Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan - Музыка - Рефераты

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan

Загружено в:

04.11.2022

Скачано:

0

Размер:

23.6123046875 KB

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan Musiqa janri bo‘lmish tokkataning tarixi juda qiziqarli va e’tiborga molikdir. Avvalo “tokkata” so‘zining ma’nosi ham o‘ziga nisbatan qiziqish uyg‘otadi: u nimani anglatadi?, degan savol tug‘iladi. Mazkur janrning ayrim ta’riflariga, dastavval musiqiy qomusga murojaat etamiz: “Tokkata (italyancha toccata so‘zi lug‘aviy jihatdan - teginish, zarb ma’nosini anglatib, toccare - tegmoq, ushlamoq fe’lidan olingan) – asosan klavishli cholg‘ularga mo‘ljallangan virtuoz musiqiy pyesa” 1 . Ingliz musiqa nazariyachisi, kompozitor va pedagog Ebenezer Praut tokkatani quyidagicha tavsiflagan: “Tokkataning nomlanishi italyancha toccare fe’lidan olingan bo‘lib, zarb bermoq, ya’ni klavishli cholg‘uda chalmoq ma’nosini anglatadi” 2 . Rossiyalik musiqashunos, nazariyachi Igor Sposobin tokkatani eng muhim polifonik shakllar qatorida ko‘rgan: “Dastlab tokkata deb, erkin prelyudiyani namoyon etuvchi, xarakter jihatdan o‘ta turfa xil bo‘lgan cholg‘u pyesalarini atashgan. So‘ngra astasekin tokkataning asosiy, keyinroq esa bir turli mayda cho‘zimlarda bayon etiluvchi, odatiy (ammo majburiy bo‘lmagan) fugalashgan lavhalar qo‘shilgan motorli xarakterdagi yagona toifasi aniqlandi. Kechroq yaratilgan (XIX-XX asrlar) tokkatalar ko‘pincha gomofonik ko‘rinishda” 3 . Tokkataning ildizlari “Uyg‘onish” davriga borib taqaladi. O‘sha paytlarda damli cholg‘ular va litavralar uchun yaratilgan bayramona fanfarlarni “tokkata” deb atashardi. XVII asrgacha tokkata amaliy funksiyani o‘tar, opera va baletlarning fanfar muqaddimasi sifatida qo‘llanilar edi. Shu bilan bir qatorda, E.Praut farqlaganidek “O‘n yettinchi asrda bu so‘z prelyudiyani anglatish uchun qo‘llanilar edi, Mixail Pretorius ta’rificha (Syntagma Musicum) uni “organchi fugani boshlashdan avval faqat alohida akkordlar va bezaklardan (Colorature) foydalangan holda badiha (improvizatsiya) qilib chalar edi” 4 , deb e’tirof etgan. 1 Музыкальный энциклопедический словарь. М., 1990, с.547 2 Праут Э. Прикладные формы. М., 1913, с.226 3 Способин И. Музыкальная форма. М., 1947, с.355 4 Праут Э. Прикладные формы. М., 1913, с.226

