‘zbek musiqali teatri ishga tushdi.Uning repertuari, asosan, musiqali dramalardan iborat bo‘lgan. Mazkur teatr sahnasida o‘zbek tilida qo‘yilgan birinchi operalar — «Er Targ‘in» (E. Brusilovskiy, 1937) va «Nargiz» (M. Magoma-ev,1938)dir. o‘zbek opera va balet gruppasi O‘zbek musiqali teatri zaminida yuzaga kelib, 1939 yil S. Vasilenko va M. Ashrafiyning «Bo‘ron» Opera si bilan o‘z faoliyatini boshlagan. Dastlabki o‘zbek operalari o‘zbek va rus 3 kompozitorlarining ijodiy hamkorligi natijasida hamda O‘zbekistonda ijod qilgan rus kompozi

torlarining mahalliy mavzudagi ijodida rivoj topgan (R. Glier, T. Sodikrv,«Layli va ajnun», 1940; «Gulsara»,1949; A. Kozlovskiy, «Ulug‘bek», 1942).SHu davrda o‘zbek tilida jahon mumtoz Opera namunalari (J. Bizening «Karmen»,1944; P. CHaykovskiyning «Evgeniy Onegin», 1947 va b.) ham sahnalashtirildi Keyinchalik o‘zbek kompozitorlarining afsonaviy- romantik, tarixiy, lirik, zamonaviy mavzulardagi mustaqil Opera lari paydo bo‘ldi: «Dilorom», «SHoir kalbi» (M. Ashrafiy), «hamza» (S. Boboev), «Xorazm qo‘shig‘i» (M. YUsupov) va b. Birinchi o‘zbek hajviy Opera si «Maysaraning ishi» (S. YUdakov) bo‘lib, bir nechta chet mamlakatlar teatrlarida quyilgan. «YOriltosh» (S. Boboev) birinchi o‘zbek bolalar Opera sidir. 1970—80 y.lari o‘zbek kompozitorlari Opera janrini mavzu jihatidan boyitishdi. SHu davr ichida tarixiy — «Mangulik» (U. Musaev), «Fidoyilar» (S.Boboev), zamonaviy — «Sadoqat» (R. Abdullaev), atoqli shaxslarga bag‘ishlangan — «Sug‘d elining koploni» (I. Akbarov), «Zebunniso» (Sayfi Jalil), «Alisher Navoiy» (M. Burhonov), shuningdek, kamer Operalar — «Sohilda to‘qnashuv» (N.Zokirov), «Ona qalbi» (Hab. Rahimov) va b. Opera lar sahnalashtirildi.Mustaqillik davri o‘zbek Opera larida janr talqini, mavzu va mazmun doirasi yanada kengaytirilib, boyitildi: jahon mumtoz adabiyoti (N. Zokirovning SHekspir tragediyalari asosida yaratilgan «Hamlet» va «Makbet» Opera -dilogiyasi) hozirgi zamon ijtimoiy muammolari (N.Zokirovning «Muxtoriyat» opera-farsi,O. Abdullaevaning «Vafo», F. YAnov- YAnovskiyning «Orkestr» operalari), tarixiy shaxslar siymolari (M. Bafoevning «Al-Farg‘oniy») va falsafiy mavzular (I. Ak-barovning «Ibtido xatosi» opera oratoriyasi) opera janrini keyingi rivojini belgiladi. Mazmunni talqin qilishda asosiy urg‘u milliy hamda umumbashariy ma’naviy kadriyatlarni tarannum etishga, murakkab vaziyat va psixologik holatlarni chuqur ifoda etishga qaratildi. Bu davrda o‘zbek kompozitorlari opera asarlarida o‘zbek xalq musiqa merosi va milliy ijrochilik an’analarini zamonaviy ifoda va texnik vositalar bilan uzviy bog‘lashga ahamiyat berdilar. 4 OPERA JANRINING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI

XVII asrga qadar uzoq davom etgan dunyoviy va cherkov mu siqasi bilan chegaralanish jarayoni yakunlanib, opera vujudga ke lishi uchun shart-sharoitlar yuzaga keladi. Opera — bu teatr, she'riyat, raqs va musiqani birlashtiruvchi sintetik janr. Uning badiiy ta'sir vositalari chegarasiz va shuning uchun ham u musiqa sohasida yetakchi o’rinni egallaydi. Opera ta'siri XVII va XVIII asrlar musiqa san'atining ko’plab sohalariga o’z ta'sirini ko’rsatdi. Opera tufayli cholg’u musiqasining yangi janrlari vujudga keldi: uvertura, orkestr, balet suitasi va boshqalar. Oratoriya va kantata kabi cherkov musiqasi janrlariga opera ning kompozitsiya tamoyillari, vokal uslublari xususiyatlari kirib keladi. Operaning katta sahna uchun, keng auditoriya bilan mu- loqot qilish uchun mo’ljallanganligida uning alohida ijtimoiy aha miyati namoyon bo’ladi. Operaning vatani Italiya bo’lib, opera paydo bo’lishidan awal, musiqa ijrochiligining rivojlangan dunyoviy shakllari, musiqiy-teatr pastoral janrning tarqalishi, qo’shiq janriga bo’lgan qizi- qishning ortishi bilan tavsiflanuvchi XVI asr musiqiy hayoti hukm surgan. Opera san'atining dastlabki o’chog’i Florensiya hisobla-nadi. Shoirlar, musiqachilar va san'at ixlosmandlarini birlashtir-gan to’garakda (kamerata) mazkur san'at turi tamoyillari ishlab chiqilgan va asosiy qoidalari shakllantirilgan.Florensiya operasining asoschilari shoir Ottavio Rinuchchini (Torkvato Tassoning o’quvchisi), musiqachilar Yakopo Peri va Julio Kachchinilar edi. Rinuchchini matni va Peri musiqasi bilan yozilgan birinchi Florensiya operasi — «Dafna» 1594-yil Korsi uyida namoyish etilgan. Ikkinchi Florensiya operasi Ottavio Ri-nuchchini va Yakopo Perining Orfey haqidagi antik afsonasi aso-sida yaratilgan «Evredika» operasi hisoblanadi. Mazkur operaning yaratilishi fransuz qiroli Genrix IV ning Mariya Medichi bilan 1600-yilda bo’lib o’tgan nikoh marosimiga bag’ishlangan. Xuddi shu sujet asosida 1600-yilda Julio Kachchinining «Ev-redika» operasi yozilgan. Italiya operasining yana bir markazi Rim edi. Rimda opera teatri Rim Papasi Urbanom VIII 5

ning yaqin qarindoshlari bo’lgan Barberinilar oilasi tomonidan bunyod etildi, shuning uchun Rim-katolik vatanida opera klerikal xarakterga ega bo’lgan. Rim opera-lari sujetida xristianlik dini g’oyalari targ’ib etilar, katolik cherkov arboblari ulugianardi. «Muqaddas Aleksey» operasini yaratgan Stefano Landining ijodi o’z davrida juda mashhur edi. Ushbu opera xristian itoatgo’yligi va diyonatliligini madh etardi. Rim maktabining eng yaxshi asarlaridan biri Loretto Vittorio-ning (1588—1670) «Galateya» operasi hisoblanadi. Italiyalik buyuk kompozitor Klaudio Monteverdining ijodi XVII asr musiqa madaniyatida yorqin hodisa sifatida namoyon bo’Idi. Uning ijodi Peri va Kachchinidan o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. U yozgan operalar: «Orfey», «Ariadna», «Pop- peyaga toj kiygizish». Monteverdi qalamiga mansub TorkvatoTasso sujeti asosida yaratilgan mashhur «Tankred va Klorida» asari 1638-yilda e'lon qilingan. «Poppeyaga toj kiygizish» operasining dramaturgiyasi yorqin qarama-qarshiliklarga asoslanadi. Operadagi xarakterlarning kuchi va haqqoniyligi kompozitorni uning buyuk zamondoshi — Shekspir bilan tenglashtirishga asos bo’lgan. Operaga va oratoriyaga kirib kelgan va butun XVII asr davomida saqlanib qolgan lamento (arz, yig’i) opera ariyasi turining yaratilishi Monteverdi nomi bilan bogianadi. Monteverdi yakkaxon ijrochlikning turli shakllarini yaratuv- chisidir: deklamatsiya, ikki qismlishakl, da capo ariyasiva. boshqalar. Monteverdi tomonidan ishlab chiqilgan opera dramaturgiyasi tamoyillari Alessandro Skarlatti boshchiligidagi italiyalik kom-pozitorlar tomonidan qoilanilgan. XVII asr o’rtalarida opera san'atining markazi Venetsiyaga ko’chdi. Venetsiya operasining o’ziga xosligi, uning shahar aholisi- ning asosiy qismiga mo’ljallangan ommabop teatrlarga ko’chirilishi boidi. Venetsiya opera maktabining buyuk namoyandalari — Fran- chesko Kavalli 6 (1602—1676), Marko Chesti (1623—1669)lardir.