XVIII asrda tokkata qadimgi mohir kompozitorlar ijodida mustaqil kontsert janriga aylandi. Qadimiy klavir tokkatasi finaldagi katta fugali prelyudiyaviy va fugalangan bo‘limlarning ko‘p marotaba (ko‘pincha besh marotaba) qarama-qarshi qo‘yilishiga asoslangan. Ular umumiy ko‘rinishda “kontrast-tarkibli shakl”ni namoyon etishgan (V.Protopopov atamasi). Shu kabi klavir tokkatalarini J.Freskobaldi, Gotlib Muffat, Georg Muffat, B.Paskualini, I.K.Kerl, S.Sheydt, F.K.Murshxauer, D.Bukstexude, M.Rossi, I.Froberger kabi klassitsizm davrining boshqa janrlarda ham ko‘plab ishlab, aynan klavir uchun musiqa yozgan ijodkorlari yaratishgan. Qadimiy tokkataning rivojlanish cho‘qqisi o‘zining tarixiy tendensiyalari umumlashmasi bilan aynan I.S.Bax ijodida to‘liq aks etdi. Uning klavir tokkatalari shaklining mahobati, mazmunining ahamiyatliligi va teranligi, murakkab manual texnikaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. I.S.Bax umumiy hisobda sakkizta klavir tokkatasi yaratgan bo‘lib, ulardan birini e-moll Klavir Partiturasiga kiritgan. “Bax” uslubidagi tokkatalar o‘zining badihaviyligi, sur’atining ko‘p marotaba almashinuvi, mavzuiy materialining boyligi, polifonik va gomofonik-garmonik uslublarning mutanosibligi bilan ajralib turadi. Uning yettita mustaqil klavir tokkatalarining har biri tuzilish jihatidan betakror, individual o‘ziga xos, shu bilan birga har bir tokkata fuga bilan yakunlanadi. Bax uslubidagi tokkatalar janr negizlarining turfa xilligi, qo‘shiqsimon va raqssimon shakllarining rang- barangligi bilan ajralib turadi. Ular ko‘povozli, biroq ovozlar miqdori bo‘linganda musiqiy matoning zichligi va bo‘shligi, to‘lqinsimon dinamik rivoj, taranglikning kulminatsion ko‘tarilishi va tushishiga mos ravishda ko‘pincha o‘zgaradi va tavsiflanadi. Qadimgi raqssimon syuita va sonatalar toifasida yaratilgan I.S.Bax tokkatalari ayni paytda kompozitsiyasining o‘ziga xosligi bilan tavsiflanadi, ularda tokkataviy asos ham polifonik, ham gomofonik-garmonik uslubda namoyon bo‘ladi. Tokkata o‘zining zamonaviy strukturasi va shakliga XVIII-XIX asrlar mobaynida ega bo‘ldi. Bu fortepiano cholg‘usining o‘z ajdodlari – klavesin va klavikordni tobora siqib chiqarib, shiddat bilan rivojlanishi va takomillashuvi natijasida, shuningdek, yuksak virtuoz darajaga yetishgan kontsert-ijrochilik

amaliyotining keng tarqalishi va rivojlanishi sabab yuz berdi. Xususan, M.Klementi, K.Cherni, R.Shuman tokkatalari shu jumlaga kiradi. Bu borada R.Shumanning op.7 deb raqamlangan “Tokkata”si ayniqsa e’tiborlidir. U nafaqat keyingi avlod kompozitorlari uchun yorqin namuna va ibrat bo‘ldi, balki hanuzga qadar mazkur janr etaloni bo‘lib qolmoqda. XIX asrning kontsert ijrochiligi uchun mo‘ljallangan ko‘plab tokkatalar pianinochilar uchun asos toshi bo‘ldi. Pedagogik amaliyotda etyudlar bilan bir qatorda ular ijrochi texnikaning turli ko‘rinishlarini o‘zlashtirishida, virtuozlilik va mahoratga erishishida bebaho ahamiyat kasb etdi. XX asrning birinchi tokkatasi 1901 yilda K.Debyussi tomonidan yaratilgan. Shundan so‘ng D.Enesku (1903), S.Prokofyev (1912), A.Onegger (1916), M.Ravel (1927), F.Buzoni (1921), J.Iber (1921), Z.Vanchilar (1929) ham o‘z tokkatalarini yaratdilar. XX asrning birinchi o‘n yilligida yaratilgan fortepiano tokkatalarining to‘liq bo‘lmagan bu ro‘yxatiga Moskva konservatoriyasi talabasi, atoqli pedagog va kompozitor N.Myaskovskiyning shogirdi A.Xachaturyan tomonidan yaratilgan tokkata ham qo‘shiladi. Bunday ajoyib asarning muallifi hali konservatoriya talabasi edi, u o‘qishni tamomlashiga hali ikki yil bor edi, shunday bo‘lsa-da, u sensatsion ijod mahsulini yaratgan edi. Shunisi ajablanarliki, barcha tokkatalar ichida eng sarasi hisoblangan A.Xachaturyan asari - Shumanning yuz yilligiga “atab yaratilgan” bo‘lib chiqdi. Mutlaq o‘ziga xos, yorqin milliylik bilan yo‘g‘rilgan bu asar oldin yaratilgan tokkatalardan farqli o‘laroq, sharqona xalq cholg‘ulari jarangini ajoyib tarzda o‘xshatishi, fortepiano texnikasi va fakturasining novatorlik usullaridan mohirona foydalanishi, shaklining o‘ta erkinligi bilan e’tiborni tortadi. A.Xachaturyan “Tokkata”si kelajak avlod kompozitorlari uchun ham mazkur janrda asarlar yaratish borasida o‘ziga xos namuna bo‘lib qoldi. Shuningdek, A.Xachaturyanning “Bolalar albomi”ga (1967) kiritilgan Tokkata ham mashhur. XX asr fortepiano adabiyotida tokkataviy bayonning turli xil ko‘rinishlari keng tarqaldi. Zamonaviy kompozitorlarning tokkatalarida xalq musiqiy tilining qirralari, xususan raqs usullari tez-tez uchrab turadi. Tokkata janrining motorli-plastik tabiati musiqasining dinamik tabiati orqali belgilanadi.