Franchesko Kavalli Monteverdining jiddiy, dramatik yo’- nalishdagi uslubiga tayanardi. Marko Chesti Yevropada hukm surgan nosogiom turdagi saroy operasining muallifi boidi. Uning «Paris va Yclena» haqidagi afsona asosida yaratilgan «01tin olma» operasi musiqiy dramadan «opera- konsert»ga, virtuoz (mohir ijrochi)lar operasiga burilishni boshlab bergan yangi yo’nalishga turtki bo’ldi. Neapol operasi italyancha seria operasining ymummiiliy turi bilan tenglashtirilgan. Neapol operasi rivojlani^hining birinchi bosqichi Franchesko Provetsale va Alessandro Skarlatti ijodi bi- lan bog’liq. Alessandro Skarlatti Monteverdi, Kavalli, Chesti asar-laridan taiim oldi. Uning ijodida Venetsiya maktabi vakillari operalarida kuzatiluvchi musiqiyyo’nalishlarni ko’rish mumkin. Uning operalarida «da capo» ariyasi turi ustunlik qilardi, unda birinchi qismni takrorlovchi uchinchi qism yozdirilishi to’xta-tilgandi. Skarlattidan boshlab neapolliklar operalarga maishiy janrlarni kirita boshladilar, keyinchalik esa Gendel o’z oratoriya-larida foydalangan sitsiliyaliklar ohangi odat tusiga kirdi. Skarlatti ijodida rechitativning ikki turi shakllangan: biri secco («qu- ruq») nomini oldi, unda klavesin akkordlari bilan jo’rsozlik qilinadi, boshqasi, accompagnato («jo’r bo’lish»), orkestr jo’rligida o’tkaziladi. Monteverdi va Skarlatti tomonidan yaratilgan virtuoz-patetik vokal uslub Italiya operasining milliy o’ziga xosligi sifatida qabul qilindi va operaning eng yaxshi namoyandalari musiqasida, ya'ni Rossini, Verdi, Puchchinining asarlarida rivojlantirildi. Skarlatti ijodida klassik simfoniya «darakchisi» bo’lgan uch qismli italyancha uvertura uzil- kesil shakllandi. XVII asr fransuz operasining yirik namoyandasi Jan Batist Lul- lidir. Kelib chiqishi italiyalik bo’lgan (Lulli) gersog Giz tomonidan Italiyadan olib kelingan va fransuz qirolining singlisi xonadoniga oshpaz yordamchisi sifatida ishga kirgan. Buyuk musiqachi bo’lib yetishgach Lulli fransuz operasini yaratdi. Lullining operalaridagi milliy xususiyatlarning shakllanishida fransuz teatri va klassik tra- gediya katta ta'sir ko’rsatdi. Kornel va Rasin tragediyalaridagi dra- 7

matik voqealar manbayi bo’lib hisoblangan qahramonlik va lirika, aql va hissiyot, mash'um ishtiyoq va ma'naviy burch to’qnashuvi Lulii operalarida dramatik negiz bo’lib xizmat qiladi. o’z operalari- ning vokal san'ati uchun namuna sifatida Lulli milliy teatr san'ati xususiyatlaridan bo’lmish fojiyaviy deklamatsiyani oladi. Lulli o’z xonandalaridan nuqsonsiz aktyorlik ijrosini talab qilardi. Uning operalaridagi kuylash so’z, harakat, aktyor mahoratidan ajralmaydi. Lulli operalarining muhim tarkibiy unsuri fransuz operasiga yorqin rang-baranglik, chiroy berib turovchi, opera spektaklining tomoshaviy tomonini kuchaytiruvchi calct boidi. Balet orkestr musiqasi rivojiga katta ta'sir ko’rsatdi, u aytil- magan hissiyotlarni raqsda ifodalardi. Lulli «fransuz uverturasi» nomini olgan va uch qismdan iborat yangi opera uverturalari turining asoschisi hisoblanadi. Lulli operalari xor, balet, orkestr- ning epizodlari uverturalari, muqaddima, antraktlar, ommaviy dekorativ sahnalari boigan dramaturgiya tomonlama chambarchas bogiangan kompozitsiyadan iborat. Nemis operasi tarixi 1627-yilda ijro etilgan Genrix Shutsning «Dafna» operasidan boshlanadi. 1678-yilda Gamburgda asos so- lingan opera teatri darhol diniy g’oyalar ta'siri doirasiga tortildi. Gamburg operasida bir-biridan uzoqda boigan diniy xristianlik axloqi bilan antik mifologiya etikasi yo’nalishlari qo’shilib ketdi. Gamburg operasining eng yorqin namoyandasi — 120 opera muallifi Reynxardt Kayzer (1674 —1739) boigan. Uning «Oktavia» (1705), «Neron» (1706) operalari eng yaxshi asarlaridir. Genri Persell ingliz operasining yaratuvchisi sifatida tarixga kirdi. U nafaqat malakali musiqachi, balki ingliz adabiyotining yetakchi arboblari bilan ijodiy muluqotda boigan har tomonlama barkamol inson edi. U antemlar (psalomlar), madhiyalar, cholg’u musiqasi janrlarida ham ijod qilgan. Persellning «Didona va Eney» operasidagi dramatik voqealar boshidan oxirigacha musiqaga yuklatilgan, bu asar so’zlashuv qo’shimchalari va dialoglari boi-magan deyarli yagona ingliz operasi hisoblanadi. Operada ingliz xalq ohanglari qoilanilgan. XVIII asrda Italiyada jamiyatning saroy doiralarida yangrovchi seria (Jiddiy) operasi va 8

demokratik qatlamlar manfaatlarini ifo- dalovchi buffa (komik) operasi yo’nalishlari o’rtasida ziddiyat kuchli edi. Seria operasi. Bu davrda opera rivoji tanazzul chegarasiga kelib qoldi va g’oyaviy badiiy inqiroz kuzatila boshlandi. Operada kuy- lash ijrochilarning vokal texnikasini ko’rsatib beradigan ko’p-sonli mohirona passajlar va koloraturalari bilan e'tiborni jalb qi- lardi. Shu tariqa opera vokal san'ati ustalari poygasiga aylanib ketdi, xuddi shuning uchun ham u «liboslardagi konsertlar» nomini oldi. Ko’plab bastakorlar, jumladan, Gendel ham, o’z ijodida ushbu inqirozni bartaraf etishga harakat qilgan. Operaning haqiqiy is- lohotchisi sifatida K.V. Giuk «sahna»ga chiqdi. XVIII asrda buffa operasi maishiy-zamonaviy mavzular, mu-siaaning xalqona milliy poydevori biian ajralib turadi. Mazkur janr- .riing birinchi namunasi J. Pergolesining «Oqsoch xonim» operasi va Yclena» haqidagi afsona asosida yaratilgan «o1tin olma» opcrasi musiqiy dramadan «opera- konsert»ga, virtuoz (mohir ijrochi)lar operasiga burilishni boshlab bergan yangi yo’nalishga turtki bo’ldi. Neapol operasi italyancha seria operashiing umummiiliy turi bilan tenglashtirilgan. Neapol operasi rivojlanishining birinchi bosqichi Franchesko Provetsale va Alessandro Skarlatti ijodi bi- lan bogiiq. Alessandro Skarlatti Monteverdi, Kavalli, Chesti asar-laridan taiim oldi. Uning ijodida Venetsiya maktabi vakillari operalarida kuzatiluvchi musiqiy-yo’nalishlarni ko’rish mumkin. Uning operalarida «da capo» ariyasi turi ustunlik qilardi, unda birinchi qismni takrorlovchi uchinchi qism yozdirilishi to’xta-tilgandi. Skarlattidan boshlab neapolliklar operalarga maishiy janrlarni kirita boshladilar, keyinchalik esa Gendel o’z oratoriya-larida foydalangan sitsiiiyaliklar ohangi odat tusiga kirdi. Skarlatti ijodida rechitativning ikki turi shakllangan: biri secco {«qu- ruq») nomini oldi, unda klavesin akkordlari bilan jo’rsozlik qilinadi, boshqasi, accompagnato («jo’r boiish»), 9

orkestrjo’rligidao’tkaziladi. Monteverdi va Skarlatti tomonidan yaratilgan virtuoz-patetik vokal uslub Italiya operasining milliy o’ziga xosligi sifatida qabul qilindi va operaning eng yaxshi namoyandalari musiqasida, ya'ni Rossini, Verdi, Puchchinining asarlarida rivojlantirildi. Skarlatti ijodida kiassik simfoniya «darakchisi» boigan uch qismli italyancha uvertura uzil- kesil shakilandi.. XVII asr fransuz operasining yirik namoyandasi Jan Batist Lul lidir. Kelib chiqishi italiyalik boigan (Lulli) gersog Giz tomonidan Italiyadan olib kelingan va fransuz qirolining singlisi xonadoniga oshpaz yordamchisi sifatida ishga kirgan. Buyuk musiqachi boiib yetishgach Lulli fransuz operasini yaratdi. Lullining operalaridagi milliy xususiyatlarning shakllanishida fransuz teatri va klassik tra- gediya katta ta'sir ko’rsatdi. Kornel va Rasin tragediyalaridagi dra- matik voqealar manbayi boiib hisoblangan qahramonlik va lirika, aql va hissiyot, mash'um ishtiyoq va ma'naviy burch to’qnashuvi Lulli operalarida dramatik negiz boiib xizmat qiladi. o’z operalari- ning vokal san'ati uchun namuna sifatida Lulli milliy teatr san'ati xususiyatlaridan boimish fojiyaviy deklamatsiyani oladi. Lulli o’z xonandaiaridan nuqsonsiz aktyorlik ijrosini talab qilardi. Uning operalaridagi kuylash so’z, harakat, aktyor mahoratidan ajralmaydi. Lulli operalarining muhim tarkibiy unsuri fransuz operasiga yorqin rang-baranglik, chiroy berib turovchi, opera spektaklining tornoshaviy tomonini kuchaytiruvchi talct boidi. Balet orkestr musiqasi rivojiga katta ta'sir ko’rsatdi, u aytil- magan hissiyotlarni raqsda ifodalardi. Lulli «fransuz uverturasi» nomini olgan va uch qismdan iborat yangi opera uverturalari turining asoschisi hisoblanadi. Lulli operalari xor, balet, orkestr- ning epizodlari uverturalari, muqaddima, antraktlar, ommaviy dekorativ sahnalari boigan dramaturgiya tomonlama chambarchas bogiangan kompozitsiyadan iborat. Nemis operasi tarixi 1627-yilda ijro etilgan Genrix Shutsning «Dafna» operasidan boshlanadi. 1678-yilda Gamburgda asos so- lingan opera teatri darhol diniy g’oyalar ta'siri doirasiga tortildi. 10

Gamburg operasida bir-biridan uzoqda boigan diniy xristianlik axloqi bilan antik mifologiya etikasi yo’nalishlari qo’shilib ketdi. Gamburg operasining eng yorqin namoyandasi — 120 opera muallifi Reynxardt Kayzer (1674 —1739) boigan. Uning «Oktavia» (1705), «Neron» (1706) operalari eng yaxshi asarlaridir. Genri Persell ingliz operasining yaratuvchisi sifatida tarixga kirdi. U nafaqat malakali musiqachi, balki ingliz adabiyotining yetakchi arboblari bilan ijodiy inuluqotda boigan har tomonlama barkamol inson edi. U antemlar (psalomlar), madhiyalar, cholg’u musiqasi janrlarida ham ijod qilgan. Persellning «Didona va Eney» operasidagi dramatik voqealar boshidan oxirigacha musiqaga yuklatilgan, bu asar so’zlashuv qo’shimchalari va dialoglari boi- magan deyarli yagona ingliz operasi hisoblanadi. Operada ingliz xalq ohanglari qoilanilgan. XVIII asrda Italiyada jamiyatning saroy doiralarida yangrovchi seria (jiddiy) operasi va demokratik qatlamlar manfaatlarini ifo- dalovchi buffa (komik) operasi yo’nalishlari o’rtasida ziddiyat kuchli edi. Seria operasi. Bu davrda opera rivoji tanazzul chegarasiga kelib qoldi va g’oyaviy badiiy inqiroz kuzatila boshlandi. Operada kuy- lash ijrochilarning vokal texnikasini ko’rsatib beradigan ko’p- sonli mohirona passajlar va koloraturalari bilan e'tiborni jalb qi- lardi. Shu tariqa opera vokal san'ati ustalari poygasiga aylanib ketdi, xuddi shuning uchun ham u «liboslardagi konsertlar» nomini oldi. Ko’plab bastakorlar, jumladan, Gendel ham, o’z ijodida ushbu inqirozni bartaraf etishga harakat qilgan. Operaning haqiqiy is- lohotchisi sifatida K.V. Giuk «sahna»ga chiqdi. XVIII asrda buffa operasi maishiy-zamonaviy mavzular, mu- sioaning xalqona milliy poydevori bilan ajralib turadi. Mazkur janr- .ning birinchi namunasi J.Pergolezining «Oqsoch xonim» operasi 1.1 GLUKNING OPERA ISLOHOTI TAMOYILLARI Gluk o’zining opera islohotidagi asosiy tamoyillarni «Alsesta» operasi partiturasiga bag’ishlovida bayon etgan.Gluk operasini haqqoniylik va soddalikka tayanib yaratgan. Operada 11

musiqa qahramonlar tuyg’ularini, iztirob va kechinmala-rini ochib berishi kerak. Gluk operasi musiqiy dramaturgiyasining asosiy maqsadi musiqaning organik sintezi va dramatik ta'siridan iborat edi. Gluk musiqasi qahramonlarning ichki kechinmalarini ochish vositasidir. Shuning uchun u dramaga bo’ysundirilishi barcha dramatik o’zgarishlarga hushyor javob berishi kerak, deb hisoblardi. Gluk-ning islohotchilik operalarida musiqa dramatik voqeliklar bilan uyg’*unlikda rivojlantirilgan. Musiqa aynan dramatik harakatni ifodalash uchun asosiy vosita sifatida namoyish etilgan. Ariya va rechitetivlar talqini. Gluk opera spektaklining barcha elementlari asosiy maqsad — musiqa va dramatik voqealarning bogianishiga bo’ysundirilgan. Ariya daramatik voqea rivojiga uz-viy ravishda qo’shiladi, qahramonning tuyg’u va kechinmalari ho-latiga muvofiq quriladi. Ariya xonandalarning vokal san'atini na-moyish etuvchi konsert nomeri sifatida gavdalanmaydi. Gluk operalarida rechitativlar musiqiy ifodaviyligi bilan aj-ralib turadi. Ular an'anaviy seria operasidagi kabi konsert nomer-lari orasidagi bogiovchilik vazifasini o’tashdan to’xtaydi. Shu ta-riqa musiqiy nomer va rechitativlar orasidagi keskin chegara mav-judligi yo’qola boradi. O’zining mustaqil vazifasini saqlab qolar ekan, ariyalar, rechitativlar va xorlar katta dramatik sahnalarga birlashadi. Misol sifatida «Orfey» operasi ikkinchi ko’rinishidagi birinchi ariya va birinchi manzarani keltirish mumkin. Gluk operalarida uyertura asardagi asosiy dramaiifc g’oyani gavdalantirads. «Orfey.vc!,a uyertura g’oyaviyya obrazl: trsvrosar batda opera bilan bcg’lanmagan. «Alsesta» va «Ifigeniya Avlidda»operalarida uverturalar opera dramatik g’oyasining simfonik umumlashmasini mujassamlashtiradi. Gluk uverturalariga mus-taqil yakun bermaydi va shu tariqa uverturaning opera bilan be-vosita bogiiqligini ta'kidlagan holda ularni darhol birinchi ko’rinishga olib o’tadi. Gluk operalarida balet opera voqealari bilan bogianmagan yasama divertisment holatida kiritilmaydi. U dramatik voqealar rivojiga asoslanadi va opera dramaturgiyasi bilan uyg’unlikda namoyish etiladi. Misol tariqasida «Orfey»ning ikkinchi ko’ri-nishidagi furiyalar raqsi va 12

Alsesta»dagi Admet sog’ayishiga bag’ishlangan balet sahnalarini keltirish mumkin. Gluk operalari librettosi uchun antik va o’rta asr sujetlari asos boiib xizmat qilgan. Gluk operalarida antiklik italyancha seria operasi va fransuz lirik tragediyasida ustunlik qilgan saroy maskaradlariga o’xshamasdi. Gluk saroy aristokratik operasiga xos boigan antik sujetlardan voz kechib, o’z operasiga insoniylik motivlarini kiritadi: er-xotinning bir-biriga vafodorligi va yaqin kishisi uchun o’zini bag’ishlashga tayyorlik «Orfey», «Alsesta», o’z xalqini unga tahdid solayotgan ofatlardan qutqarish uchun o’zini qurbon qilishga qahramonona intilish(«Ifigeniya Avlidda» va hokazo. Antik sujetlarning bunday talqini fransuz burjua in-qilobi arafasida Gluk operalari jamiyatning ilg’or vakillari, shuningdek, uni ko’kka ko’targan qomuschilar huzuridagi muvaf- faqiyatini ta'minladi. Gluk opera dramaturgiyasining cheklanishi xuddi o’sha antik sujetlar bilan belgilanadi. Glukning opera qahramonlari bir qancha umumiy xarakterga ega. Ular individual xarakterli tirik shaxslar emas, balki maium tuyg’u va hissiyotlar umumlashmalarini o’zlarida namoyon qilishadi. Gluk o’z operalarida XVIII asr opera san'atining an'anaviy shartli shakllari va qoidalaridan voz kecha olmadi. Shu tarzda u mashhur afsonaviy mavzuga qaramay, o’z operalarini baxtli yechim bilan yakunlardi. «Orfey»da Gluk va librettochi Kalsabidji Amurni oiik Evredikani tiriltirishga majbur qiladi, vaholanki, afsonada Orfey Evredikani bir umrga yo’qotadi. «Alsesta»da yerosti salta-nati kuchlari bilan jangga kirgan Geraklning kutilmaganda paydo boiishi er-xotinlarni abadiy ayriliqdan xalos qiladi. Bularning barchasi XVIII asropera estetikasining talablari bilan bogiiq. Operaning roaznvani qanchalik fojiaviy boimasin, baribir u ez-gulik bilan yakun topishi kerak edi.Yuqorida qayd etilgan opera islohotlaridagi zamon ruhi tu- fayli yuzaga kelgan cheklanish kompozitor ijodining tarixiy va ba- diiy ahamiyatini hech ham kamsitmaydi. Gluk tinglovchiga ta'sir eta oluvchi mahobatli, qahramonona opera san'atini yarata oldi. Gluk musiqasi umuman olganda, har doim uning spektakl- laridagi ulug’vorlik xarakteri bilan bir 13

butunlikni tashkil qiladi. Musiqa qafiy, sodda va yaxlit bo’yoqlarda yozilgan. Har bir ariya bir tuyg’u va bir hissiyotni gavdalantiradi. Islohotchilik operala-rida Glukning badiiy me'yor hissi va ifodadagi oliyjanobligi o’z-garmagan. Gluk rechitativlaridagi dramatik ifodaviylik opera san'ati so- hasida katta yutuq bo’ldi, ularda tuyg’ular dinamikasi yorqin ifodasini topgan. Ariya va rechitativlar bilan bir qatorda, opera- ning dramatik mazmuniga uzviy ravishda xor ham qo’shiladi, ular ariyalar va rechitativlar majmuyida mahobatli opera kompozitsiya- sini tashkil qiladi. 1.2 Motsartning opera ijodi Motsart butun umri davomida operalar yaratgan. 11—12 yoshida u «Apollon va Giasint», «Soxta laqma» operalarini yozgan. 14 yoshida «Mitridat, Pontiy qiroli» opera-seriasini yaratgan. Uning so’nggi operasi — «Sehrli nay» esa vafot yilida yaratilgan. XVIII asrning 80-yillarida Motsart yaratgan operalarning xro-nologik joylashuvi o’ziga xos simmetriyani tashkil etadi. O’n yil-likning boshi va oxirida ikkita zingshpil — «Saroydagi o’g'rilik» (1782) va «Sehrli nay» (1791) joylashgan, ular nemischa matnlarga rechitativlar o’rniga so’zlashuv dialoglarini kiritilishi bilan xa- rakterlidir. 80-yillarning o’rtalarida italyancha matnlarda ikki — «Fi- garoning uylanishi» (1786) va «Hamma shunday qiladi» (1790) operasi yozilgan, ularda Avstriya milliy madaniyati sharoitida buffa janri an'analari rivojlantirilgan edi. Mana shu operalarning bar-chasi orasida Motsartning buyuk kashfiyotlaridan biri italyancha matnga yozilgan, tragik va komik musiqiy teatr qirralarini mujas-sam etgan, psixologik musiqiy drama deb hisoblanuvchi «Don Juan» (1787) operasi qad rostlab turadi. Motsartning ta'kidlashicha: «operada poeziya dramaning qizi sifatida unga itoat qilishi kerak». Ushbu fikr bizga operaga qarashda Motsart nuqtayi nazarining musiqani dramatik harakatlarga bo’y-sundirishga uringan Gluknikidan nimasi bilan farq qilishini tu-shunishga imkon beradi. 14 Musiqani operaning asosi deb bilgan Motsart uning dramatik mohiyatiga katta ahamiyat bergan.