Badiiy matnning vaqt bo‘yicha dinamik tarzda rivojlanishi sabab, tokkata musiqasi harakatning rang-barang ko‘rinishlarini modellashtirishga qodir bo‘ladi. Harakat doirasi o‘zining cheksiz rang-barang turlari bilan sof musiqaning egiluvchan imkoniyatlari “janr orqali umumlashuv”i uchun (A.Alshvang atamasi) yetarlicha keng asosni namoyon etadi. Tokkata boshqa motorli-plastik, xususan sintezlashgan janrlar qirralari bilan tutashgan holda, musiqaning yorqin, umumlashgan obrazini o‘zida jamlaydi: bu etyudning virtuozliligi, prelyudiyaning badihaviyligi, perpetuum mobilening dinamik intiluvchaniligi bilan tutashishdir. Janr guruhining turli badiiy imkoniyatlarini o‘zida jamlagan - Tokkataning bu markaziy holati orqali tadrijiyot, ya’ni evolyutsiyaning ulkan tarixiy ko‘lami, shu bilan birga etik barqarorligi izohlanadi. Motorli-plastik asos o‘zaro qarama-qarshi qo‘yilgan kontrast bo‘limlarda yoritilgan barokko davridagi qadimiy tokkatadan farqli o‘laroq, XIX-XX asrlar tokkatasi yaxlitlikka va mazkur janrga xos bo‘lgan faol rivojlanuvchi birmuncha spetsifik qirralarga ega bo‘ldi. Bularning barchasi – mikrodiskretlilik, ya’ni bir qator tez, ammo aniq farqlanuvchi nuqtalar hissi va maqsad sari intiluvchanlikni o‘zida muvofiqlashtirgan harakat xarakteridir. Mazkur xususiyat klavir san’ati sohasida joriy etilgan janr g ye n ye z i s i bilan izohlanadi. Keyinchalik u bir qator ijro usullari orqali rivojlandi: bu mashq texnikasi, qattiq dissonans garmoniya va sanchiluvchi zarblar hissini beruvchi o‘tkirlashgan mikrodiskretlilikdagi alohida keskin akkordlarning “staccato” va “martellato”sidir. Tokkataning spetsifik motorliligi garchi biroz zaiflashsa-da, ammo butun pyesa davomida asosan ustunlik qiluvchi yagona mavzuiy materialning qat’iylik bilan singdirilishiga bog‘liq. Bu asnoda janrning plastik belgisini tashkil etuvchi fakturaviy-figuratsion, va hatto fakturaviy-ritmik mavzuiylik ustunlik qiladi (M.Klementi, K.Cherni, R.Shuman, M.Ravel, S.Prokofyev, A.Xachaturyan tokkatalari). Tokkatadagi harakat umumiy shakllarining mashhur tushunchasi borasida tom ma’nodagi mazmun hukmronlik qiladi: kompozitorlar – tinglovchi diqqat-e’tiborini aynan harakatlanayotgan narsadan chalg‘itishga moyil bo‘lgan harakat obraziga qaratishga intiladilar. Qolaversa, tokkata uchun metroritmning