ljodkorning operalarida musiqa hamma vaqt sahna harakatlarining rivojlanishi bilan to’liq uyg’unlikda bo’lgan. Motsart o’z operalarining librettolariga haddan tashqari talabchan bo’lardi. U librettochilardan musiqaga nisbatan maksimal darajadagi lo’ndalik va e'tiborni talab qilar edi. Musiqaga ustivorlikni bersa-da, Motsart operaga murakkab yaxlit organizm sifatiga qarardi. Motsart opera harakatining barcha unsurlarini bir-biriga bo’ysundirgan holda musiqa va dramatik harakatlarning to’la moslashuviga erishgan. Motsart buffa, seria va zingshpil janrlarida operalar yaratgan. Bu janrlarning har biri Vena simfonizmining tamoyillariga o’x-shab, uning ijodida boshqa janrlarning unsurlarini qo’shish bilan boyitilib borardi. Jumladan, «Figaroning uylanishi» asosiy janr belgilariga ko’ra, buffa operasi, biroq grafmya obrazi buffa obrazlari turiga kirmaydi: uning birinchi ariyasi «Sevgi xudosi»)seria ope- ralarining lirik ariyalariga xos bo’lgan lamentoni ham qamrab oladi.. Motsart o’z qahramonlarining musiqiy tavsifmi berishda ni-hoyatda mohir edi. Bu qotib qolgan maskalar emas, balki tirik insonlar bo’lib, ularning ichki va tashqi qiyofalari butun spektakl davomida ochilib boradi. Don Juan, Donna Anna, Suzannavaboshqa ko’plab personajlar shular jumlasidandir.Uning operalaridagi asosiy harakatlanuvchi shaxslar murak- kab va ko’p qirrali obrazlarni yaratadigan o’ziga xos, intonatsiyali davrlar tovushlar izchilligi bilan ziynatlangan. Masalan, Don Juan obrazida uning jur'ati, qafiyati, hayotiy lazzatlarga nisba-tan behalovat muhabbati ta'kidlanadi; Suzanna obrazida — ayol jozibasi, ayyorligi, aqli va hiylakorligi; Bazilio obrazida — past-kashlik va makkorlik kabi qirralar ko’rsatilgan. Qahramonlarning tavsifi yakkaxon nomerlar va duetlardagina emas, balki ansambllarda ham ochib beriladi. XVIII asr oprealarining kompozitsion tarkibi muayyan an'ana-larga ega: opera o’zida bir qator mustaqil tugallangan nomerlarni ham mujassamlashtirgan, ular o’zaro yo rechitativlar, yoki so’z-lashuv dialoglari bilan bog’lanib turgan. Operaning har bir ko’ri-nishi barcha ishtirok etuvchi shaxslarning qatnashuvidagi rivojlan-gan ansamblli sahnadan iborat 15 bo’lgan katta final bilan yakun-langan. Bu an'anaga Motsart ham rioya qiladi, biroq nomerlar-

ning bir-biridan keyin kelishi unda har doim qotib qolgan sxe-malarning kuchi bilan emas, balki dramatik harakatlarning man-tiqi bilan shartlangan. Jumladan, «Figaroning uylanishi» Suzanna va Figaroning ikkita dueti bilan boshlanadiki, bu amaldagi qo-nuriiyatlarni ochiqdan ochiq buzish edi.Motsart har doim qahramonlarining navbatdagi ariyani ku-tib, sahnada qotib qolmasligi uchun qayg’urardi. Uning opera shakli sohasidagi kashfiyotlari shu bilan bog’liq. Ko’p hollarda u alohida nomerlarning tugallanganligini opera sahnasining yax-lit rivoji bilan qo’shib yuboradi. Operaning eng hayajonli, asosiy sahnalari ansamblli ko’rinishlar bo’lib, ularda ziddiyatlar rav-shan va o’tkir nuqtasiga yetadi. «Figaroning uylanishi» operasi «Figaroning uylanishi» operasi 1786-yilda fransuz yozuvchisi Bomarshening «G’alati kun yoki Figaroning uylanishi» komediyasi asosida yozilgan. Motsartni komediyaning dadilligi va o’tkirligi jalb etgan. Graf Almaviva xonadonida ikki xizmatkor — Figaro va Suzannalarning to’yiga tayyorgarlik bormoqda. Biroq grafning o’ziga ham Suzanna yoqadi, shuning uchun u turli bahonalar bilan to’yni orqaga suraveradi. Figarodagi aql, topqirlik va epchillik barcha to’siqlarni sindiradi. Xizmatkorlar, hatto o’z xo’jayinlarini ham ahmoq qilishni uddalashadi hamda uni juda noqulay vaziyatda qoldirishadi. Faqat tashvishlar bilan to’lib-toshgan kun baxtli to’y bilan yakunlanadi. Komediyaning sujeti huquqsizlikning barcha azoblarini o’z boshidan kechirgan Motsart uchun juda yaqin edi. Operada oddiy insonning boy, badavlat hukmdorlardan ustunligini ko’rsatish imkoniyati uni, ayniqsa, o’ziga ko’proq jalb etgan. Opera librettosi uning so’z bilan ifodalangan matni italiyalik Lorenso da Pontega tegishli. Da Ponte Bomarshe komediyasining eng o’tkir qirralarini ancha silliqlashga majbur bo’Iishiga qaramas- dan, operada uning bosh g’oyasi — xizmatkoming xo’jayindan ustunligi saqlanib qolgan. Opera uvertura bilan boshlanadi. Uvertura so’zi fransuzcha «ouvrir» so’zidan kelib chiqqan 16 boiib, «ochmoq» ma'nosini bil- diradi. Hammasidan oldin uvertura musiqiy mazmuniga

ko’ra, opera bilan bogianadi. Glinkaning «Ruslan va Ludmila», Bo- rodinning «Knyaz Igor», Bizening «Karmen» operalariga yozilgan uverturalar shu toifaga kiradi. Ammo bir qator uverturalar mav- judki, ularning musiqasi keyinchalik operada uchramaydi. «Fi- garoning uylanishi» operasi ham shu turkumga mansub. Uvertura sonata shaklida yozilgan. U hech bir rivojlovsiz, jonli tarzda butun opera kayfiyatini bera oladi. Bosh partiya ikki mavzuni qamraydi: birinchi mavzu go’yo tayanch tonika tovushi atrofida aylanadi, u kvintagacha ko’tariladi hamda dastlabki to-vushga qaytib keladi. Motsart xalqona maishiy musiqiy-teatrona madaniyat an'ana-lariga hamda Vena klassik maktabining ajoyib yutuqlariga tayanib, «Figaroning uylanishi»da xarakterlarning realistik komediyasini yaratdi. Har bir harakatlanuvchi shaxs faqat muayyan tipgina emas, balki butun opera davomida individual musiqiy tavsiflar bilan ziynatlangan holda ochila boradigan jonli personaj hamdir. Operaning bosh qahramoni Figaroning bariton tafsifi xilma-xil tarzda berilgan. Figaro ijro etgan ariya va qatnashgan ansambillarda uning xarakteridagi topqirlik, epchillik, donishmandlik kabi qirralar ochib beriladi. Figaroning birinchi yakkaxon chiqishi — uning birinchi ko’rinish- dagi kavatinasi «Agar xo’jayin sakrashni xohlasa», deb nomlangan. Qahramonning musiqiy portreti birinchi ko’rinishni uning yakunlovchi «Chaqqon bola» ariyasida yanada bo’rttirib chiziladi. Figaro bu yerda Kerubinoga murojaat qiladi. U grafning buy-rug’iga muvofiq polkka ketishi kerak edi. Figaro o’tkir aql va sa-mimiy kulgi bilan harbiy xizmat go’zalliklarini chizib beradi. Ariya rondo shaklida yozilgan. Ariyada asosiy, marsh mavzusi uch marta takrorlanadi «Chaqqon, jingalaksoch, oshiq bola». Asosiy mavzuni o’tkazish oraliqlarida latif musiqa 17 «Atirlar, lab bo’yoqlar bilan xayrlashgin» so’zlariga va fanfara sadolari «Shaf-qatsiz jangchi

bo’lursan» so’zlariga jaranglaydi.Figaroning uchinchi «Ko’zingizni oching, erkaklar» ariya-sida u xuddi rashkchi, Suzannani xiyonatda gumon qilayotgan qiyofada ko’rinadi. Ariyaning kuyi rechitativ xarakteriga ega. Or- kestr jo’rligi, vokal tez aytishning ko’p martalab takrori qahra- monning qahrini ochib bera olgan. Operada paj mahrambachcha Kerubinoning roli ham aha miyatlidir. Uning partiyasini past ayol tovushi — metsso-soprano ijro etadi. Kerubino saroy ahlining ko’ngilxushliklarida faol ishti- i ok etadi. Kerubinoning birinchi ko’rinishdagi ariyasi «Aytish, izoh- lashni uddalolmayman» hayajonli, hissiyotli ruhga ega. Bu vokal partiyalaridagi kuyning tezligi, xuddi hayajonli nutqqa o’xshaydigan qisqa ritmik formulalarning takroriyligi orqali ta'minlangan. Ariyaning kuyi Motsartning sol minor simfoniyasining birinchi qismidagi bosh partiyasiga o’xshashdir. Ariyada o’spirin yigitning bezovtaligi yaxshi ochib berilgan. Tuy- g’ularning to’lib-toshganligi uning nutqiga uzuq-yuluqlik hamda hayajon ruhini beradi. Titrab turuvchi, hayajonli kuzatuv, tezkor tcmp, musiqaning rangdor bo’yog’i — bularning barchasi o’smir- larcha zavq-shavqni, baxt va saodatga intiluvchanlikni aks ettiradi. Grafinyaning xizmatchisi Suzanna (soprano) ham zakovat va aqlda Figarodan qolishmaydi. Boshqalar bilan birgalikda u qasr- ning shovqinli, sho’x-shodon va mantiqsiz hayoti girdobida ay- lanadi. o’z baxti uchun qafiyat bilan kurasharkan, u o’zidagi irodani, topqirlik va ayyorlikni namoyish etadi. Suzanna yolg’iz qolgan damlaridagina bamaylixotir o’z qaylig’i haqida o’y sura oladi. Uning ikkinchi sahnaning ikkinchi ko’rinishidagi sitsiliana ritmida yozilgan ixchamgina ariyasi yorqin va aihiyatga ta'sir qiladigan darajada nozik jaranglaydi.Ariyaga fieyta, goboy, fagot- yog’ochdan yasalgan, puflab chalinadigan musiqa cholg’ularining tovushlari maxsus maftun- korlik bag’ishlaydi. Graf Almaviva musiqiy tavsifi murakkab va o’zgaruvchandir. Graf obrazi faqat ariyasidagina emas, balki an- sambl sahnalarida to’liq ochib beriladi. Birinchi ko’rinish finalida grafmya bilan bo’lgan sahnada uning partiyasi buyruq ohanglari bilan ajralib 18 turadi. Ichkari xonadan chiqqan Suzannani ko’rgan graf uning xushtori shu xonada yashiringan

deb o’ylaydi, grafning partiyasida ajablanish ohanglari sezilib turadi. Zaharxanda ohang Figaroning so’roq sahnasida ustuvorlik qiladi va h.k. Grafmyaning musiqiy tavsifi ham o’zgaaivchandir. U o’zi yakka qolganida izti- robli va g’amgin, chunki turmush o’rtog’i unga xiyonat qilgan, uning qayg’uli tuyg’ulari har ikki ariyada ham ifodalangan. Ayniqsa, «Sevgi ma'budi» deyilgan birinchi ariyada- lamento turida bo’lib, yorqin chiquvchi talaffuzlar bilan u ochiq ko’rinadi.«Figaroning uylanishi» operasi kompozitsiyasi tugallangan no-merlarning secco rechitativlari bilan almashib kelishi asosiga qurilgan. Motsart musiqiy nomerlar almashinib kelishining me-xanik-sun'iy holatini bartaraf qiladi, ularning ko’pini rechitativlar bilan bogiangan rivojlanuvchi sahnalarga aylantiradi. Bular birinchi ko’rinishdagi ansambllari. Figaro va Suzannaning har ikki dastlabki duetlari, 1-aktdagi trio, sekstet va boshqalardir. Opera finallarining eng go’zal namunasi — birinchi ko’rinish finalidir, unda barcha musiqiy rivojlanish voqea harakatlariga ergashadi. Bu yerdagi musiqiy tavsiflar goh mustaqil tarzda ko’- rinsa, gohida dramatik vaziyatga bo’ysungan holda namoyon bo’-ladi hamda guruh harakatlariga aylanib ketadi. Har bir yangi qahramonning chiqishi bilan musiqa, temp, orkestrlashning xa-rakteri ham o’zgaradi. Bu o’zgarishlar tempning o’sib, uni pres-tissimoga yetkazadi. Opera jo’shqin va shiddatli tarzda tugaydi. Suzanna, Figaro va grafinyalarning oqilona va ustakorona harakatlari natijasida graf- ning o’zi hech bir shubhaga bormasdan Suzanna kiyimidagi o’z xotiniga xushomad qila boshlaydi. Fosh bo’lganidan keyin esa Figaro va Suzannalar baxtiga xalaqit bermaslikka majbur boiadi. Opera shodiyona to’y tantanalari bilan tugaydi. 19 RUS MUSIQA OPERASI

Russ operasi XVIII asrning 70- yillarida vujudga keldi. XVIII asrning 30-yillarida russ saxnalarida paydo bolgan operalarni chet ellik kompozitorlar yozib berar edi. Bu operalarning matnlarida donishmandlar, olijanob monarxlar, afsonaviy yarim xudolar kuylanar edi. Bu chel el kompozitorlarining operalari russ hatotidan russ adabiyotidan va dramatic teatridan juda uzoq edi, shu sababli Rossiya xalqi uchun russ operasi kerak edi. Osha paytda yozilgan “Tanyisha”, “Anyita”deb nomlangan operalar bizgacha etib kelgan, lekin ularning kompozitorlari bizga noma’lum.XVIII asrning oxirlarida Rossiya xayotida opera katta rol oynay boshladi. Rossiyaning ilgor adabiyotchilari va teatr arboblari opera janrida asarlar yoza boshladilar. Bular Sumarokov, Nikolayev, Ablesimov, Krilov, Knyajnin, kompozitorlardan Pashkevich, Bortnyanskiy, va Fominlar edi. Rossiyada 70-80 yillarda opera paydo boldi.Bular Sokolovskiyning “Temirchi-sexrgar,yolgonchi va sovchi”, “Sanktpeterburg mehmonxona xovlisi” operalari, Pashkevichning “Martaba tufayli baxtsizlik” va 1787 yida yozilgan Fominning “YAmshikik na podstave” operalaridir.Ilk russ opewralari komediya janrida yozilgan edi. Bu operalarda kopincha vertuoz ariyalarning orniga oddiy ashulalar xalq ashulalari ijro qilinar edi. Operalarda kopincha nodon va ochkoz pomeshiklar, savdogarlar va ularga qarama- qarshi qilib, vijdonlilik, olijanoblik, xalqdan chiqqan oddiy odamlar kuylanar edi. Ilk operalarining tuzilishida nomer strukturasi ustun turar edi. Orad musiqa, gaplashish dealoglari bilan almashar edi. “Tegirmonchi-sexrgar, yolgonchi va sovchi ” Bu operani M.Sokolovskiy, librettosini esa A.Ablesimov yozgan. Bu opera russ xalq –turmush operasining ilk namunasidir.Operaning 1- tomoshasi Moskvada 20 yanvarda 1779 yilda boldi. Operaning qisqacha mazmuni. Operda oddiy qishloq odamlari tasvirlanadi. 20 Tegirmonchi Faddey, Ankudin va uning rafiqasi Fetinya va ularning qizlari Anyita chaqqon yigit

Filimon. Yoshlar bir-birini sevadilar. Qizning ota-onasioz qizlarini boshqaga pomeshik yoki dvoryaninga bermoqchi boladilar. Filimon tegirmonchi Faddeydan qizning ota-onasini kondirib berishini iltimos qiladi.Tegirmonchi esa qisning ota-onasini aldab kondiradi.Opera qiz va yigitning toylari bilan tugaydi. “Sanktpeterburg mehmonxona xovlisi” Operaning kompozitori Pashkevich librettosini esa Matinskiy yozgan. Bu opera Rossiya savdogarlari va mayday amaldorlar haqidagi otkir satiradir.Operada makkorlik, poraxorlik, tovlamachilik va haqiqatning tiklanishi kuylanadi. Operaning qisqacha mazmuni. Savdogar Skvaligin va uning rafiqasi Solomonida oz qizlari Xavronyini Kryichkodeyga bermoqchi boladilar Poraxor Kryichkodeyda Skvaligin oz qalbini koradi Kryichkodey Skvaliginga noinsof bitimlar tuzishda yordam beradi.Vijdonli odamlar Xvalimov va Pryamikovlar tufayli haqiqat royobga chiqadi. Skvaligin bilan Kryichkodeylar fosh qilinadi.Toy qoldiriladi. Haqiqat tantana qiladi. 2.1 Glinkaning opera ijodi Glinka ikki xil rus klassik operasini yaratdi. 1.Qagramonlik xalq operasi 2.Xalq ertak operasi. “Ivan Susanin’ operasi ahahalarini boshqa kompozitorlar ham davom ettirdilar. Bular: Serovning “Yidif”, Musorgskiyning “Boris Godunov”, Rimskiy-Korsakovning “Pskovityanka”, operalaridir Glinkaning “Ruslan va Lyidmila” operasi esa Rimskiy-Korsakovning afsonaviy ertak 21 operalariga “Sadko” va “Kitej shahri haqida afsona”, Skazaniye o grade Kiteje” lariga olib keldi.

Borodinga ham bu opera juda ta’sir qilgan va u o’zining “Knyaz Igor” opersini Glinka bag’ishlagan.Kompozitorning bu ikkita operasi rus klassik hamda XX asr musiqasida juda katta rol o’ynadi. 2.2 Glinkaning “Ivan Susanin” operasi. Bu opera jahon musiqa tarixida birinchi qahramonlik operadir. Bu operaning negizida haqiqiy tarixiy voqea yotadi.Domnino qishlog’da yashovchi Ivan Osipovich Susanin ismli dexqonning vatanparvarlik jasorati to’grisida. Bu operaning librettosini Rozen yozgan, lekin sovet teatri bu librettoni tan olmadi va Gorodeskiy yangi libretto yozdi. Oper 4ta parda, 3ta ko’rinish hamda epilogdan iborat. Operaning qisqacha mazmuni. Birinchi parda Domnino qishlog’ining ko’chasi. Buerga xalq askarlari hamda dexqonlar to’plnishgan.ular orasida Ivan Susanin hamda uning qizi Antonida. Antonida o’zining qaylig’I Bogdan Sabinin kelishini kutmoqda sababi u kelgandan so’ng ularning to’lari bo’lishi kerak. Shupayt Ivan Susaninning asrandi o’g’li Vanya qayiqda kelayotgan askarlarni ko’rib qoladi. Otryad boshlig’I Sabinin keladi g’alaba haqida va o’zlarinig sarkardalari Minin va Pojarskiylar haqida gapiradi.Susanindan Antonida va o’zining to’ylariga ruxsat berishini so’raydi.Boshida Susanin rozilik berishni xoxlamaydi, chunki dushmanlar hali Rossiyadan chiqib ketgani yo’q edi, lekin Sabinindan Moskvada polyaklar qo’rshov ostida qolganligini eshitib, to’yga rozilik beradi. 22 Ikkinchi parda

Bosqinchilar qarorgoxi. Polyak podshosi Sigizmund qasrida bal. Shupaytda chopar kelib Rossiyadan xabar keltiradi. Minin boshchilidagi otryad polyak qo’shinlarini tor-mor qilganligini aytadi. Polyak podshosi choparni eshitgach Rossiyaga yangi otryad yiborishni va Mininni, Moskvani olishni buyiradi. Uchinchi parda Susanin kulbasi, to’ga tayyorgarlik ketmoqda. Susanin mehmonlarni to’yga taklif qilish uchun Sabininni yiboradi Sabinin ketgandan so’ng polyaklar soldatlari kelib Moskvaga boorish yo’lini ko’rsatishni talab qilishadi.Susanin asrandi o’g’li Vanyani rus jangchilarining oldiga yiboradi, o’zi esa polyak askarlarini adashtirish uchun ketadi. Kulbaga qizlar kelishadi va Antonidani yig’lab o’tirganini ko’rishadi. Sabinin dexqonlar bilan Susaninni qidirib ketadi. To’rtinchi parda(1-ko’rinish) Sobinin otryadi Susaninni qidirib yiribdi. Ikkinchi ko’rinish Tun. Cherkov darvozasiga Vanya chopib keladi va odamlarni uyg’otadi. Ular dushman ketidan borishadi. Uchinchi ko’rinish Qorli, qop-qora o’rmon. Bu erga Susanin polyaklarni boshlab kelgan. Polyaklar uxlashmoqda.Uyg’onganlaridankeyin Susanin ularni o’tib bo’lmaydigan joyga boshlab kelganligini bilib qolishadi va uni o’ldirishadi. 23 Epilog