ko‘p darajali muntazamliligini, shuningdek, janrning tarixan uzoq bo‘lgan obrazlarini o‘zaro bog‘lovchi fakturaning noimitatsion polifonikligini yaratuvchi harakat shiddati muhimdir. Nihoyat, shiddatli harakat obrazini yaratuvchi va o‘z stixiyasi bilan zabt etuvchi bu- dinamizmdir. Bunga o‘zining kutilmaganligi bilan harakatga yangi impulslar beruvchi bir maromlilikning buzilishi sababdir: rang- barang sinkopalar (Shuman), metrik o‘zgaruvchanlik (Petrassi, Santoro, Landa), kuchli hissalarning bo‘linishi (Xachaturyan). Shuningdek, bunga Bax davridan to XXI asr kompozitorlari ijodigacha bo‘lgan vaqt mobaynida o‘zgarib ketgan garmoniya ham o‘zining linear negizdagi dadil novatorlik topilmalari bilan jalb etilgan. Tokkataga xos bo‘lgan musiqiy shakllar o‘zining dinamik yo‘naluvchanligi bilan tavsiflangan. Ushbu janr uchun triolli murakkab uch qismli shakl umuman xos emas; bu uni skerso va aralash motorli-raqsbop janrlardan keskin farqlaydi. Tokkata uchun tobora faol rivojlanish bilan bog‘liq bo‘lgan erkin shakllar bir qadar tabiiy ko‘rinadi. Qadimiy tokkatada unga ko‘plab qarama-qarshiliklar, muqoyasalar orqali erishilgan, zamonaviy tokkata uchun esa erkin talqin etilgan sonatalilik eng samaralisi bo‘lib qoldi: uning ajoyib namunalarini Ravel, Prokofyevdan, undan avvalroq esa Shuman “Tokkata”sidan topamizki, bu asar teran “janr hissi” va uning original yechimi bilan klassik etalon bo‘lib xizmat qilishi mumkin. XX asrda, hozirgi davrga qadar ham shiddat bilan rivojlanib kelayotgan o‘zbek fortepiano tokkatasi ham o‘zini namoyon etdi, kompozitorlarimiz tomonidan ko‘plab asarlar yaratilmoqda. Ular nihoyatda mazmunan rang-barang va serqirra bo‘lib, vaqtning shiddatli harakatini aks ettiradi. O‘zbek tokkatasi yorqin milliy o‘ziga xosligi, o‘zbek milliy cholg‘ulari ijro usullarini fortepianoda o‘xshatishlari bilan ajralib turadi. O‘zbek fortepiano tokkatasining mumtoz namunalarini X.Izomov, G.Mushel, B.Giyenko, S.Jalil yaratgan bo‘lsalar, zamonaviy tokkatalarni

D.Saydaminova, D.Amonullayeva, V.Saparovlar yaratishdi. Ularning an’analarini O.Abdullayeva, D.Zokirova, Sh.Norxo‘jayeva va boshqa yosh kompozitorlarning tokkatalari davom ettirib, rivojlantirmoqda. O‘zbek fortepiano tokkatalari o‘zining qiyinchilik darajasi bilan turlichadir, ular ijrochiga badiiy jihatdan boy va qiziqarli materialni taqdim etadi. O‘zbek fortepiano tokkatalari milliy va umumjahon musiqa madaniyatining ajralmas qismidir. 1-MUSIQIY KROSSVORD “Musiqada tokkata janri” krossvordi 1 . 1 . 2 . 2 . 3 . SAVOLLAR: Gorizontal bo’yicha: Vertikal bo’yicha: 1. “Uyg‘onish” davrida damli cholg‘ular va litavralar uchun yaratilgan bayramona fanfarlarni qanday nomlashgan? 2. Qadimiy tokkataning rivojlanish cho‘qqisi o‘zining tarixiy 1. XX asrning birinchi tokkatasi 1901 yilda kim tomonidan yaratilgan? 2. “Tokkata” so‘zining ma’nosi nimani anglatadi?

tendentsiyalari umumlashmasi bilan aynan kimning ijodida to‘liq aks etdi? 3. Tokkataning ildizlari qaysi davrga borib taqaladi? Izohlar: a) lotin alifbosidagi undosh - “Sh” va unli - “Yu” qo’sh harflarining har biri alohida katakka yoziladi; b) “G‘” harfining teskari verguliga ham alohida katak ajratilgan.

Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Sh.Zakirova. O‘zbekiston kompozitorlarining fortepiano uchun asarlari. – T., «O’zbekiston». 2010. 2. X.Azimov. Fortepiano darsligi. – T., “O‘qituvchi”. 1971. 3. Г.Мушель. 24 прелюдии и фуги. – M., 1978. 4. М.Клименти. Избранные произведения. – M.: МузГиз, 1962. 5. К.Черни Школа беглости. – M., “Музыка”, 1982. 6. И.Мартинов. Морис Равель. –М., 1979. 7. И. Нестьев. Сергей Прокофьев. –М., 1957. 8. M.Otajonov. “Guldasta”. – T., 2004. 9. D.Zakirova. “O, yalli-yallo”. Fortepiano uchun asarlar. – T., 2008.

Похожие

Tokkata ustida ishlash bo‘yicha qisqacha uslubiy tavsiyalar

O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata

Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi

XIX–XX asrlarga mansub chet el tokkatalari

Qadimiy mumtoz tokkatalar