Moskva qizil maydoni. Xalq polyaklar ustidan qilingan g’alabani nishonlamoqda. Antonida , Sobinin va Vanyalar Susanin jasorati haqida so’zlab berishmoqda.Xalq rus erini sharaflaydi,shu rus eri uchun jonini bergan qahramon Susaninni qutlaydilar, Minin va Pojarskiyga tasannolar o’qiydilar. “Ivan Susanin” operasi dramaturgiyasining negizida ikki kuchning kurashi yotadi. Ikki kuchning jangi faqat opera mazmunida emas, balki musiqada ham yaqqol ko’rinadi. Opera uvertyira bilan introduksiya bilan boshlanadi. Uvertyirada hamma qahramonlarning obrazlari musiqa orqali ochib berilgan. Kompozitor Ivan Susanin obrazini oddiy bir dehqon obrazidan, xalqparvar, vatanparvar qahramon darajasiga ko’tarilishini juda zo’r maxorat bilan tasvirlaydi. Operad xalq saxnalari juda katta o’rin egallaydi. Xor saxnalari rus xalq ko’shiqlariga asoslangan bo’lib.xalq hayotining xilma-xil tomonlari bilan chambarchas bog’langandir. Polyaklar saxnalarida kompozitor polyak xalq raqslaridan: polonez, mazurka, krakovyaklardan foydalangan. Opera “Slavsya” nomli xor bilan tugaydi. BVu xor dushmanlarni ona yerdan xaydagan mardona xalqning yiksas vatanparvarlik kayfiyati tantanasi va shodligini ifodalaydi. O’ZBEK OPERA SAN’ATI Opera-lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, mehnat mahsuli, asar degan ma’noni bildiradi. Opera qorishma (sintetik) janr hisoblanadi, u o‘zida bir necha san’at turlarini mujassam etadi: unda dra- maturgiya, musiqa, tasviriy san’at va raqs san’ati shakllari yaxlit sahnaviy jarayonda uzviy bog‘lanadi. Lekin musiqa ular orasida yetakchi o‘rinni egallaydi. Operaning adabiy asosi - librettodagi voqealar musiqiy dramaturgiya vositalari bilan, avvalo vokal musiqa shakliarida 24

gavdalantiriladi. Qahramoniarning hissiy kechinmalari, asosan, yakkaxon xonandalar ijrosidagi ariya, kavatina kabi tugal musiqa lavhalarida o‘z ifodasini topadi. Turli vokal ansambillarda qahramonlarning o‘zaro munosabatlari o‘z aksini topadi. Xor esa ro‘y berayotgan voqealaming izohlovchi vositasi vazifasini bajaradi, uning yordamida xalq hayoti lavhalari gavdalanadi. Operada orkestr ham katta o‘rin egallaydi: vokal shakllarga jo‘r boladi, mustaqil cholg‘u qismlarda vaziyatning mazmunini ochib beradi. Operaning tuzilishi uning g‘oyaviy maqsadiga, sujet xususiyatlariga va uslublariga hamda kompozitorning ijodiy tafakkuriga bog‘liq. Opera san’atning alohida turi sifatida XVI asr oxirida Florensiya (Italiya) da yuzaga kelgan. Opera keyinchalik Yevropaning boshqa mamlakatlarida tarqalib, tarixiy rivoji davomida turli xillarga ega bo‘ldi: fransuz ’’lirik tragediyasi” va katta opera , italyan opera-seriya — jiddiy opera va buff - opera, nemis zingshpili, ingliz ballada operasi va boshqalar. 3.1. O’zbekistonda opera janrining o’zbek musiqali dramasi rivoji asosida shuningdek chet el mumtoz operasining ta’sirida yuzaga kelishi. O‘zbekistonda esa opera janri XX asr boshida o‘zbek musiqa dramasining rivoji asosida, shuningdek chet el mumtoz operaning ta’sirida yuzaga keldi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Toshkentga gruzin, italyan, tatar, rus va ozarbayjon opera gruppalari gastrolga kelgan, 1918- yildan Rus opera teatri o‘z faoliyatini boshladi. 1929-yilda Muhiddin qori Yoqubov tashabbusi bilan o'zbdk musiqali teatri ishga tushdi. Uning repertuari asosan musiqali dramalardan iborat bo'lgan. Mazkur teatr sahnasida o‘zbek tilida birinchi bo‘lib M.Magomayevning «Nargiz», E.Brusilovskiyning “Er Targ‘in” operalari qo‘yildi. O’zbek opera va balet gruppasi O’zbek musiqali teatri zaminida yuzaga kelib, o‘z faoliyatini kompozitorlar S.Vasilenko va M.Ashrafiy yaratgan «Bo‘ron» operasi bilan boshladilar. Bu asarning sahnalashtirilishi O‘zbekistonning musiqali teatr hayotida katta voqea bo‘ldi. Aynan, «Bo‘ron» operasi premerasidan so'ng musiqiy 25 dramatik teatr O‘zbek opera va balet teatri nomini oldi.« Во ‘r о n» operasida o‘zbek xalqining chorizmga qarshi 1918- yilgi qo‘zg‘oloni davri o‘z aksini topgan. Operaning bosh qahramoni

xalq bo'lganligi sababli ommaviy sannalar muhim ahamiyatga ega, har bir pardaning avjini xalq sahnalari tashkil etadi. Opera xorlarida kuy materiali ko'proq «sitatali» bo‘lib, u xalq kuylari va Hamza qo'shiqlaridan olingan. Masalan, 1-pardadagi dehqonlar xori Hamzaning «Ishchi bobo», 2-pardaning final sahnasida “Biz ishchimiz” qo‘shig‘i yangraydi.Asarda xalq musiqa ijodiyoti namunalari orqali gavdallantirilgan lavhalar muvaffaqiyatli chiqqan, biroq rechitativlarda musiqa va nutqni ohangga solishda nomuvofiqlik seziladi. Kompozitorlar mazkur asarda dramatik spektaklni musiqalashtirish uslubiga barham berdilar. Bu asarda musiqa jo‘r bo'libgina qolmay, balki tashkiliy ahamiyat kasb etadi. Ariyalar oddiygina ijro etiladigan qo’shiq sifatida emas, balki qahramon obrazini yorituvchi vosita bo‘lib keldi.«Bo‘ron» bilan deyarli bir vaqtda ANavoiy dostoni asosida «Layli va Majnun» operasi ustida ham ish olib borildi. 30- yillarda «Layli va Majnun» musiqali drama sifatida namoyish etilgan edi. Tomoshabinlar e’tiborini qozongan bu asar qaytadan ishlanib operaga aylantirildi. Librettosiga juda ko‘p voqealar kiritildi. Ushbu asar musiqa tuzilishiga ko‘ra o'zbek musiqali dramasi an’analarini davom ettirdi. Operaning asosi yakka kuylashdan iborat bo‘lib, ansambil va xorlar kam o‘rin egallagan. Orkestr ko‘proq xonandalarga jo‘r bo'ladi. Ariyalar og'zaki an’anadagi kasbiy musiqa naunalariga asoslangan. Operada musiqiy tavsiflar kam. Emotsional jihatdan bir rejaliligi mazmuni va musiqa rivoji sustroq bo'lganligiga qaramay, «Layli va Majnun» operasi tinglovchilar e’tiborini qozondi. Asar partiturasida mavjud bo‘lgan qisman opera dramaturgiyasi elementlari o‘zining milliy badiiy an’analar bilan uzviy bog’langanligi uchun qimmatlidir. Shunday qilib, rus va o‘zbek kompozitorlarining hamkorligida yaratilgan birinchi opera «Bo‘ron» va «Layli va Majnun» o‘zbek musiqa teatrining keyingi rivojiga asos bo‘ldi, zamonaviy professional san’atning murakkab janrlarini o‘zlashtirishga yordam berdi. O‘zbek musiqali teatri o‘zining o‘n yillik (1929-1939) faoliyati davomida Musiqali etnografik 26 ansambillardan musiqali nomerlarga ega dramatik spektakllar orqali musiqali drama hamda undan operagacha bo’lgan yo‘lni bosib o‘tdi. Dastlabki o‘zbek operalari o‘zbek va rus

kompozitorlarining ijodiy hamkorligi natijasida hamda O‘zbekistonda ijod qilgan rus kompozitorlarining mahalliy mavzudagi ijodida rivojlandi. XX asrning 40-yillaridan boshlab o‘zbek opera san’atining yo‘nalishida yangi davr boshlandi. Birin-ketin turli mavzulaida yaratilgan operalar paydo bo‘la boshladi. Ikkinchi Jahon urushi yillarida vatanparvarlik va tarixiy qahramonlik mavzularida A.Kozlovskiyning «Ulug’bek». O.Chishkoning “Mahmud Tarobiy” operalari yaratildi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda ko‘proq musiqali drama rivojlangan bo'lsa, 50-yillarning ikkinchi yarmida kompozitorlarning opera janriga qiziqishlari sezilarli darajada kuchaydi. Ushbu davrda yaratilgan musiqaviy sahna asarlarini xarakterlar ekanmiz, birinchidan, dramaturgiya mazmuni voqelikning muhim to- monini aks ettirishga intilishi natijasida zamonaviy mavzuda keskin burilish kashf etgani, ikkinchidan esa o'zbek kompozitorlarining mustaqil ijod qila boshlanishi ko‘zga tashlanadi. 1950-1966- yillarda teatr repertuari bir qator asarlar bilan boyidi. Sahnada namoyish etilgan operalar qayta ishlanib yangi tahrirda yuzagi keldi. Masalan, M.Ashrafiy va S.Vasilenkoning «Ulug‘ kanal» deb nomlangan operasi yangi tahrirda «Baxt vodiysi» deb o‘zgartirib namoyish etildi. R.Gliyer va T.Sodiqovning «Gulsara», T. Jalilov va B. Brovsinning «Tohir va Zuhra», G.Mushel va V.Uspenskiyning «Farhod va Shirin» kabi operalari shular jumlasidan.1958-yildan boshlab yangi teatr mavsumi boshlandi, o‘zbek kompozitorlari yangi opera asarlarini sahnalashtira boshladilar. Bular M.Ashrafiyning «Dilorom» (1958), T.Sodiqov, Yu.Rajabiy B.Zeydman va D.Zokirovlaming «Zaynab va Omon» (1958), S.Yudakovning «Maysaraning ishi» (1959), S.Boboyevning «Hamza» (1961), M.Ashrafiyning “Shoir qalbi” (1962), M.Yusupovning «Xorazm qo‘shig‘i», R. Hamroyevning «Zulmatdan ziyo» (1966) operalaridir. Mavzu va badiiy saviyasi har xil bo‘lgan mazmunli asarlar tomoshabinlar tomonidan turlicha qabul qilindi. Ba’zilari sahnadan tezda tushib ketdi, boshqalari esa teatr repertuaridan muhim o‘rin egalladi. 27 1950-yillaming oxiri o‘zbek musiqali teatri tarixida yangi opera janrining paydo bo‘lishi bilan ajralib turadi. 1958-yilda kompozitor S.Yudakovning «Maysaraning ishi» deb nomlangan

birinchi o‘zbek hajviy operasi yaratildi. Bir qator davlat teatrlarida sahna- lashtirilgan, chet ellarda ham qiziqish uyg‘otgan mazkur opera librettosi H.H. Niyoziyning shu nomdagi pyesasi asosida S.Abdulla va M.Muxamedovlar tomonidan vozilgan. 3.2 “Maysaraning ishi” operasiniag qisqacha mazmuni Beva ayol Maysaraning hovlisida yosh sevishganlar uchrashadilar: Maysaraning jiyani cho'pon Cho‘ponali va go‘zal qiz Oyxon. Ularning o‘yin-kulgusini qari qozi bilan qo‘riqchilar boshlig'i Hoji Darg‘a ko‘rib qoladilar. Qonun peshvolari Cho‘ponni shariat qonunlarini buzganlikda ayblab qamoqqa olib, shu orqali go‘zal Oyxonga erishmoqchi bo'ladilar. Ular yuborgan qo'riqchilar Maysaraning hovlisiga bostirib kirib, Maysarani qamoqqa oladilar. Paytdan foydalangan qozi esa sandiqaa berkitib qo'yilgan Oyxonni o‘g‘irlab ketadi. Qozining uyida yerto’lada Maysara qamab qo‘yilgan. Cho‘ponali uning yoniga kelib, bu yerdan qochishni ayta- di. Lekin Maysara Oyxonni ozod qilmaguncha bu yerdan ketmasligini aytadi. Yerto'laga qozi kelib. Maysaraga qarzlaridan kechsa,uni ozod qilishga va’da berishini aytadi. Maysara rozi bo‘ladi. Qozi Maysaraga Oyxonning itoatsizlik qilayotganidan arz qiladi. Maysara qoziga qizni ko‘ndirishini aytadi va shu bahona Oyxon bilan uchrashib, o'zining xiyla bilan tuzilgan rejasidan boxabar qilmoqchi bo‘ladi. Maysara qoziga Oyxonni hamma narsaga rozi ekanligini aytadi. Maysaraning uyida “aslzoda mehmonlar”ni kutib olishga tayyorgarlik ketyapti. Birinchi bo‘lib qozi keladi. U endi o‘tirgan edi hamki, darvoza taqillab qoladi. Hayajonlangan Maysara kutilmaganda jiyani kelib qolganini aytadi. Qo‘rqib ketgan qozini Maysara xo‘kiz terisiga o‘raydi. Hiylagar Maysara Oyxonning sevgisiga boshqa da’vogarlar bilan ham shu tariqa yo‘l tutadi. Hidoyat ayollar kiyimini kiyadi, Darg'a un solingan sandiqqa tushadi. Opera yoshlaming qo‘shiq va raqslari bilan yakunlanadi. Barcha Maysara xolaning 28 donoligiga qoyil qolib, uni sharaflaydilar. Operaning e’tiborli tomoni xalq merosi bilan uzviy bog'liqligi. Uning mohiyati alohida «sitata»larni qo ’ llashdagina emas, balki xalqchillik tamoyillarini qayta ishlab kiritilganligida hamdir. Asarda o‘zbek xalq ijodiyotining turli

janrlari qo'llanilgan. Operaning musiqiy tili ham o’zbek xalq qo‘shiqlarining lad va metr-ritmik xususiyatlari bilan bog'liqligini ko‘rsatadi. Kompozitor operada xalq kuylarining asl namunalaridan foydalangan. Masalan, Maysaraning ”Bola bola” (II parda) qo‘shig‘ida Yudakov «xalq sitata» sini kiritgan (so‘zlari ham o‘zgartirilmagan) Xalq musiqa ijodiyoti namunalari komik operani inobatga olgan holda kiritilgan va asar qahramonlarining xarakterini to’g’ri ifodalay olgan. Asarning yakka nomerlarida, ansambil, xor va orkestr epizodlarida ham xalq kuylari qo‘llanilgan. Qahramonlar partiyalarida ko‘proq jonli quvnoq xalq laparlari uchraydi. Lapar xarakter jihatidan komik opera epizodolariga mos keladi. Lirik sahnalarda ham (1-parda Oyxon va Cho'pon dueti, 2-parda Maysara va Mullado’st dueti) satirik sahnalarda ham (2-parda Maysara va Ho‘ja dueti) lapar janri qo‘llanilgan. Musiqada operaning bosh qahramoni to’liq ifodalangan. Arioz va ansambillar vositasida kompozitor Maysaraning ko‘p qirrali obrazini yaratadi, ya’ni, uning yaqinlar davrasida dilxush va ochiq yuz, og‘ir sinov damlarida esa bukilmas idorali, serharakat ayol ekanligini tasvirlaydi. Uning bosh mavznsi Hamzaning «Hoy ishchilar» qo‘shig‘i zaminida yuzaga kelgan: 29

Musiqada Maysara obrazining boshqa tomoni, ya’ni uning «ishlari» bilan bog’liq tomonlari ham to'liq ifodalangan. Yengil, harakatchan raqs ritmlari bilan sug‘orilgan laparsimon qisqa kuy- lar bosh ifoda vositasi sifatida xizmat qiladi. Oyxon va Cho‘pon partiyalari melodik jihatdan boy bo'lib, Maysara obrazidan farqli o'laroq bu qahramonlar leytmotiv ko‘rinishidagi tavsiflarga ega emas. Operaning birinchi ko‘rinishi Oyxon va Cho‘ponning lirik sahnalaridan boshlanadi. Asardagi ijobiy qahramonlar - Maysara, Cho’ponali, Oyxon . Obrazlarini ifodalovchi musiqa xush ohangligi, samimiyligi bilan maftun etsa, bularga qarama- qarshi qo‘yilgan qozi obrazi shafqatsiz qilib ko'rsatilgan. Uning paitiyasida rechitativ asos qilib olingan. Qozining yagona yakka nomeri uning «Mu-u» qo‘shig‘i, ho‘kiz mo‘rashiga taqlidan intonatsiyalarga asoslangan. Qozi leytmotivi pastlama harakatda bo‘lgan tovushqator bo'lagida tuzilgan. Hidoyatxon va Darg‘a partiyalaming umumiy tomonlari ko‘p. Ular kuplet shaklidagi qisqa qo'shiqsmion kuylarga asoslangan. Bu ikki obraz ham qozi obrazi kabi o‘zgarmaydi va 30 rivojlanmaydi. Mulla do‘st patiyasi ham sodda, kuplet tuzilishidagi qator folklor namunalarini eslatuvchi kuylar zaminida yuzaga kelgan. Qarilik chog‘ida bo’lsa ham uylanish orzusida

yurgan Mullado‘stning hazil qo‘shiqlari kuyi birinchi bor opera muqaddimasida yangraydi, u butun asar uchun musiqali epigraf ahamiyatiga ega boladi. Operating musiqali dramaturgiyasida ansambil va xorlar muhim o‘rin egailagan. Birinchi pardada xalq xori hamda soqchilar xori ishtirok etadi. Ikkinchi pardada xor sahna ortida kuylaydi, opera xotimasida ham xor yetakchi rol o‘ynaydi. «Maysaraning ishi» operasining xalqchilligi, asl hajviyligi, badiiy vositalarining o‘ziga xosligi uning nafaqat O‘zbekistonda, balki chet davlatlarda ham shuhrat qozonishiga sabab bo‘ldi. Kompozitor tomonidan operettoga aylantirilgan bu asar «Maysaraning nayranglari» degan yangi nom bilan Lodz teatri (Polsha) da namoyish etilgan. Urushdan keyingi yillarda birinchi bolalar operasi «Yoril tosh» yaratildi. Kompozitor S. Boboyev ushbu asarni yaratishda har bir bolaga tanish bo‘lgan xalq qo'shiqlaridan foydalangan. 1970-80-yillarda o'zbek kompozitorlari opera janrini mazmun jihatidan boyitdilar. Ushbu davr ichida tarixiy «Mangulik» L. Musayev, «Fidoyilar» S. Boboyev zamonaviy “Sadoqat” R. Adullayev, atoqli shaxslarga bag‘ishlangan “Sug‘d elining qopiloni” I. Akbarov, «Zebiniso» S. Jalilov, «Alisher Navoiy» M. Burxonov shuningdek, kamer operalar - «Sohilda to‘qnashuv» N. Z oirov, «Ona qalbi» X. Rahimov va boshqa operalar sahnalashrildi. 1970-80- yillar o‘zbek opera tarixida muhim bosqich hisoblanadi. Ushbu davrda yangi mavzular majmuiga mos keladigan musiqiy-ifodaviy vositalarri qo‘llash, o‘z mualliflik tilini topish kabi omillar bilan bir qatorda, operalar mavzu jihatidan boyiganligin kompozitorlarning o‘z asarlarida ommaviy xalq kuylarini ko‘chirmay, balki mustaqil original kuylar yaratganligini ko’rish mumkin. Mustaqillik davri o‘zbek operalarida janr talqini, mavzu va mazmun doirasi yanada kengaytirilib, boyitildi. O‘zbek kompozitor opera asarlarida orkestming cholg‘ulashtirish yo'liarida ham vokal lavhalarida ham o‘zbek xalq musiqa merosi hamda milliy ijrochilik an’analarini zamonaviy 31 ifoda va texnik vositalar bilan uzviy bog‘lashga ahamiyat bermoqdalar. Bu davrda mumtoz operalar T.Sodiqov va R.Gliyerning “Layli va Majnun” 1995-yil, M. Ashrafiyning “Dilorom” 2001-yil qayta ishlanib, yangicha talqinda namoyish etildi. Hozirgi zamon ijtimoiy muammolari

N.Zokirovning “Muxtoriyat” opera farsi O. Abdullayevaning “Vafo” operasi, uzoq o'tmish bilan bog‘liq M. Bafoyevning “Buxoroyi Sharif’ doston-teleoperasi, ulkan tarixiy shaxslar siymolari M.Bafoyevning “Al-Farg‘oniy”, A.Ikromovning “Buyuk Temur”, falsafiy mavzular I. Akbarovning “Ibtido xatosi” opera-oratoriyasi opera janrining keyingi rivojini belgiladi. Bular orasida A. Ikromovning “Buyuk Temur”, M. Bafoyevning “Al-Farg‘oniy” operalari Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatrida sahnalashtirildi. Istiqlol yillarida kompozitorlar, baletmeysterlar va telerejissorlar hamkorligida yangi - teleopera janri yuzaga keldi. M. Bafoyevning “Buxoroyi Sharif’ H. Davron librettosi, 1997-yil asari shu janrda yaratilgan bo'lib, Buxoroning 2500 yilligiga bag’shlangan. Mazkur asar opera-doston deb atalib, 2 doston va 22 naqshlarga bo‘lingan. Opera badiiy o‘qish, baxshi, solistlar, xo‘r va o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri uchun yaratilgan. Asar Buxoro va uning tarixiy obidalari, qolaversa Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Abduxoliq G'ijduvoniy, ibn Sino, Ro'dakiy kabi buyuk allomalarini musiqiy ohanglar orqali madh etadi. Asar televideniyaga mo’ljallangan bo‘lib, video ilim janrida namoyish etildi. Operaning bosh obrazi - baxshi bo‘lib, ma’lum musiqiy ohanglar orqali tasvirlanadi, har bir naqshni bir-biriga bog'lab beradi va opera bir yo‘nalishda yaxlit tasavvur etiladi. Orkestr tarkibiga chang, qo‘bu, sato, do‘mbira va qonun cholg‘ulari kiritilgan, ayrim cholg‘ular ma’lum obrazlarga jo‘rnavoz bo‘lib ifodalangan. Masalan, baxshi obrazi chang-qo‘buz solosi jo‘rligida namoyish etilgan. Musiqali teatr ijodiyotining boshqa e’tiborli yutuqlaridan biri bolalar uchun yaratilgan asarlardir. Ushbu yo'nalishda N. Norxo‘jayev, A. Ergashev, A. Mansurov, A. Ikromov va boshqa kompozitor- lar samarali ijod qilmoqdalar. Xususan, N.Noixo'jayevning "Burgutcha va toychoq", "Ona bolam 32 deydi, bola onam deydi" musiqali spektakllari, A.Ikromovning "Olovuddinning sehrli sham chirog‘i", A. Ergashevning "O‘n ikki oy" musiqali ertagi, A. Mansurovning "Hayvonlar sultoni" operasi tinglovchilar tomonidan qizg‘in qarshi olinmoqda. Yoshlarbop qiziqarli mavzular tanlab olinayotganligi, jozibador kuy-qo‘shiqlarning yangrashi, zamonaviy estrada uslubiga xos

ritmlaming ishlatilishi xushchaqchaq kayfiyat bag‘ishlasa, sahna harakatlarining tabiiyligi bilan tomoshabinni ishontira ol- ganligi mazkur asarlarga katta muvoffaqiyat baxsh etdi. Xulosa qi- lib aytganda, opera janrida mazmunni talqin qilishda asosiy urg‘u milliy va umumbashariy ma’naviy qadriyatlami tarannum etishga qaratildi. X U L O S A Qaysi xalqning madaniy tarixi qanchalik qadimiy bo‘lsa, o‘sha xalqning axloqiy go‘zalligi urf-odat rang-barangligi ko‘lami keng, ta’lim tarbiya tizimi ildizilari ham unchalik chuqur bo‘ladi. Chunki har qanday ma’daniyat, axloq, urf-odat va ta’lim-tarbiya insoniy faoliyatning kechinmalari, sinovlari boy hayotiy tajribalari asosida yuzaga keladi va maqbullari avloddan-avlodga o‘tadi. Birinchidan, ma’lumki, mustaqillik davrida Opera musiqa san’ati tengi yo‘q darajada gullab yashnamokda. Xalqimiz mexnatda va ijtimoiy hayotda ijodkor kishilarga aylanadi. Hozir biror musiqa asbobi bo‘lmagan oilalar biror musiqa to‘garagi bo‘lmagan maktab yoki korxonalar kam. Demak, maktab o‘quvchilari uyda, maktabda, to‘y-hashamlarida va boshqa barcha jamoatchilik joylarda ko‘proq musiqa ohanglari muhitida bo‘lib badiiy-g‘oyaviy jihatdan turlicha xalq musiqalarini o‘z talablari va saviyalari bilan idrok etiladilar. Ikkinchidan, Opera janri musiqasi o‘quvchilarda estetik zavq uygotishi bilan birga ularning g‘oyaviy emotsional kechinmalarini yuksaltiradi, fikrlarini teranlashtiradi, ularga hayotni, haqiqatni bilishga, insoniy kamolga erishishida yordamlashadi. Uchinchidan, musiqa san’atini o‘rganish orqali o‘quvchilarni ma’naviy va axloqiy dunyosini o‘stirish muhim ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Yosh avlodga vijdon, iymon, poklik, halolik, mexnatsevarlik kabi hislatlarni tarbiyalashda milliy umuminsoniy an’analar va qadriyatlardan foydalanish o‘quvchilarni milliy ruhda tarbiyalashning asosiy maqsadidir. Chunki Opera janri ma’suliyat tuyg‘usini anglab yosh avlodni voyaga yetkazgan mamlakatgina mustaqil va barqaror rivojlana oladi. Zero, insonni ma’naviy dunyosini, ma’naviy 33 axloqiy qarashlari tasavvurlari, san’at, fan, adabiyot, musiqa kabi vositalar orkali tarbiyalanadi. To‘rtinchidan , o‘quvchilar darsdan tashqari turli xil to‘garaklar, raqs, Opera can’ati va raqs ansambli, dutorchilar, folklor ansambllarida ishtirok etib, ko‘rik tanlovlarda qatnashib, milliy an’analarimizga hurmat, o‘zligini anglash tuyg‘ularini tarbiyalaydilar. Davlat ta’lim standartlari musiqa dasturida 1-sinfdan boshlab 7-sinfgacha oddiydan murakkabga prinsipi asosida dasturga kiritilgan. Bunda olimlar, Hamidulla Nurmatov, D.Omonqulov ,

K.Mamirovlarning xizmatlari katta. Bunda o‘quvchilarimizning Opera musiqasi ijodiyoti bilan ilk bor maktabda qadam qo‘yadigan ongli ravishda tanishib boradilar.O‘quvchilar «musiqa madaniyati» darslarini o‘qitilishi davomida Opera san’atining durdona asarlarini nafaqat tinglaydigan , balki kuylab zavq oladilar. Beshinchidan, Opera asarlarini yaratilishi tarixi bastakorlari hayoti ijodi bilan ham tanishadilar, shuningdek, Opera asboblari turlari rasmlari bilan tanishib, texnik vositalari o‘qituvchining jonli ijrochi orkali ularni ovozini tinglaydilar . Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Opera asarlari, tarihiy hodisa bo‘lsa ham uning ahamiyati va mohiyati jamiyat a’zolarini axloqiy tarbiyalashda unga bo‘lgan munosabatida belgilanadi. Shunga ko‘ra, oddiy ma’noda qadriyat degan tushunchaning o‘zi ham qadr-qimmat degan ma’noni anglatadi. Ma’naviy urf-odatlar, qadriyatlar ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bilan birga jamiyatimiz salohiyatini ko‘tarishga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarda axloqiy tarbiyaning mazmuni va yo‘nalishi umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi asosida belgilanadi. 34

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1. Karimov I.A. «O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida». Toshkent 2011- yil 2. Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi». Toshkent «Sharq» 1999 yil 155 bet 3. Karimov I.A. «Yuksak madaniyat jamiyat taraqqiyotining asosi» 3 bet 4. Karimov I.A. «O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» Toshkent «O‘zbekiston» 1992 yil 28 bet 5. Karimov I.A. «Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishoradir» Toshkent «O‘zbekiston» 2000 yil 6. Karimov I.A. «Milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tushuncha va tamoyillari» Toshkent «Yangi asr avlod» 2001 yil 13 bet 7. Karimov I.A «Alpomish» dostoninig 1000 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqi II Ma’rifat-1999 yil 10 noyabr 8. N% 89 (7182) «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» Toshkent O‘zbekiston nashryoti 1997 yil 9. Aminova M. Xalq ta’limi jo‘rnali « Musiqa darslarida xalq qo‘shiqlari va kuylari » Toshkent 10. Jabborov A. «O‘zbekiskiy dastan /epos/ « Вопро музкознани я » в ып . 2.izd va Fan» 1971 г 13-35 стр 11. Jermunekiy V . M . Zaripov X . «Узбекиский народ но героический эпос» м. Гос изд –во худ- и й 194 стр 12. Ibroxim O . « O ‘ zbek xalqi musiqa ijodi » Toshkent 1994 yil 13. Karamatov F.M. «O‘zbek musiqa follori va og‘zaki an’anadagi professional muzika» Kitob O‘zbek musiqasi tarixi. Toshkent – O‘qituvchi 1981 yil 27-56 betlar 14. Karamatov F.M. «O‘zbek xalqi musiqa merosi» . Birinchi kitob Kirish maqolasi – Toshkent : G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti 1978 yil 5-9 betlar 15. Karamatov F.M. «O‘zbek xalqi musiqa merosi» Terma, yalla, qarsak – Toshkent G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti 1985 yil 5-23 betlar 16. Matyokubov B. «Xorazm dostonlarining musiqiy xususiyatlari» Toshkent 1996 yil 17. Fitrat A. «O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi» T.: - Fan. 1993-yil 35

Похожие

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan

O'zbek opera san'ati va uning rivojiga hissa qo'shgan kompozitorlar

O‘zbek xalq cholg‘ularida professional ta’limning yuzaga kelishi

Kuylash malakalarini shakllantirish Kuylash texnikasi

Xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atining ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanishi