Мусиқа саводи фаолияти - Музыка - Рефераты

Мусиқа саводи фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

538 KB

Мусиқа саводи фаолияти Мусиқа саводи фаолияти мактабдан бошланади. Мусиқа саводи мусиқа таълими тизимидаги муҳим жараён ҳисобланади. Шунинг учун ўқитувчи болаларга зарур мусиқий-назарий билимларни, маълумотларни бериши керак. Мусиқа саводига доир олиб бориладиган иш асосан болаларнинг мусиқий ўқувини ўстириш ва нота ёзувларини ўрганишдан иборат бўлибгина қолмай, балки ўқувчиларнинг умумий мусиқий билим савиясини таркиб топтирувчи умумий билим, тушунчалар мажмуасини (ижрочилиги, халқ ва бастакорлик мусиқаси, уларнинг фарқлари, миллий мусиқанинг маҳаллий услублари, мумтоз мусиқа) ташкил этади. Мусиқа саводи ўқувчиларда мусиқага, унинг ифода воситаларига онгли муносабатни тарбиялайди, мусиқанинг асл мазмунини тушуниб олишга ёрдам беради, нотага қараб куйлаш ва ашула айтиш малакаларини ҳосил қилиш ҳамда гармоник қобилиятни ўсишига замин яратади. Шу билан бирга овозларни аниқ талаффуз қилишга ва жамоа бўлиб қўшиқ айтиш сифатини, самарадорлигини оширишга қулайлик туғдиради. Мактабда мусиқа саводини ўрганишда қўйиладиган асосий методик талаб — дарс жараёнида олинган мусиқий-назарий билимларни бошқа фаолиятларда – қўшиқ айтиш, мусиқа тинглаш ва мусиқага ритмик жўр бўлишда қўллай олишдан иборат. Ҳар бир фаолият билан шуғулланганда ўқувчилар куйлаётган, жўр

бўлаётган ёки тинглаётган асарларининг ким томондан яратилганлиги, қайси ладда ёзилганлиги, асарнинг темпи, ўлчови, ритми, шакли, динамик белгилари, тонлиги ва ҳоказоларни қисман бўлса ҳам аниқлашлари даркор. Мана шу жараёнда мусиқа саводи беназир кўмакчидир. Мусиқий-назарий билимлар анча саёз ва бир тизимга солинмаган бўлса ҳам, ўқитувчи имкони борича дарсларни кўргазмали қуроллардан, ўқитишнинг замонавий техник воситалардан фойдаланган ҳолда дарс ўтиши мақсадга мувофиқдир. Мусиқа саводида мусиқий атамалар, анъаналар, темплар (суръат), интерваллар, алтерация белгилари, динамик белгилар, мусиқанинг ифодаловчи воситалари, оддий мусиқа шакллари ва жанрлари, мажор ва минор лади ҳақида тушунча берилади. Лекин бу тушунчалар оддийдан мураккабга қараб, иложи борича тизимийликка риоя қилиб ўргатилса кўзланган мақсадга эришилади. 1-синфда мусиқа саводи бошланғич билимларни беради. Болаларнинг мактабга эндигина келганликларига қарамай улар боғчада кўпгина ашулалар айтиб. Рақсга тушган бўладилар. Мусиқа саводига киришдан аввал болаларнинг олдинги билимларига таянишимиз керак. Табиийки, боғчада мусиқа саводи ўрганилмайди. Шунинг учун ўқитувчи ниҳоятда эҳтиёткорлик билан боларга мусиқа ҳақида тушунча беради. «Сиз қандай қўшиқларни биласиз? Рақсга

тушишни биласизми? Мусиқани яхши кўрасизми?» ва шу каби саволлар орқали болалар билан мулоқотга киришади. «Энди мен сизларга мусиқа аслида нима эканлиги ва қандай пайдо бўлганлиги ҳақида гапириб бераман...» - деб болаларни ўзаро суҳбатга тортади. Ўқувчилар мусиқа ҳақида тушунчага эга бўлганларидан кейингина, уларнинг мусиқанинг ифодаловчи воситалари билан таништириш мумкин. 1-синфда ўқувчилар нота ёзуви, ноталарнинг жойлашуви, ноталар номи, узунлиги билан қисман танишиб борадилар. Мусиқа бошқа санъат турлари каби инсонларнинг ўзаро мулоқат қилишга ёрдам берувчи воситадир. Шунинг учун мусиқа тилини яхшироқ тушуниш учун, мусиқанинг муҳим ифодаловчи воситаларини билиш аҳамиятлидир. Энг муҳим бўлган воситалардан ладлар – мажор ва минор ладлари ҳақида ўқувчиларга тушунча бериш мақсадга мувофиқдир. 1-синфнинг 2-ярмида бевосита нота ёзувига киришиш мумкин. Аввало бор ўқувчиларга ноталар ёзиладиган чизиқнинг нега бешталиги, нота йўлининг аҳамияти ва уларда ноталар қандай жойлашиши ҳақида бошланғич тушунчалар берилган бўлмоғи лозим. Нота ёзадиган чизиқ пастдан юқорига қараб саналишини ўқитувчи доскага ёзиб

кўрсатиб бериши лозим. Скрипка калити ёки сол калити ҳақида тушунча бериш керак. Ноталар ёзилишидан олдин калит белгиси қўйилиши кераклиги, калитсиз нота ёзиш мумкин эмаслигини ўқувчиларга мисоллар билан тушунтирилади. Масалан, Ўқитувчи: « Болалар, мактабдан уйга келганингизда эшикдан тўғри кириб кетасизми, ёки аввал калит билан очиб кейин кирасизми?» Болалар: Калит билан очамиз. Ўқитувчи: Демак, калитсиз уйга кириб бўлмас экан-а? Болалар: Ҳа. Ўқитувчи: Мусиқани ёзиш учун ҳам мусиқий йўлни аввал калит билан очамиз, яъни калит белгисини қўйишимиз шарт, аксинча биз мусиқа товушлари оламига кира олмаймиз. Шу тарзда нота ёзуви ўргатилади. Ёзишдан аввал ўқувчилар ноталар жойлашувини ёдлаган бўлишлари керак. Масалан, ДО–ёрдамчи чизиқда жойлашган. РЕ–биринчи чизиқни тагида жойлашган. МИ–биринчи чизиқда жойлашган. ФА–биринчи чизиқ билан иккинчи чизиқнинг орасида жойлашган. СОЛ–иккинчи чизиқда жойлашган.

ЛЯ–иккинчи чизиқ билан учинчи чизиқ орасида жойлашган. СИ–учинчи чизиқда жойлашган. Ана шундан кейин ўқувчилар бешта чизиқларни қайси бирида қандай нота жойлашганини ўзлари топа бошлайдилар. Айрим ҳолларда ўқитувчи дарс жараёнида ўқувчиларга тушунарлироқ ва қизиқарлироқ бўлиши учун нота чизиқлари ёрдамисиз ҳам қўл ёрдамида ноталар жойлашувини топиш ва кўрсатишлари мумкин. Бунинг учун ўқитувчи қўлини кўндаланг ҳолда тутиб, ҳар бир бармоғини нота чизиғи деб фараз қилади. Ўқувчиларга ҳам ўнг қўлларини ҳудди шундай тутиб ўқитувчи билан биргаликда чап қўл кўрсаткич бармоғида ноталарни кўрсатадилар ва ўқитувчи айтган ноталарни ўзлари топиб кўрсатадилар. Демак, мусиқа саводи фаолияти мактаблардаги энг муҳим ва етакчи фаолиятлардан бири бўлиб, у ўқувчиларни ўрганиладиган асарларни саводли ҳолда ўзлаштиришларига имкон беради. Текшириш саволлари: 1. Мусиқа саводи фаолиятининг аҳамиятини тушунтириб беринг. 2. Мусиқа саводи фаолиятининг бошқа фаолиятлар билан боғлиқлиги тушунтириб беринг. 3. Нота ёзувини ўргатганда нималарга эътибор бериш керак? 4. Нота саводи ва мусиқа саводи тушунчаларига изоҳ беринг. 121

III БОБ. УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МУСИҚА ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ Умумий ўрта таълим мактабларидаги “Мусиқа маданияти” дарсларининг тузилиши Мусиқий билимларни ўзлаштириш деганда биз мусиқага оид бўлган барча билимларни ўзлаштиришни тушунамиз. Хусусан: 1) Мусиқа саводи (мусиқа назариясининг бошланғич билимлари); 2) Мусиқа тинглаш ва таҳлил қилиш; 3) Жамоа бўлиб қўшиқ куйлаш; 4) Мусиқий ижодкорлик (мусиқага мос ҳаракатлар қилиш, болалар чолғу чолғуларида чалиб, мусиқага ритмик жўр бўлиш). Мусиқа дарсининг асосий хусусияти шундаки, мусиқа таълимининг тўрт фаолияти мустақил жараён бўлиши билан бирга, уларнибир-бири билан узвий алоқада, ўзаро боғлиқ равишда олиб бориш керак. Ушбу жараёнларни ўқувчилар томонидан ўзлаштирилиши, уларни ижодий шахс бўлиб етишишларига замин яратади. Дарснинг моҳияти, мазмуни ва мавзусидан келиб чиққан ҳолда дарсдаги бирор бир фаолият биринчи ўринга чиқиб қолиши мумкин. Мусиқа дарсининг тузилиши асосан, мусиқий ижрочиликни ташкил этади. Лекин шуни унутмаслик керакки, биргина ашула айтиш учун нота ёзуви, динамикаси,

штрихларини билиш зарурдир. Жамоа бўлиб куйлаш жараёнида ўқувчиларда жамоатчилик, дўстлик, бирдамлик каби фазилатлар шаклланади. Бу жараёнда бутун синф жамоа бўлиб, «бир ёқадан бош чиқариб» фаол иштирок этадилар. Шу туфайли мусиқий қобилияти суст бўлган ўқувчилар фаол ва яхши мусиқий қобилиятга эга бўлган ўқувчиларга эргашадилар. Мусиқий қобилият фақатгина мусиқий амалиёт, мусиқа санъатига хос бўлган мусиқий материал ва махсус усуллар орқалигина ривожлантирилиши мумкин, яъни айнан мусиқа инсоннинг мусиқий ҳисларини уйғотади. Мусиқа дарси ҳар хил мусиқий назарий фаолиятларни ўз ичига олади: ашула айтиш (вокал хор тарбияси, сольфеджио), мусиқанинг элементар назарияси (мусиқа саводи), мусиқа тинглаш, мусиқа таҳлили, мусиқа адабиёти, мусиқа остида ҳаракатлар бажариш. Қуйида биз бир дарснинг тузилишини мисол тариқасида келтирамиз: Дарснинг мавзуси – Мусиқанинг ифода воситалари. Дарснинг тури – предметлараро узвийлик. Дарснинг мақсади: 1) таълимий мақсад: мусиқанинг ифодаловчи воситалар ҳақида тушунча бериш, овоз созловчи машқлар бажариш, янги қўшиқ ўргатиш, мусиқий асар тинглаш, аввалги ўтилган мавзуларни такрорлаш ва мустаҳкамлаш, 2) тарбиявий мақсад: ўқувчиларнинг мусиқий идрок, дид, дунёқараш ва тафаккурларини шакллантириш, мусиқий асарга ва унинг яратувчиларига

нисбатан ҳурмат ва қизиқишни уйғотиш, қўшиқ матни ва мусиқа таъсирчанлиги ёрдамида ўқувчиларда ахлоқий фазилатларни шакллантириш. Қўлланиладиган адабиётлар – дарслик, сольфеджио дарслиги, Дарснинг бориши: 1. Синфни уюштириш: а) мусиқий кириш; б) ўқувчиларни йўқлама қилиш; в) дарснинг мавзусини эълон қилиш. Амалий ишлар: а) овоз созлаш машқлари: ҳар хил методик усуллар ёрдамида; б) стакатто ва легато усулларида куйлаш. 2. Янги материални ўтиш: а) қўшиқ ўргатиш: жумлаларга бўлиб, нафас ва овозни тўғри йўлга қўйган ҳолда; б) интервалларни тушунтириш: ҳар хил мисол ва усуллар ёрдамида; в) мусиқа тинглаш: методик усуллар ёрдамида – расм чизиш, баён этиш ва ҳоказо. г) болалар мусиқа чолғуларида жўр бўлиш ва ритмик ҳаракатлар бажариш: ўрганилаётган қўшиқ ёки тингланаётган мусиқий асарга мос чапак чалиш, болалар чолғуларида (дойра, шиқилдоқ, сурнайча, металлафон…) жўр бўлиш. д) ижодий вазифалар: мустақил тарзда куйга жўр бўлиш учун қайси

мусиқий чолғу мослигини аниқлаш, тингланган куй қандай хотира ёки тасаввурларни уйғотишини, тингланган мусиқий асар қайси ладда ёзилганлигини аниқлаш (мажор ёки минор), асарнинг жанрини аниқлаш (қўшиқ, рақс, марш), асарнинг ўлчовини, темпини, динамик белгиларини аниқлаш. Асардан олинган таассуротларга таянган ҳолда расм чизиш. 3. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш. 4. Уйга вазифа бериш: янги қўшиқ матнини ёдлаш, «Мусиқа ифода воситалари» мавзусини ёдлаб келиш. 1-синфда мусиқа ўқитиш методикаси ва мазмуни Биринчи синф ўқувчиларининг психологик-физиологик, мусиқийлик хусусиятлари Биринчи синф ўқувчиларига хос хусусиятлар қуйидагилар: 1) Тўлиқ шаклланмаганлик, организмининг нозиклиги; бир хил ҳолатда туриш, бир хил фаолият бажариш жараёнида, ўқитувчининг оҳангсиз нутқи, дарсларнинг бир қолипда ўтилишидан тез чарчаб қолишлари; диққатларининг тарқоқлиги; 2) ақлий фаолият жараёнида йўналтирилганлик, тизимлилик малакаларининг етишмаслиги; ёрқин хотира; 3) эркин диққатларининг кўлами торлиги (шунинг учун дарс жараёнида тез-тез фаолиятларни ўзгартириб туриш керак); 4) Аниқ ва ёрқин образли тасаввурга эга бўлишлари;

5) ўйинга мойиллик: энг мураккаб материаллар ҳам ўйин орқали енгил ўзлаштирилади. Ўйин ўқувчиларнинг тасаввурлари, диққати, хотираси ҳамда ижодий қобилиятларини ривожланишини фаоллаштиради. Биринчи синф ўқувчиларининг мусиқий хусусиятлари Кузатишларимизга кўра, биринчи синф ўқувчиларининг билим даражалари бир текис бўлмайди. Айрим болалар бемалол мусиқани бошидан охиригача тинглай олади, қўшиқларни соф интонацияда куйлайди, айрим болалар эса аксинча тигнлаш ва тўғри куйлаш ҳақида тасаввурга ҳам эга бўлмайдилар. Айрим болалар мактабга келгунларига қадар, мусиқа тўгаракларига қатнашган ва мактабгача таълим муассасаларида мусиқий тарбия олган бўладилар. Айрим болалар мусиқий муҳитда тарбияланган бўлсалар, баъзилари умуман мусиқадан бехабар бўладилар. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, биринчи синф ўқувчилари ҳар хил хусусиятларга эга бўладилар. Шунга қарамай, биз уларнинг айрим умумий қиёфаларини санаб ўтамиз: 1. Мусиқани идрок этиш борасида улар қўшиқ, марш ва рақс жанрларини идрок эта оладилар. Биринчи синф ўқувчилари тинглайдиган куй ва қўшиқлар ҳажми жиҳатидан кичик ва ёрқин бўлмоғи ҳамда тинглашдан аввал ўқитувчи унинг ифодавийлиги, мусиқий образлари, маъно ва мазмуни ҳақида тушунчалар бериши керак.

2. Куйлаш борасида, биринчи синф ўқувчилари аввалги ( мактабгача бўлган даврга) мусиқий тайёргарликларига боғлиқ. Тайёргарлиги бўлмаган болаларнинг овоз диапазони 2-3 товушдан, тайёргарлиги бор болаларда бир октавагача овоз диапазони ривожланган бўлиши мумкин. Ўқитувчи куйлаш жараёнида болаларнинг овоз аппарати тўлиқ шаклланмаган, нозик, овоз пайчалари ингичка бўлади. Шунинг учун куйлашда бақирмасдан юмшоқ овозда куйлаш керак. Бу даврда болалаларнинг (7 ёшли) овоз диапазони ре-ля биринчи октавагача бўлган товушларни қамраб боради. Лекин дарс жараёнида бу диапазон айрим ҳоллларда биринчи октаванинг си ва иккинчи октаванинг до ва ре товушларигача кўтарилиши мумкин. Бироқ ўқувчилар биринчи октава до товуши ва ундан қуйироқ товушларни куйлай олмайдилар. Чунки уларнинг овозлари табиатдан жарангдор ва ёрқиндир. 3. Ижодий ёндашиш борасида биринчи синф ўқувчиларининг имкониятлари кенгдир. Улар бемалол ҳар хил ижодий топшириқларни бажара оладилар. Улар бирор сўзга мелодик ва ритмик бадиҳалар қилишлари мумкин. Улар мусиқий чолғу асбобларида ёки саҳнавий кўришнишларда, таниш бўлган қўшиқларни ҳаракатлар ва пантомималар билан кўрсатиб бера оладилар.

Мусиқа идрокини ривожлантириш вазифалари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги Мусиқий идрок – мусиқа тинглаш фаолияти барча мусиқий машғулотларнинг асосидир. Мусиқий товуш баландлиги, унинг ритмик суратини тингламай куйлаб бўлмайди. Лекин мусиқа тинглаш осон эмас, чунки ҳар бир мусиқий асарнинг характери мусиқанинг ифода воситалари орқали акс эттирилади ва доимий ривожланиш ва ҳаракатда. Шунинг учун мусиқа тинглашни ўрганиш керак. Мусиқа тинглашни ҳар қандай мусиқий жараёнда – қўшиқ куйлаш, ритмик ҳаракатлар бажариш, мусиқий чолғуларда жўр бўлиш, мусиқа саводи жараёнларида ҳам ўрганиш мумкин. «Мусиқани севиш учун, авваламбор, уни тинглай олиш керак...» - деган композитор Д. Шостакович. Мусиқани идрок этиш масалаларига бир қатор рус олимлари Н.Ветлугина, Е.Горская, Г.Ригина, Н.Гродзенскаялар мурожаат қилганлар (78-бетга қаранг). Мусиқани эшитиш ва тинлашни ўргатиш 1-синф ўқитувчиси олдига бир қатор вазифаларни қўяди. Аввалам бо ўқитувчи мусиқани бошқа санъат турларидан фарқи нимадалигини тушунтириб бермоғи лозим. Мусиқани ҳис қилиш, англаш, тушуниш учун уни тинглай олиш муҳимдир. Бунинг учун болалар мусиқанинг ифода воситалари ҳақида – куй ҳаракати, ритмик сурати,

регистрларнинг ифодавийлик аҳамияти, суръат, динамика, лад бўёқлари (мажор ва минор) ва бошқаларни билишлари керак. Асосан мусиқа тинглаш фаолияти қуйидаги тўртта шартли босқичларда ўтказилади: 1. Кириш сўзи. 2. Асар ижроси. 3. Тингланган асар ҳақида суҳбат. 4. Қайта тинглаш. Бу босқичлар шартли деб бежиз таъкидламадик. Дарс тузилиши, асар мазмуни ва моҳиятига қараб бу босқичлар қисқартирилиши ёки кенгайтирилиши ҳам мумкин. Биринчи синфда куйлаш малакалари Биринчи синфда куйлаш малакаларини шакллантириш бевосита мусиқий эшитиш қобилиятининг ривожланиши билан боғлиқ. Соф интонацияда куйлаш, аниқ идрок этиб, тингланган товушни тоза ижро этишдан иборатдир. Гоҳида мусиқий товушларни тўғри идрок этадиган, бироқ тўғри куйлай олмайдиган ўқувчилар ҳам учраб туради. Синфда турли хусусият ва одатларга эга болалар бўлганлиги туфайли, ўқитувчи барча болаларга мос келадиган усулларни қўллаши керак. Қўшиқ куйлашни ўрганаётганда секин-аста такрорлаш

усуллари билан, унли ва ундош товушларни тўғри талаффуз қилган ҳолда, қўшиқ ритмини санаган ҳолда кўзланган мақсадга эришадилар. Болалар кўпинча ўқиувчига тақлид қилишларини ҳисобга оладиган бўлсак, ўқитувчи ўқувчиларни куйлатишидан аввал қўшиқни ўзи ижро этиб бериши лозим. Ўқитувчи куйлаш жараёнида нафаз, талаффуз, ансамбль, соз устида иш олиб боради. Бунинг учун ўқувчиларни ўқитувчини қўлига қараб, қўшиқни баробар бошлаш ва баробар тугатишларини назорат қилиб бориш керак. Ҳар қандай товушни чиройли, бақирмасдан, тўғри нафаз олиб, ундошларга унли товушларни қўшган ҳолда куйлаш яшхи натижа беради. Нафас олганда, “...худди ул ҳидлагандек,” (Н.Гродзенская) олиш муҳимдир.ўқувчилар нафақат ўзларини, балки, синфдошларининг ҳам куйлашини эшита олишлари керак. Қўшиқ куйлаш жараёнида, мусиқа тинглаш жараёнида бўлгани каби, ўқувчиларга мусиқа саводидан маълумотлар бериб борилади. Энди қисқача қўшиқ ўргатиш жараёнига тўхталиб ўтамиз. Қўшиқ ижросини кўрсатиб бериш. Болаларни ўрганиладиган қўшиқ билан, унинг яралиш тарихи, ижодкорлари ва қўшиқнинг мазмуни билан таништирилади. Ўқитувчи ўзи мазкур қўшиқни ижро этиб беради. Ўқитувчининг ижроси бадиий жиҳатдан ёрқин ва ифодали бўлиши лозим. Агар ўқитувчи ўзи ижро этиб бера олмаса, қўшиқни магнит тасма ёки бошқа ёзувлар

орқали ҳам эшиттириш мумкин. Барибар ўқитувчи қўшиқни ўргатиш жараёнида ўқувчиларга қўшиқни бўлакларга бўлиб куйлаб беришига тўғри келади. Шунинг учун қўшиқ қанчалик кичик ва содда бўлишига қарамай, ўқитувчи уни юқори савияда ижро этиб бериши муҳимдир. Қўшиқ ҳақида суҳбат. Қўшиқнинг бадиий аҳамиятини аниқлаш мақсадида ўқитувчи болаларга қўшиқнинг характери, ифодавийлиги, динамикаси ва бошқалар ҳақида сўзлаб беради. Бу синфдаги болаларга кўпроқ қувноқ, шўх характердаги қўшиқлар ёқади. Шунинг учун уларга ғамгин, қайғули қўшиқларни ўргатиш қийинроқ кечади. Қўшиқ сўзлари ва оҳангини ўрганиш. Қўшиқнинг қай даражада мураккаблигига қараб ўқитувчи уни сўзларини алоҳида, куйидан аввалроқ ўргатади. Бироқ хадеб сўзларга берилмай, уни иложи борича куй билан ҳамоҳангликда ўргатиш яхши натижа беради. Ўқитувчи қўшиқни жумлаларга бўлиб ўргатади. Ўқувчилар жумлалар ҳақида тушунчага эга бўладилар. Ўқитувчи ўқувчиларга жумлаларнинг ўртасида нафас олиш мумкин эмаслигини тушунтиради. Бу жараёнда мусиқа саводига мурожаат қилиш керакли натижани беради. Ижро ифодавийлиги устида ишлаш. Қўшиқни ўрганиш жараёнининг бошидан то охиригача ижрони ифодавийлигига аҳамият бериш керак.

Кўпчилик мутахассисларнинг фикрига кўра, ўқувчилар қўшиқнинг сўзлари билан куйини тўлиқ ўзлаштириб бўлганларидан сўнгина ифодавийликка эришиш мумкин, экан. Бу ҳолда ўқувчилар ўз диққатларини сўзларни ва куйини қандай куйлашга эмас, балки қўшиқнинг мазмунини очиб беришга қаратадилар. Ифодали куйлашни ўқитувчининг асарнинг композитори ва шоири, унинг яралиш тарихи ҳамда тарбиявий аҳамияти ҳақидаги кириш сўзи ҳам таъминлаб беради. 1-синфда мусиқа саводи Юқоридаги бўлимлардан кўриб турибмизки, мусиқа саводи барча фаолиятларни бирлаштирувчи ва ўқувчиларнинг ижодкорлигини, ижро маҳоратини оширувчи жараёндир. Шунинг учун бу жараённи алоҳида мустақил фаолият сифатида кўриб бўлмайди. Биринчи синфларда мусиқа саводи жараёнини ҳамма ўқитувчилар ҳар хил мавзуларни ўргатишдан бошлайди. Кимдир товушлар ҳаракатидан, кимдир товушлар баландлиги, узунлиги ва бошқалардан бошлайди. Айрим ўқитувчилар мусиқа саводи жараёнини мусиқий регистрларни ўргатишдан бошлайди. Қандай мавзудан бошлашидан қатиъ назар ўқитувчи мусиқа саводини бошқа фаолиятлар билан узвий боғлаши керак. Куйлашда товушлар ҳаракати, баландлиги, чўзими ҳақида тушунтирса, тинглашда ритм, метр, динамика,

ўлчов ва бошқалар ҳақида маълумот беради. Болаларга товушлар ҳаракатини қўл ёрдамида тушунтириш ҳам яхши натижа беради. Уларга бешта бармоқларимизни нота чизиқларига қиёслаб ноталар жойлашувини ўргатиш мумкин. Биринчи синф ўқувчиларининг мусиқа дарсликларида керакли мавзуларни ўзлаштириш учун барча маълумотлар, кўргазмалар келтирилган бўлиб, уларни болалар ўқитувчилари ёрдамида бемалол ўзлаштирадилар. Муҳими биринчи синф ўқувчилари “юқори”га ва “пастга” ҳаракатланиш тушунчаларини тўлиқ ўзлаштиришлари лозим. Буни амалга оширишга “зинапоя» ёрдам беради. Ўқувчилар зинапоя ёрдамида товушларни пастдан юқорига ва юқоридан пастга бемалол куйлай оладилар. Ўқув дастурига кўра биринчи синф ўқувчилари товушлар номи, узунлиги, баландлиги, ритми, метр тушунчаларини, нота ёзуви ҳақида тушунчаларни эгаллашлари керак. Мактабга келган болалар учун бу бироз мураккаб бўлсада, маҳоратли ўқитувчи бу вазифаларни бемалол уддалай олади. Биринчи дарсларданоқ нота ёзуви ва унда ноталар жойлашувини секин-аста ўргатилиб, куйлатиб борилса, бу вазифалар ҳеч қандай қийинчилик уйғотмайди. Товушлар баландлиги ҳақида тушунчалар қуйидагича берилади: 1) баланд, паст ва ўрта товушлар – регистр ҳақида тушунчалар бериш; 2) бир хил баландликдаги товушни юқорига ва пастга ҳаракати ҳақида

тушунча бериш; 3) босқичма-босқич ҳаракат (зинапоя); 4) ҳар хил баландликдаги товушлар турлича номланади : до,ре,ми ...; 5) тугулланганлик ва тугалланмаганлик (турғун ва нотурғун) ва тоника тушунчалари берилади; 6) таниш бўлган куйлар орқали мажор ва минор ладлари ҳақида тушунчалар берилади. Юқоридаги барча бериладиган тушунчалар дарсдаги мусиқий фаолиятлар жараёнида мустаҳкамланиб борилади. Товушлар узунлиги ҳақида тушунчалар қуйидагича берилади: 1) узун ва қисқа товушлар қарама-қарши оҳангда берилади; 2) энг кўп қўлланиладиган узунликлар чорак ва нимчорак ноталар ҳар хил шарли бўғинлар, қарсаклар орқали тушунтирилади. Биринчи синфда йил ва чорак мавзулари: Йил мавзуси: Биз мусиқани севамиз. 1-чорак: Биз ёқтирган куй ва қўшиқлар. 2-чорак: Мусиқали ўйинлар ва қўшиқлар. 3-чорак: Хушнаво чолғуларимиз. 4-чорак: Хушнаво чолғуларимиз. Демак, биринчи синф ўқувчилари билан Мусиқа маданияти дарсларини олиб боришда уларнинг ёш-психологик хусусиятларига, идроклари, хотира ва

шунингдек, физиологик хусусиятларига аҳамият бериш олдинга қўйилган мақсадга эришишда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Савол ва топшириқлар 1) Биринчи синф ўқувчиларига тавсиф беринг. 2) Биринчи синфда қандай мусиқа фаолиятлари амалга оширилади? 3) Қўшиқ куйлаш жараёни қандай амалга оширилади ва унга қанча вақт ажратиш керак? 4) Биринчи синфда ўқувчилар қандай мусиқий асарларни тинглайдилар? 5) Биринчи синфда мусиқа саводи жараёнида нималарни ўргатиш мумкин ва бу жараён қандай амалга оширилади? 6) Биринчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 7) Биринчи синфда дарсликдаги материаллардан ва қўшимча материаллардан фойдаланган ҳолда дарс ишланмасини тайёрланг. 2-синфда мусиқа ўқитиш методикаси ва мазмуни Иккинчи синф ўқувчиларининг психологик-физиологик, мусиқийлик хусусиятлари 1-2-синф ўқувчиларининг кўпгина умумий жиҳатлари – идроки, фантазияси, хотираси, қизиқишлари бўлишига қарамай, улар ўртасида сезиларли фарқ бор. Биринчидан, 2-синф ўқувчиси 1-синф ўқувчисига нисбатан, дарсда ўзини қандай тутиш, дарс тартиб-интизоми, кун тартибига мослашганлик жиҳатидан анча тажрибалироқ бўлади. 2-синф ўқувчисида ирода

етарлича шаклланган бўлмасада, 1-синф ўқувчиларига нисбатан улар бирмунча қийинчиликларни енга олади. 2-синф ўқувчиси ўқиш ва ёзиш малакаларини эгаллаган бўлади. Бу эса ўз навбатида мусиқий билимларни ҳам кўламини кенгайтиришга ёрдам беради. Буларнинг барчаси ўқувчиларнинг ижодий ривожланиши уларнинг 1-синфда олган билимларига асосланади. Ташкиллаштирилган, мақсадга йўналтирилган, қизиқарли дарслар ўқувчиларни биргаликда мусиқа тинглашга, ўз таассуротлари билан ўртоқлашишга, жамоа бўлиб куйлашга, бир-бирини тинглашга ўргатган бўлдаи. Одатда 2-синф ўқувчилари худди 1-синф ўқувчиларидек, ўта қизиқувчан бўлмайдилар. Бироқ, ўқитувчи уларнинг қизиқишларини сўндирмасликка ҳаракат қилмоғи керак. Бунинг учун ўқитувчи мусиқий қобилияти бўлмаган ўқувчиларга нисбатан ҳам эътиборлироқ бўлмоғм лозим ва келажакда уларнинг қобилияти ўқувчиларга бириктириб уларга ҳам алоҳида вазифадар бериши керак. Ўқиш жараёнида ўқитувчи дарсдаги вазифаларни осондан мураккабга, қуйидан юқорига қараб олиб бориши керак. Бошланғич синфлардаги мусиқа дарслари умумий таълим мактабларида ўқувчиларга бадиий таълим ва эстетик тарбия бериш тизимининг ажралмас бир қисми ҳисобланади. Биринчи ва иккиничи синфларнинг орасида унчалик фарқ бўлмасада, лекин иккинчи синф болалари тажрибали ўқувчи, мактаб

қоидаларига кўникма ҳосил бўлган, диққати мустаҳкамлашган ўқувчи ҳисобланади. Мусиқа маданият дарсларида дарс фаолиятларини тез-тез алмаштириб туриш, уларни мусиқага қизиқишларини янада оширади. Иккинчи синфда овоз аппаратининг нозиклиги, мўртлиги ва овоз пардалари тўла шаклланмаганлиги сабабли овозлари фальцет кўринишида янграйди. Овоз диапазони до1-ре2 гача бўлади. Ўқувчиларда биринчи синфда олган билимлари иккинчи синфда янада мустаҳкамланиб, чуқурлашиб боради. Улар марш мусиқалари, тантанавор характердаги мусиқалар ҳақида таъсавурга эга бўлиб, бу мусиқаларни жанри, турлари ҳақида билимга эга бўладилар. Шу тарзда қўшиқ ва рақс жанри ҳам ўргатилади. 2-синф болалари овоз аппаратининг физилогик хусусиятлари, яъни нозиклиги, мўртлиги овоз пардаларининг тўла шаклланмаганлиги билан ҳам биринчи синф болаларидан кам фарқ қиладилар. 2-синф ўқувчиларининг мусиқий қобилиятларининг ривожланиши биринчи синфда берилган дарсларинг сифат ва моҳиятига боғлиқ. 1-синфда ўқувчилар билан ўтилган самарали, қизиқарли ташкиллаштирилган дарслар ўқувчиларда мусиқа тинглаш, қўшиқ ҳақида ўзиниг таассуротларини ифодалаш, хор жамоаси билан қўшиқ куйлаш малакаларини оширади. Мусиқа тинглаш мусиқа фаолиятининг етакчи тури ҳисобланади. Зероки,

дарсда қўлланадиган барча мусиқа материаллари асосан эшитиб ўзлаштириш орқали амалий фаолият (куйлаш, чалиш, рақсга тушиш, қадам ташлаш)га кўчади. Хусусан болалар мусиқанинг уч асосий жанри (Қўшиқ, марш ва рақс) ни: ҳар бир жанрнинг ўзига хос турланиши, уч жанрнинг йирик асарларида мужассамлашуви ва уларинг қўшиқона, рақсона ва маршона характерга эга бўлишини билиб оладилар. Мазкур жанрлар воситасида мусиқа нима ҳақида «Сўзлаши» ва уни қандай ифодалашини англайдилар. Бу мавзулар асосида олинган билим ва кўникмалар эса тўрт чоракда умумлашади . Мусиқа педагогикаси соҳасидаги мутахассислар тажрибалари иккинчи синф ўқувчиларини психологик физилогик ҳамда мусиқий малакаларига мусиқага бўлган қизиқишларига асосланиб уларни мусиқа дарсларига қатнашишига тайёр эканликларини кўрсатади. Бу ёшдаги ўқувчилар мусиқа саънати билан биринчи синфда, оилада, радио ва телевидение орқали бериладиган эшитиришлар, кўрсатувлар орқали таниш бўладилар. Дарсда болаларнинг қувноқ куй ва қўшиқларни тинглаш, куйлаш рақс элементларини бажариш ҳамда чапак ва чолғу асбобларини чалиш иштиёқлари ошиб боради. Чунки бу ёшдаги болаларнинг диққатлари ҳали унча турғун бўлмайди, улар кўпроқ серҳаракат ва ўйинга мойил бўладилар. Бунга эса дарсдаги мусиқа фаолиятини турларини мақсадга мувофиқ алмашиб туриши ёрдам беради. Шу билан бирга мусиқа ҳақида янги тушунчалар пайдо бўлиб мусиқани онгли

ўрганишга қизиқиш кучайиб боради. Бунинг натижасида куйлашда ва бошқа амалий фаолиятларни бажаришда фаоллик ифодалилик хусусиятлари намоён бўлади. Аммо бу ёшда болалар кўпроқ ширин сўзга мойил бўладилар. Шунга кўра, болаларни мусиқа маданияти дарсларига тобора қизиқтиришга, бутун дарс давомида қувноқ кайфиятни сақлашга эришиш лозим. 1-синфда қўлланилган мусиқа ўқитиш методикаси 2-синфда ҳам деярли ўзгармайди. Бу даврда мусиқага қизиқиш ва муҳаббат уйғотиш, мусиқий қобилиятларни ривожлантириш давом этади. Барча билим, кўникма ва малакалар чуқурлаштирилади. Шунингдек, мусиқани тўлақонли идрок этиш, унинг эстетик кечинмалар ва сифатли ижро нуқтаи-назаридан мукаммал бўлиши таъминланади. Иккинчи синф ўқувчилари психологик физиологик характерга кўра биринчи синфга ўхшаш бўлади. 2-синф ўқувчилари ўз диққат эътиборини узоқ вақт бир нарсага қаратиб туролмайдилар, жуда тез чарчаб қоладилар. Шунинг учун ҳам мусиқа маданияти дарсларида мусиқий ижрога аҳамият бериб бориш чапак чалиш, қадам ташлаш каби хилма-хил ҳаракатлардан фойдаланиш зарур. Айниқса, болалар мусиқий чолғу асбоблари (Дойра, бубенга, румба) да жўр бўлиш ва ритмик рақс ҳаракатларини бажариш болаларни фаоллаштиради ва дарс қизиқарли мазмунли ўтади. 2-синфда болалар мусиқанинг характери,

образлар орқали олган билимлари нисбий бўлиб, кейинги синфларда аниқ тушунчаларга айланади. Мусиқий фаолиятларнинг биринчи турларига доир вазифалар иш мазмунини ташкил этади. Мазкур фаолиятлар қўшиқ куйлаш, мусиқа тинглаш, мусиқа саводи, рақс элементларини бажариш, қадам ташлаш мусиқа маданиятини таркиб топтиришда муҳим роль ўйнади. 2-синфда қўшиқ куйлаш-жамоа фаолияти сифатида ўқувчиларни бевосита иштироки билан амалга оширилади. Қўшиқ куйлаш мураккаб психологик ва физиологик жараёндир. Бунда бош миядаги асаб ҳужайралари фаол қатнашади, ўқувчиларда ижобий ҳис-туйғуларни фаоллашини таъминлайди, кўкрак қисми товуш ҳосил қилувчи аьзоларни артикуляция ва нафас органларини фаоллаштиради, ҳамда ўқувчиларни самарали куйлашга шароит яратади. 2-синфда ўқувчиларни овоз диапазонини кенгайтиришга алоҳида эътибор бериш лозим. Қўшиқларни ўқувчиларни мусиқий қобилияти, ўқуви, хотираси, таллафузига аҳамият бериб танлаш мақсадга мувофиқдир. Дарс самарадорлигини оширишда дарс мазмуни билан бўлган кўргазмали қуроллар, мусиқа образларини ифодаловчи бадиий суратлар, техника воситалари, дидактик ўйинлардан фойдаланиш яхши натижа беради. Бу ёшдаги ўқувчиларни овози ўзларига хос жуда майин ва ёқимли тембрга эга бўлади.

Ўтириб ва туриб куйлаганда гавдани тўғри тутиш, нафасни сўз ўртасида олмаслик учун режага солиш, унли ва ундош товушларни тўғри таллафуз қилиш, соф интонация устида мумтазам иш олиб бориш лозим. Овоз созлашни примар товушлардан (ми1,фа1, соль1) бошлаб, елкани кўтармасдан нафас олишга аҳамият бериш, кушиқ куйлаш самарадорлигини оширади. 2-синф ўқувчиларининг психологик, физиологик ва мусиқийлик хусусиятларини ривожлантиришда дарснинг ҳар бир фаолияти бир-бири билан узлик боғлиқ ҳолда олиб борилиши лозим. Дарснинг чорак, йил мавзулари бир- бири билан изчил боғланиб бир-бирини тўлдириш керак. 2-синф ўқувчиларида овоз аппаратлари тўла шаклланмаганлиги сабабли, ҳали анча заиф ва нозик, овоз пардалари эса кучсиз бўлади, овоз регистри кучи ва тембри бўйича ўғил ва қиз болаларда деярли фарқ сезилмайди. Шу сабабли уларда товуш фальцет типида ҳосил бўлади. Айрим болаларнинг овозлари нормал ҳолатда бўлсада, улар созга тушолмайдилар. Бунга сабаб, уларда мусиқа эшитиш (слух) ўргани билан товуш қилиш аппарати ўртасида мусиқа товушлари баланд пастлигини сезиш бўйича умумий координация ҳали яхши шаклланмаган бўлади. Натижада йил бошида болаларнинг мусиқий ўқуви қобилиятлари, мусиқа тинглаш кўникмалари ва куйлаш малакалари бўйича

савиялари бир хил бўлмайди. Шуларни ҳисобга олиб биринчи дарсдан бошлаб болаларни мусиқага қизиқтириш йўли билан уларни мусиқий қобилиятларини, куйлаш ҳамда овоз сифатларини синчиклаб ўрганиб, уларни дефференциал (табақалашган) тарзда гуруҳга бўлиш мумкин. 1-гуруҳга - иқтидорли мусиқий ўқуви яхши ривожланган ўқувчилар. 2-уруҳга - мусиқани аниқ эшита оладиган аммо созга ва ўқитувчи овозига тайянган ҳолда куйлайдиган ўқувчилар. 3-гуруҳга - созга умуман туша олмайдиган ўқувчилар киритилади. Биринчи гуруҳга кирган болаларни орқага, иккинчи гуруҳга кирган болаларни ўртага, учинчи гуруҳга кирган болаларни эса олдинги парталарга ўтказиш талаб этилади. Мақсад мусиқий қобилияти суст ривожланган болалар олдинда ўқитувчи ва орқада эса қобилиятли овози ривожланган болаларнинг ижобий тасирида мусиқий равнақини тезлатиш ҳамда йил давомида гуруҳлар савиясини тенглатишдан иборатдир. Айрим болаларда овоз касаллиги белгилари (масалан, доимий хириллаш, овоз пайчаларининг тўла бирлашмаслиги кузатилиши мумкин) аммо булар вақтинчаликдир. Касал болаларни даволатиш ота-оналар ёрдамида ва қоидали қўшиқ куйлатиш йўли билан бундай болалар овозидаги нуқсон бартараф

этилади. Бундан айниқса, ўқитувчи овоз гигиенасини болаларга тушинтириб ва синфда қўшиқ куйлаш ҳолатига доимий эътибор бериши муҳим аҳамиятга эга. Дарс давомида мусиқа қобилияти суст ривожланган ва овозида маълум хасталик мавжуд бўлган ўқувчиларнинг ҳар бир ютуғи учун уларни рағбатлантириш ҳамда қизиқтириш ва илғор болалар билан тенг даражада мусиқий фаоллик кўрсата олишларига ишонч ҳосил қилдириш лозим. 2-синфда ўқувучиларни мусиқий қобилиятларини ривожлантириш, ўқувчиларда мусиқага қизиқишни уйғотиш ва мусиқий таассуротни таркиб топтириш, мусиқани санъат сифатида онгли идрок этишга замин яратади. Натижада болаларда мусиқа ҳақида мушоҳада қилишнинг бошланғич асослари вужудга келади. Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар амалга оширилади. 1. Ўқувчиларни мусиқий қобилиятларини ривожлантириш. 2. Мусиқани (тинглаш) идрок этиш малакасини ўстириш. 3. Қўшиқ куйлаш малакасини ўстириш. Мусиқий бадиий-ғоявий мазмун востасида ахлоқий эстетик тарбиялаш. Ўқувчиларнинг ақлий нафосат ва жисмоний ривожида рақс мусиқали ўйинлар ва мусиқага мос ҳаракатлар бажариш муҳим аҳамиятга эга. Мусиқа маданияти

дарсларида мусиқага мос ҳаракатлар бажариш ўқувчиларнинг мусиқий ўқуви, хотираси, ритм туйғусига ижобий таъсир кўрсатади. Ҳар қандай ҳаракат тури мусиқий асарнинг суръати ва ритми остида бажарилади, ҳаракат билан боғлиқ мусиқий оҳанглар бола хотирасида узоқ сақланади. Рақс ва мусиқий ҳаракатлар болада ҳаракатчанлик, чаққонликни ривожлантириб қомадни тўғри ўсишига ва баданини чиниқтиришига ёрдам беради. Демак, мусиқага мос ҳаракатлар ўқувчиларининг ақлий нафосат қобилиятини ривожлантириш билан бирга иродасини ҳам мустаҳкамалайди. Масалан, марш - ўқувчиларга ғайрат ва тетикликни, рақс – ички ҳис- туйғуларни ҳосил этиб рақсга тушишга ундайди ва завқлантиради. 2-синф ўқувчиларида болалар чолғу абобларида жўр бўлиш энг қизиқарли машғулотдир. Болаларни чолғу асбоблари жонли товушли ўйинчоқ сифатида ҳар бир ўқувчини қизиқтиради. Чолғу асбобларини чалишга ҳамма интилади, шунинг учун берилган асарнинг болалар хато қилмай тўғри ҳис қилишга ва хотирада сақлашга ҳаракат қиладилар. Шундай қилиб ёш авлодни етук инсон қилиб вояга етказишда мусиқа маданияти дарсларида ўқувчиларнинг мусиқий қобилиятларини ривожлантиришии аҳамияти катта. Мусиқий қобилиятлар ёрдамида ўқувчиларда фикрлаш ўйлаш, мушоҳада қилиш ривожланади. Болалар овозини хусусияти ва унинг ривожланиши

Мусиқий таълимнинг асосий мақсади – мактаб ўқувчиларини мусиқа маданиятларини таркиб топтиришдан иборат, бунда ўқувчиларнинг мусиқий ўқуви, ритм туйғуси, мусиқий хотираси мелодик ва гармоник ўқуви, тембр ўқуви каби қобилиятларни ривожлантириш воситасида вокал хор ҳамда мусиқий идрок малакалари шаклланади. Бу вазифаларни амалга оширишда ҳар бир ўқувчини алоҳида ўрганиш ундаги мусиқага қизиқишни ва икккинчи синфнинг имкониятларини ҳисобга олган ҳолда репертуар танлаш ва турли методлардан унумли фойдаланиш лозим. Болалар овозини парвариш қилиш, вокал ва хор малакаларини оширишда қўшиқ ўрганишдан олдин махсус вокал машқларидан фойдаланиш тавсия этилади. Бунда аввал ўқувчиларнинг ишчи диапазонининг примар(ўрта) товушлардан бошлаб пастки томон йўналувчи тетраходлардан фойдаланилади. Нафас эса меъёрида, шовқинсиз, елкани кўтармай, ўз вақтида олиш ва майин атакада куйлашга алоҳида эътибор берилади. Уларнинг овоз диапазонининг ҳаддан ташқари паст ёки юқори пардаларида куйлатиш ярамайди. 2-синфдан ўқувчиларнинг овоз диапазонига алоҳида эътибор бериш лозим. 2-синф ўқувчиларининг диапазони биринчи октава «ДО», иккинчи октава «РЕ» га ча бўлади. Дастурда берилган қўшиқлар диапазони юқори бўлганлиги

сабабли баъзи ўқувчилар қўшиқнинг бу пардаларида мутлақо нотўғри ижро этадилар, ёки умуман айта олмайдилар шу туфайли ўқувчиларнинг икки овозга ажратиш, яъни овози юқори пардаларга кўтарилмайдиган ўқувчилар жим эшитишлари, қолганлар куйлаши талаб этилади. Шунингдек, овозга ажратиш ўқувчиларга қўшиқ ўргатишда, уларни гуруҳларга бўлишда ҳам қўл келади. Ҳар бир овоз гуруҳнинг алоҳида куйланиши ўқувчиларни кўп овозликка тайёрлаб боради ва уларда мустақиллик ҳиссини тарбиялайди. 2-синф ўқувчиларининг овоз аппарати ўзига хос мусиқа асбоби бўлиб, у ўзининг ниҳоятда тембр бойлиги, нозик мусиқа оҳангини ифодалаш хусусиятлари билан мусиқа асбобларидан устун туради. Кўшиқ айтиб куйлаганда болалар организмининг деярли ҳамма аъзолари айниқса, товуш ҳосил қилувчи артикуляция нафас органлари ва нерв тўқималари фаол иштирок этади. Агар мазкур органларнинг бири қўшиқ куйлаш жараёнида нотўғри ишласа овоз аппаратига ва овоз ҳосил бўлишига зарар етиши мумкин. Бунинг учун болалар овозини парвариш қилиш ва вокал хор малакаларини шакллантиришда махсус вокал машқларини яъни октава миқъёсидаги қисмларида овозни бир маромга солиш катта аҳамиятга эга. Қўшиқ куйлаш жараёнида ўқувилар овозини бақириб, кучаниб айтмаслигига аҳамият бериш лозим. Чунки бундай ҳолларда овоз пардалари шикастланиши мумкин. Нафис

гул ҳидлагандек бурун билан очиб, аста секин чиқариш малакаларини ривожлантириб бориш зарур. Ўқувчиларни овоз тембри, овоз диапазони ва соф интонациясига катта аҳамият бериш зарур. Шунингдек, қўшиқ куйлаганда асар мазмунини кириш авжи, тугатиш жойларига эътибор бериш, соф интонация, нафас таллафузига риоя қилиб эришиш лозим. 2-синфда ўғил ва қиз болалар овози бир-биридан унча фарқ қилмайди. Бошланғич синф ўқувчиларининг қўшиқ куйлашга ўргатиш мусиқа маданияти дарсларининг амалга ошириш мумкин бўлган муҳим масалаларидан биридир. Қўшиқ куйлаш ҳар бир боланинг ўзига жалб қилувчи самарали натижа берувчи жараёнидир. Болаларда куйлаш малакаларининг шакллантиришда мусиқа ўқитувчисидан катта малака ва билим талаб этилади. Чунки бунда диққат, хотира, мусиқий ўқув шаклланиб боради. Қўшиқ куйлаш жараёнида бола организмининг деярли барча аъзолари фаол иштирок этади. Вокал хор малакаларини ҳосил этишда бу органларни бир маромда ўзаро алоқада нормал ишлашига эришиш зарур. Нота билимларини, унинг матнини тушиниш қўшиқ ўргатишни осонлаштиради. Куйни пухта ижро

этишга ва яхши эсда сақлашга ёрдам беради. Шунингдек, нота саводини билиш икки-уч овозда куйлаш малакаларини ўстиради. Икки овозда куйлашда асосий мақсад икки овозли товуш янграшининг яхши соз билан баробар уйғун ва равон бўлишишига эришишдир. Олдин овоз созлаш машқида ҳар бир овозда соф интонацияга эришиш лозим. Сўнг қўшиқнинг мусиқий жумлаларига бўлиб ҳар бир овоз билан алоҳида ўрганиб чиқиш лозим. Овозлар мукаммал ўрганилгандан кейин икки овозни қўшиб биргаликда куйлатиш мумкин. Иккинчи синфда вокал-хор малакаларини ривожлантириш ишлари 2-синфда вокал хор ишлари биринчи синфда олинган билим ва малакаларни мустаҳкамлаш ва қўшиқ куйлашдаги мавжуд нуқсонларни тузатиб боришдан иборатдир. Бунда болаларнинг қўшиқ куйлаш жараёнидаги мусиқа ўқув қобилиятларини ривожлантириш ва бу уларнинг умумий мусиқа идроки, равнақи учун муҳим эканлигини ҳисобга олиш лозим. 1-синфдагидек, болаларни хор саънатига муттасил қизиқтириб бориш лозим. Хорнинг ўзига хос қоидалари мавжуд бўлиб, унда ҳамма иштирокчилардан «Диққат», «Ауф», «Ижрони бошлаш», «Ижрони тугатиш» каби зарур дирижёрлик ишораларига

амал қилиб куйлаши талаб этилади. Айниқса, болаларни қўшиқ куйлаш ҳолати (Хор установкаси, яъни, қўлларни тиззаларга эркин қўйиб, стул суянчиғига суянмасдан, бош ва гавдани тўғри тутиб ўтириш) га доим амал қилиб куйлаш кераклиги ҳам эслатиб борилади. 2-синфда ҳам болаларнинг ўқитувчи овозига «Таяниб» куйлаш услуби давом этади. Шунинг учун осойишта енгил нафас олиб, вокал товушларини тўғри ҳосил қилиб кўрсатиш, талаффузнинг бурролиги, юмшоқ ва лўнда овоз ҳосил қилиш каби муҳим малакаларда ўқитувчининг ўзи яхши намуна бўлиши шарт. 2-синфда болалар малакалариннг ошиб бориши физиологик ўсиш муносабати билан овоз кучи, диапазони, тембри, овозининг чўзими ва бошқаларининг ўзгариб бориши вокал хор ишларини маълум система асосида олиб боришни талаб этади. Бунда болалар овозларини авайлаб тарбиялаш, хорда куйлаганда болаларда онглилик ва бадиий кузатувчанликни ривожлантириш, хор ижросидаги икки овозликни сезиб ажрата олиш ва ўқитувчи овозига таяниб икки овозлилик элементлари бўлган қўшиқларни куйлаш малакаларни ҳосил этиш асосий мақсад деб ҳисобланади. Вокал хор кўникмаларини ривожлантириш усуллари: У кўпинча махсус машқлар (а, у, ю, да, дэ, ди, до, ду) ва қўшиқлар ўрганишда сўзларни фонетик жиҳатдан аниқ равшан таллафуз этиш йўли билан шаклланиб боради.

Шунингдек, унли товушларни чўзиб ва ундош товушларни тез, аниқ талаффуз этиб куйлаш вокал товушларини тўғри ҳосил этиш жуда муҳим аҳамиятга эга. Куйлашда лигаттога эришиш эса, осойишда ва равон нафас олиш ва чиқаришга боғлиқ. Вокал нафаси нутқ нафасидан фарқли ўлароқ ўпкага меъёрида ҳаво олиб, уни мусиқий жумланинг охиригача етказиб равон ва осоишта сарфлашдан иборатдир. Дикция (Таллафуз) қўшиқ куйлашда алоҳида ўрин эгаллайди. Бунда унли товушлар чўзиб, унддошлар қисқа, тез ва аниқ таллафуз этилади. Ансамбль - хорда овозларнинг ритмик, динамик, темп, тембр ва интонацион уйғунлигидир. Соз малакаси эса, ансамблнинг вужудга келишида асосий омил ҳисобланади. Қўшиқларнинг бадиий ижро этилишига овозлардаги соз ва ансамблнинг уйғунлиги воситаси билангина эришиш мумкин бўлади. Ритм ансамбли мусиқа асарининг метрик ҳиссаларини сезиб куйлашга ёрдам беради. Динамик ансамбль – асардаги образларни тасвирлашга ёрдам беради. Асардаги образларни тасвирлашда композитор кучли ва кучсиз товушлардан

фойдаланганлиги аниқланади, албатта. Шундагина ўқувчиларда форте ва пиано динамик туслари ҳақида аниқ тушунча ҳосил бўлади. Темп ансамбли хор иштирокчиларининг маълум бир суъратда куйлашга эришишидир. Темп асар характерига боғлиқ. Қўшиқнинг бандлари ва нақорати характер жиҳатдан бир биридан фарқ қилиб темпнинг ўзгаришига ҳам таъсир этиши мумкин. Тембр ансамбли устида ишлаганда, ўғил ва қиз болалар овозлари регистр ва тембр жихатидан бир-бирига яқинлиги сабабли ҳозирча асосан овозларни фонетик жиҳатдан бир тексда ҳосил этиб куйлашда ўргатиш. Тембр ансамблининг вужудга келиши ижрочиларнинг малака ва тажрибалари билан боғлиқдир. Икки овозда куйлаш хор саънатининг асосий хусусиятларидан биридир. Аммо у бир оз қийинчиликлар билан амалга ошади. Икки овозда куйлаш замирида ўқувчиларнинг гармоник интервалларни ҳис қилиш ўқувини ривожлантириш ётади. Икки овозда куйлашнинг элементар кўникмалари ҳам биринчи синфдан бошлаб ривожлана боради: 1. Аккомпониментида қўшиқ оҳанги такрорланмайдиган асарларни куйлатиб, болаларда эътиборни тақсимлаш кўникмасини шакллантириш. Бу – ўқувчиларни қўшиқ куйини аккомпонимент ритми ва темпига мос ҳолда,

тоналликдаги мелодик создан чиқмасдан куйлашга ўргатишдан иборатдир. 2. Кўшиқнинг ритмик тузилишини чапакда ёки оғзаки тарзда ижро этиш. Болалар аввал қўшиқнинг ритми, тактнинг метрик ҳиссаларини чапакда чалиб куйлайдилар. Сўнг чапак, дойрачалар, учбурчак урма чолғу, шақилдоқларда чалиб, қўшиқ ва чолғу куйларига ритмик жўр бўладилар. Мазкур услублар болаларда фақат икки овозлик малакаларинигина ривожлантириб қолмай, балки уларда ритм туйғуси ва ижодкорликни ҳам ўстиради. Шунингдек болаларда диққат эътиборни кучайтиради. 2-синфда янги ва муҳим элемент сифатида болалар билан машқ ва қўшиқлар оҳангига ўқитувчи иккинчи овоз сифатида жўр бўлиб икки овозликни вужудга келтириши лозим. Бунда болалардан икки овозликни қандай ҳис этаётганликлари ва унинг таъсирчанглигини сўраб, уларни икки овозли қўшиқ нафосатига қизиқтириш лозим. Икки овозликни ҳосил этишда болаларни майин овозда куйлатиш зарур. Акс ҳолда иккинчи овоз эшитилмай қолади. Хор билан ашула айтиш мураккаб психологик физиологик жараён бўлганлиги сабабли ўқитувчи хор билан ишлаш услублари, болалар овозининг ўзига хос хусусиятлари ва репертуар имкониятларини пухта билган ҳолда ишга киришиши лозим. Иккинчи синф қўшиқ репертуари характеристикаси Умумтаълим мактабларида 2-синф ўқувчилари интилишлари, қобилияти

ва қизиқишини ҳисобга олган ҳолда қўшиқ репертуарини танлаш мақсадга мувофиқдир. Бошланғич синфларда мусиқа маданияти дарсларини ўқитиш даврида ўқувчиларни гўзалликни ҳис эта оладиган, мусиқага меҳр ва ҳавас билан қарайдиган, миллий мусиқа меросимизга ворислик қила оладиган баркамол инсон қилиб тарбиялаш асосий мақсад қилиб қўйилди. Чунки мактабда мусиқа таълимининг асосий мақсади ўқувчиларда «мусиқа маданиятини» таркиб топтиришдир. Мусиқа маданияти дарсларида мусиқа фаолиятлари оддийдан-мураккабга қараб бориш принципи асосида таълимий ва тарбиявий вазифаларни амалга оширилиши лозим. Бошланғич (1-4) синфларда қўшиқ репертуарини танлаш орқали қуйидаги вазифаларни амалга ошириш назарда тутилади. 1. Танланган асарлар орқали ўқувчиларни мусиқий қобилиятини (мусиқий ўқуви, ритми, туйғуси, диққати, хотираси нутқини) ўстириш. 2. Ўқувчиларни миллий мусиқамизга, она Ватанга, табиатга муҳаббат, гўзалликни ҳис этиш туйғусини тарбиялаш. 3. Ўқувчиларни мехнатга, ўқишга, ҳаётга ўз-ўзини ва атрофдагиларни ҳурмат қилиш, ўзгалар меҳнатини қадрлашга ўргатиш. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ҳар бир дарсга ижодий ёндошиб, янги дастур талабларига мувофиқ дарс ўтиши лозим. Мусиқа фанидан бир йилда икки марта ярим йиллик тахминий мавзули иш режа конспект тузилади.

Бунда ўқувчиларни (синфи), овоз дипазони, мусиқага қизиқиши ва қобилияти, йил фасллари, байрамлар йил, чорак, дарс мавзулари ҳисобга олиниб, янги дастурдан фойдаланиб дарс тузилиши асосида тузилади. Қўшиқларни тинглаш учун асарларни ўқувчилар истаги ва янги замонавий қўшиқлар билан дарс режасига мос келадиган асарларга ўзгартириш мумкии. Мусиқа дарслари асосан бир ҳафтада бир соат ўтилади. Шунингдек, хар бир ўқув йилида 12-14 асарлар тингланади. Бошланғич синф ўқувчилари асосан бир овозли қўшиқларини куйлашади. Иккинчи синфнинг иккинчи ярмидан бошлаб т1 овозлик элименти бор қўшиқлар киритилган. Шунга кўра оддийдан- мураккабга принципи асосида мусиқий асарлар танланади. Қўшиқларни ўргатиш жараёнида пала-парпартиш, шошма-шошарлик билан ўргатиш, ўқувчиларда бепарволик ҳиссини уйғотади, аксинча яхши ижро этилган, мазмуни тушунтириб ўргатилган қўшиқлар чуқур ижобий таассурот қолдиради. Такрорлаш «Билимлар онаси» дейди доно халқимиз. Қўшиқларни мукаммал ўзлаштириш учун вақти-вақти билан такрорлаб туриш лозим. Ҳар бир бола қайси касбни танлашдан қатъи назар, мусиқани, мусиқа ва қўшиқлар, ўқувчилар ҳаётини нафақат безайди, айни пайтда унга тантановар шўхчанлик, байрамона кайфият бахш этади. Шундай қўшиқлар борки, ҳаётни янада бойитишга ва яхшилашга хизмат қилади, - дейди мутафаккирларимиз. Бунга

мисол қилиб, «Болалар ва ғозлар» Ж.Нажмиддинов мусиқаси, «Мактабим» Ф.Назаров мусиқаси, «Хаккалар» Н.Норхўжаев мусиқаси, «Пахта ой» Ф.Назаров мусиқаси сингари қўшиқларни мисол келтириш мумкин. Дастурда берилган барча қўшиқ репертуарлари Давлат таълим Стандартлари талабларига тўлиқ жавоб бера олади. Мусиқа ўқитувчиси ўзига талабчан инсон бўлиши, эришган муваффақиятлардан кифояланиб қолмаслиги керак. Шундай мусиқа ўқитучисигина яхши ташкилотчи фаол жамоатчи, ўз касбини, болаларни яхши кўрадиган малакали мутахасис бўлиши лозим. Мусиқа маданияти дарсларида ўргатиладиган қўшиқлар репертуарида фойдаланганда мусиқа ўқитувчиси, ўқувчиларни психологик характерини, овозини, қизиқишини аста-секин ўрганиб бориши, иқтидорли ўқувчиларни синфдан ташқари тўгаракларга таклиф қилиши, мусиқа ўқуви бўш бўлган болалар билан эса, якка тартибда ва дарс жараёнида иш олиб бориш, топшириқлар бериши лозим. ДТС мусиқа дастурида берилган қўшиқлар репертуари илмий, замонавий, мумтоз, ўқувчилар ёшига, овоз диапазонига мос асарлар бўлиб мазмунан тарбиявий, таълимий, ривожлантирувчи характерга эга. Яъни бу қўшиқлар мазмунига Она – Ватанга мухаббат, миллий қадриятларимизга, урф-одатларимизга, ҳурмат туйғулари акс эттирилган Масалан: «Диёр мадҳи» Н.Норхўжаев мусиқаси, «Ой ватаним» Ш.Ёрматов мусиқаси, «Соғлом авлод қўшиғи» Ш. Ёрматов мусиқаси, «Биз аскармиз «Н.

Норхўжаев мусиқаси, «Очил пахтажон» Ф.Назаров мусиқаси, «Нишолда» Д.Омонуллаева мусиқаси, «Қадим Турон» Н.Норхўжаев мусиқаси каби қўшиқлар шулар жумласидандир. Масалан, «Ой бўламиз той боламиз»қўшиғи X.Раҳимов мусиқаси, С.Барноев қаламига мансуб. Ушбу асарда болалар келажакда Амир Темур боболаридек ботир, қўрқмас, жасур бўлишлари ҳақида куйланади. Иигитлар Алпомишдекдизлар Барчиндек зукко,билимдон бўлиб вояга етишлари,она ватанга меҳр муҳаббатли, содиқ, мард ўғлон бўлиб хизмат қилишлари ҳақида мадх этилади. Бу қўшиқ куплет шаклида. Қўшиқ рақс характерида,тез суръатда ижроэтилади. Фа мажор тонглигида. Бу қўшиқлар комил инсонни тарбиялашда унинг қобилиятини, дидини ўстиришда мусиқага муҳаббат туйғуларини ривожлантиришга хизмат қилади. Мусиқа маданияти дарсларида қўйилган асосий методик талаб - олинган мусиқий билимни бевосита амалда қўшиқ куйлаш, мусиқа тинглаш фаолиятларида қўллашдан иборатдир. Ўқувчиларга ўргатиладиган қўшиқлар репертуари мураккаблигига қараб 2-3 соат ўргатилади. Берилган мавзуларни осон ўзлаштириш учун қўшиқни ифодали ижро этиб бориш, мавзу асосида расмлар чизиш, уларни таҳлил қилиш, техник воситалардан фойдаланиш, қўшиқни магнитафонда тинглаш, тарқатма материаллардан янги педагогик

технологиялардан фойдаланиш талаб этилади. Бошланғич синф ўқувчиларини қўшиқ куйлаганда овоз аппаратларига зиён етмаслик учун уларнинг овоз диапазонларини ўқитувчи яхши билиши керак. Дастурдаги қўшиқларлар репертуари ҳар бир синф учун алоҳида берилган. Қўшиқни ўргатишдан олдин махсус яққол ҳар хил машқлардан фойдаланиш тавсия этилади. Дарсдан ташқари ташкил эталадиган турли тадбирларда фаол эштирок этиш учун ўқувчиларни мунтазам равишда тайёрлаб бориш керак. Бунинг учун ўқувчиларни мусиқа маданияти дарсларида ижрочилик маҳоратини такомиллаштириб бориш ва уларни ўзаро уйғунлашишини мустаҳкамлашда баъзан «Синф саҳнасига» чиқиш куйлатиш яхши натижа беради. Қўшиқни тўлиқ ўрганиб бўлгандан сўнг 2-3 дарсдан сўнг ёки чорак охирида «дарс концерт» ўтказиш тавсия этилади. Саҳнага чиқиш синфдагилар орасида ўз ўрнини топиш, куйлаганда бир-бирини ҳис қилиш ва ўз жойига бориб ўтириш каби саҳна маданиятига қатъий амал қилиш, ўқувчиларни ўзаро муносабатига ва хулқига ижобий таъсир кўрсатади. «Саҳнада» куйлаш ўқувчиларнинг репертуаридаги қўшиқларни қай даражада ўрганиб олганларини англаш, асарнинг айрим жумлаларини «пишитиб» олишга ва қўшиқни тантанали шароитда намойиш қилиш имконини беради. «Синф концерти»

ўқувчилар учун чексиз қувонч бахш этади. Дарсни сифатли ва қизиқарли олиб бориш учун ноанъанавий дарс шаклларини мусиқий викториналарнинг аҳамияти катта. Бунда ўқувчилар билан турли мазмунли ўйинлар ўтказиш яхши натижа беради. Синфдан-синфга ўтишда болаларда фанни ўзлаштириш осон кечиши учун босқичлараро узлуксизликни ва фаолиятлараро узвийликни таъминлаш педагогика фанининг энг муҳим тамойилларидан биридир. Йил ва чорак мавзулари: Йил мавзуси: Ижрочилик турлари. Мусиқанинг ифода воситалари. 1-чорак: Мусиқанинг ифода воситалари 2-чорак: Якканавозлик, жўрнавозлик ва жўрсозлик. 3-чорак: Якканавозлик ва яккахонлик. Чолғулар ва хонандалар дасталари. 4-чорак: Даста турлари. Куй нима? Куйда нималар ифодаланади? Мусиқанинг ифода воситалари. Савол ва топшириқлар 1) Иккинчи синф ўқувчиларига тавсиф беринг. 2) Иккинчи синфда мусиқа тинглаш фаолияти қандай амалга оширилади? 3) Қўшиқ куйлаш жараёни қандай амалга оширилади ва унга қанча вақт ажратиш керак? 4) Иккинчи синфдаги қўшиқ куйлаш репертуарини айтиб беринг.

5) Иккинчи синфда мусиқа саводи жараёнида қандай мавзулар ўтилади? 6) Иккинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 7) Иккинчи синфда дарсликдаги материаллардан ва қўшимча материаллардан фойдаланган ҳолда дарс ишланмасини тайёрланг. 3-4-синфда мусиқа ўқитиш методикаси ва мазмуни 3-4 синф ўқувчиларининг психологик, мусиқий хусусиятлари 3-4-синф ўқувчилари ўзларининг педагогик-психологик характерига кўра қуйи синфлардан анча фарқ қиладилар. Уларнинг диққат-эътибори турғун, хотираси кучли, нутқи равон, ҳаётий тажрибаси кўлами анча кенг, фанларга қизиқишлари юқори бўлади. Жиддий бўлган масалалар устида фикрлаш, ҳажм жиҳатидан каттароқ бўлган мусиқани ҳал этишга, изланиш, мустақил мушоҳада этишга қодир бўладилар. Бу ёшдаги болаларда бош мия анотомик тузилишининг янада фаолроқ шаклланиши кузатилади. Ўқиш унинг функциялари ривожланишига кучли омил сифатида таъсир қилади. Жумладан, предмет-образли тафаккурдан секин- аста мавҳум, изоҳли-мантиқий тафаккур сари ўтиш учун шароит туғилади. Лекин, барибир ўқитувчи ёш ўқувчи ҳамма нарсадан ўзининг шахсий ҳиссий тажрибасига, хусусий таассуротларига, билимларига, ҳаётга яқинроқ таянч излашини унутмаслик керак. Шу сабабдан, боланинг фикрини нарсалар ва

ҳодисаларнинг қонуниятли тарзда боғлиқлигини идрок этишга йўналтириш мақсадида бевосита таъсир қиладиган объектларни танлиш жуда муҳимдир. Бу ёшдаги ўқувчиларда, улар учун қизиқарли бўлмаган ишдан ҳали чарчайди, бевосита таъсир жозибаси бўлмаган материалга диққат қилиши қийин бўлади. Бу ҳолни ҳисобга олган ҳолда бутун таълимни биргина қизиқиш асосида, ёқиб қолганлиги важидагина олиб бориб бўлмайди. Ўқувчилар ўқишнинг жиддий ирода кучини талаб қиладиган меҳнат эканлигини қанчалик тез тушуниб олсалар ва ҳис этсалар, уларда диққат-эътиборнинг барқарорлиги, ўқув фаолиятида ҳаракатларни йўналтириши ва эркин тарзда уюштириш қобилияти шунчалик эрта пайдо бўлади. Бу ёшдаги ўқувчига жадал ҳаракат фаоллиги хос бўлиб, бу фаолллик унинг ўз хулқ-атворини етарли даражада идора қила билмаслиги билан қўшилиб, кўпинча таъсирга берилувчанликни, ўзини тута билмаслигини келтириб чиқаради. Ўқувчининг ҳаракатчанлигини, моторикасини тўғри шаклларда уюштирмоқ, унга мақбул келадиган йўналиш бериш керак. 3-4-синф ўқувчиларининг ўқишга муносабатида муайян динамика кузатилади. Ниҳоят, бола ўқув фаолиятининг ички мазмунига қизиқиб, ўқув- назарий вазифаларни аниқ ва амалий вазифаларга ўзгартира олади. Унинг шаклланиш қонуниятларини тадқиқ этиш замонавий педагогика-психология

фанларининг вазифасидир. Бола кузатувчанлиги ҳақида гапирадиган бўлсак, бу синфлардаги болалар аллақачон ихтиёрий диққатга эга бўлган бўладилар. Ихтиёрий диққат ёки диққатни у ё бу масалага мақсадли йўналтириш – бу ёшдаги ўқувчиларнинг муҳим ютуқларидандир. Худди бошқа психологик жараёнлар каби боллар эмоциясининг умумий хусусиятлари ҳам ўзгариб борди. Бу даврда болаларда жамоачиликка интилиш, жамоа ичида ўзини бемалол тута олиш малакалари пайдо бўла бошлайди. 3-4-синф ўқувчиларида овоз аппаратлари шаклланган, вокал-хор малакаларига эга, мусиқа ҳақида билимга эга бўладилар. Овоз аппарати механизми тузилиши мураккаблашади. Ҳиқилдоқда муҳим пайлардан – овоз пайлари ривожлана бошлайди. Бу ёшдаги болаларнинг овози анча кучли ва жарангдор эшитилади. Овоз таранглиги кучаяди ва қўшиқчилик овози шакллана бошлайди. Муайян тембрдаги оҳангнинг пайдо бўлиши ўғил болалар овозининг дискант ва альтга бўлинишига сабаб бўлади. Дискантлар ўзининг енгиллиги, жарангдорлиги, ёрқинлиги билан ажралиб турса, альтлар эса ўзининг кучсизлиги, хиралиги, жарангсизлиги билан ажралиб туради. Шунинг учун бу ёшда ўқувчиларда кўп овзли куйлаш малакалари ривожлантириш учун

қулай давр ҳисобланади. Русь педагоглари И.Понаморев, А.Карасев, Н.Ковин, Д.Зарин, А.Масловлар ўзларининг илмий изланишларида овоз йўналишлари параллел товушларда ёзилган икки овозли қўшиқларни куйлаш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаганлар. З.Кодай ҳам бу ҳақида шундай деган: “Кўповозлик нафақат полифоник эшитувни ривожлантиради, балки бир овозли куйлашда ҳам муҳим ўрин эгаллайди”. Шуни эътиборга олиш керакки, соф интонация билан куйлаш учун аввалам бор, мусиқий асарни тинглай олиш керак. 3-4-синф ўқувчиларининг мусиқа тинглаш малакаларини ривожлантириш методлари Мусиқа идроки – мусиқа мазмунини эшита билим ва ҳиссий кечинмалари асосида ўзлаштиришдир. Мусиқий идрок – мураккаб психологик жараён бўлиб, унинг асосида реал борлиқнинг образлар орқали мусиқий товушларда акс этишини эшита олиш ва ундан таъсирланиш қобилияти ётади. Идрок масалалари, хусусан, мусиқа воситасида уни ривожлантириш муаммолари билан иш олиб борган мусиқашунослар, психологлар, педагог олимларнинг изланишлари асосини ташкил этади. Мусиқашунос Б.Яворский “мусиқани идрок қилиш асосида фикрлаш, мусиқани «маънога эга нутқ” сифатида қабул қилиш малакаси ётади”, – деб таъкидлайди. Ўқувчиларда мусиқий идрокн

ривожлантиришда уларда мусиқий ҳиссий таъсирчанлик, қизиқишни ўстириш, мусиқий ижодий қобилиятлар, дидни ривожлантиришга қаратилган кўникма ва малака шакллантириш талаб этилади. Ўқувчиларда, айниқса, 3-4-синфларда, мусиқа идрокини ривожлантириш мураккаб вазифадир. Ўқувчи мусиқани бутунлигича умумий хуарактер, кайфият сифатида идрок этади. Улар “ғамгин- қувноқ”, “чаққон-секин”, “пасту-баланд”, марш, қўшиқ, рақс каби контраст образларни енгил фарқлайдилар, аммо шу билан бир қаторда асарни доимо ҳам бошидан охиригача ҳаёлларини бузмасдан тинглай олмайдилар. Кўпинча, асарнинг бошланғич тактларинигина тинглаб, давомини эшитмайдилар. Шунинг учун асарни бошидан охиригача тинглаш ва идрок этишга ўргатиш ўқитувчининг асосий вазифаларидан биридир. “мусиқада ҳар дақиқада ўзгариш содир бўлади, товушлар қайтарилади, ўзгаради, товушлар урли кайфиятларни бирлаштиради”, деган фикрни болаларга яхшилаб тушунтириш керак. Бунда мусиқа ифода воситаларининг болалар томонидан ўзлаштирилиши катта ёрдам беради: асарнинг қандай янграётганлиги, бу кайфият қандай воситалар орқали

берилган? – деган саволларга жавоб бериш учун ўқувчилар куйнинг ҳаракати, характери, ритмик кўриниши, темпи, динамикасига, кейинчалик ладига ҳам қулоқ тутишлари лозим. 3-4-синфларда ўқувчилар асосан халқ мусиқасининг оммавий жанрларига киручи кўплаб асарларни якканавоз, чолғу дасталари ва оркестр, хор жамоаси ижросидаги вариантларда тинглайдилар. Мусиқий асарларни тинглаш, идрок этиш, мазмуни ва кайфиятини англаш жараёнида ўқитувчи ўқувчиларга ёрдам бериши керак. Бунинг учун ўқитувчи: - ўқувчиларни тингланадиган асарга ҳиссий тайёрлайди; - ўқувчиларни маданиятли тингловчи сифатида тарбиялайди; - мусиқанинг мазмуни, ифода воситалрини оддий таҳлил қилишга ўргатади; - мусиқа ҳақида фикр юритиш, асарга эстетик баҳо бериш кўникмаларини ҳосил қилади; - ўтилган асарларни тинглаб эсга олиш, асарнинг номи ва муаллифларини аниқлаш. Тинглашдан аввал ўқувчилар диққатини жамлаш, фаоллаштириш учун ўқитувчи ўқувчилар олдига уларнинг мусиқий тайёргарлиги даражасидан келиб чиққан ҳолда турли хил вазифалар қўйиши мумкин:

1. Катта бўлмаган куй, мусиқий асарни ўқувчиларга тинглаш учун беради ва “Сиз бу асарга нима деб ном берган бўлардингиз?”- деган саволни ўртага ташлайди. 2. Ўқитувчи М.Мирзаевни «Баҳор вальси” асарини тинглаш учун беради ва асар нима учун бундай номланганлигини ўқувчилардан сўрайди. 3. Тинглаш учун берилган асарнинг кайфиятини аниқлаш вазифасини беради. Бундай взифа-саволлар ўқувчиларда мусиқани тинглаш хоҳишини уйғотади, мусиқий идрокни фаоллаштиради. Ўқувчилар асар мазмунини, мусиқий нутқ воситаларининг ифодавийлигини англашга ҳаракат қиладилар. Мусиқий идрокни ҳиссий жиҳатдан фаоллаштирувчи ва бойитувчи методлар қуйидагилар: - болаларга таниш бўлган асарни янги ижрода, янги талқинда бериш; - турли талқин ва ижро усулларида берилган бир асарнинг ўзини таққослаш; - ўқитувчининг жонли ижроси; - ўқитувчининг кириш сўзи; - юқори сифатли аудио ва СД ёзувларидан фойдаланиш; - чолғу асарларининг мусиқий мавзуларини локализация қилиб куйлаш. Мусиқа идроки мусиқий асарни ўрганиш жараёнида ривожланади ва бу жараён тўрт босқичда амалга оширилади:

- ўқитувчининг кириш сўзи; - мусиқий асарни биринчи бор тинглаш; - мусиқий асар таҳлили; - қайта тинглаш. Энди бу босқичларни алоҳида кўриб чиқамиз. Ўқитувчининг кириш сўзи – қисқа, эмоционал, қизиқарли бўлиб, асосий мақсад – болаларнинг диққатини тингланадиган асарга жалб этиш, унга қизиқиш уйғотиш. Ўқитувчи ўз кириш сўзида болаларга композитор ҳақида қисқача сўзлаб бериши мумкин. Баъзида эса кириш сўзи бир неча саволлардан иборат бўлиб, болалар идрокини фаоллаштириш, уларда мусиқани тинглаш хоҳишини ҳосил қилиш керак. Мусиқий асарни тинглаш – ўқувчиларни мусиқани тинч, гаплашмасдан тинглашга ўргатиш биринчи галдаги вазифадир. Асар бошидан охиригача ифодали бадиий ижрода граммёзқув орқали ёки ўқитувчи ижросида кўрсатилади. Мусиқа жаранглаган пайтда ўқитувчининг ўзи ҳам мусиқани берилиб тинглаши, кўрсатмалар бермаслиги, ёзув-чизув ишлари билан шуғулланмаслиги лозхим, яъни ўқитувчи мусиқий асарни ўқувчилар билан биргаликда тинглаши керак. Мусиқа таҳлили – мусиқа тинглашдан олинган ҳиссий таъсирни чуқурлаштириш вазифасига қаратилган. Бу мураккаб ва ўқитувчидан катта маҳорат талаб этадиган босқич. Асарни тушуниш ва ҳис этиш бир нарса эмас.

Таҳлил кўпинча, ҳиссий идрокка ҳалал ҳам бериши, тинглашни сусайтириши ҳам мумкин. Асар ифода воситалари мазмундан ажралгн ҳолда, кўриб чиилса, шундай ҳол рўй бериши аниқ. Мусиқа саводини эгаллаган ўқувчилар мусиқа таҳлили жараёнида ўз билимларини бемалол қўллай бошлайдилар. Мусиқа таҳлили жараёнида 3-4-синфларда суҳбат қуйидаги саволлар юзасидан ўтказилади: 1. Мазмун ва характер. 2. Мусиқий жанр. 3. Мусиқа қандай ўзгаради. 4. Мусиқий шакл. Мусиқа таҳлили асосида ўқувчиларнинг мусиқага кириб бориши, асосий мусиқий қонуниятларни тушуниб етишлари босқичма-босқич, тизимли равишда ҳосил бўлади. Қайта тинглаш – ўқувчилар мусиқани тўлароқ идрок этишлари, асарни эслаб қолишлари, асарни ёқтириб қолишлари учун бир неча бор қайта тинглаш мақсадга мувофиқ, чунки бир марта тингланган асар дарров болаларга ёқади, ҳамма болалар томонидан етарли даражада эмоционал қабул қилинади, деб айтиб бўлмайди. Мусиқий асар ўқувчининг мусиқий тажрибасига айланиши учун бир неча бор қайта тинглаш жараёни идрокни бойитиши, мусиқий образ

тасаввурини чуқурлаштириши ва асарнинг эсда қолишини таъминлаши лозим. Мусиқий образларни таққослаш-қиёслаш методи ўқувчиларда мусиқа идрокини ривожлантиришда катта аҳамият касб этади. Бу методдан оқилона фойдаланиш ўқувчиларнинг мусиқий-эшитиш қобилиятларини ўстиради. Аввал контраст асарлардаг фарқларни англаш, кейинчалик эса кайфияти бир хил бўлган асарлрада нозик ўхшашликларни ҳис этишларига ёрдам беради. 3-4-синфлар ўқувчиларида қўшиқ куйлаш малакаларини ривожлантириш методлари Жамоа бўлиб куйлаш – ўқувчиларни мусиқа санъатига фаол жалб этишнинг энг оммавий шаклидир. Ҳар бир соғлом бола куйлаш имкониятига эга бўлади. Куйлаш бола учун эстетик эҳтиёж, ҳиссиёт ва кайфиятни ифодалашнинг энг табиий ва қулай воситаидир. Бола қўшиқ ижро этар экан, унда ҳис-ҳаяжон, завқ-шавқ, кўтаринки кайфият, қувноқлик, ҳаракатчанлик каби ижобий туйғулар ҳосил бўлади. Қўшиқда иккита эстетик восита – мусиқа ва бадиий сўз бирлашади. Шунинг учун тажрибали ўқитувчининг қўлида жамоа бўлиб куйлаш – ўқувчиларни мусиқий-эстетик тарбиялашда муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Қўшиқ куйлаш фаолияти ўқувчиларда мелодик, гармоник эшитиш, лад ҳиссини, соф интонацияда куйлаш малакаларини ҳамда мусиқий қобилиятини

ривжлантиради. Ижро жараёнида овози ва мусиқий эшитуви турлича бўлган болалар жамоа бўлиб бирлашадилар. Улар ўзларининг ва ўртоқларининг ижроларини кузатадилар, биргаликда куйлашдан баҳраманд бўладилар. Уларда диққат, кузатувчанлик, интизом ва бошқа тарбиявий хусусиятлар шаклланади. 3-4-синф ўқувчиларида куйлаш жараёнида ўқувчиларнинг овоз аппарати янада яхши ривожланади, нафаслари чуқурлашади, қон айланиши яхшиланади, қоматлари текисланади, бир сўз билан айтганда ҳам маънавий, ҳам ахлоқий, ҳам жисмонан ривожланадилар, тарбияланадилар. Ҳар бир инсоннинг кайфиятига қараб овози ёқимли, қувноқ, жарангдр, шўх ёки бўғиқ, “ширали”, “ширасиз” ва ҳоказо бўлиши мумкин. Овоз чиқиши овоз пардаларига боғлиқдир. Овоз пардалари тебраниши натижасида овоз ҳосил бўлади. Инсон овоз аппарати жуда мураккаб тузилган. Унинг асосий қисмлари – нафас олиш органлари – ўпка, қорин бўшлиғи, нафас мускуллари, шунингдек, ҳиқилдоқ, овоз пайчалари, артикуляцион аппаратлар ва бошқалар. Овоз ҳосил бўлиши учун мана шу аппаратларнинг барчаси ишга тушади. Бу мураккаб жараёндир. Товуш аппарантининг физиологик тузилиши масалаларига олимлар П.Чесноков, Ш.Рўзиев, Д.Халабузарь, Н.Дмитрев ўз илмий ишларида мурожаат этганлар ва атрофлича ёритиб берганлар.

3-4-синфларда куйлаш фаолияти бир қатор вазифаларни ҳал этишни назарда тутади: - болаларда жамоа бўлиб куйлашга қизиқиш ва муҳаббат уйғотиш; - мусиқага ҳиссий таъсирчанликни тарбиялаш; - бадиий дидни тарбиялаш; - қўшиқчилик овозини, яъни ёқимли, табиий товушда куйлашни шакллантириш, овоз диапазонини ўстириш; - бадиий ижрога эришиш учун вокал-хор малакаларини ривожлантириш; - мусиқий қобилиятларини ўстириш. Қўшиқнинг бадиий, чиройли, ифодали ижросига эришишнинг муҳим воситаси – ўқувчиларда вокал-хор малакаларини ривожлантиришдир. 3-4- синфда ҳам ўқувчилар билан қўшиқ айтишлаги ҳолат, куйлаш нафаси, товуш ҳосил қилиш, талаффуз, соз, ансамбль каби вокал-хор малакалари устида иш олиб борилади. 3-4-синф “Мусиқа маданияти” дастуридан Ватан, мустақиллик, диёримиз, табиат, меҳнат, болалик мавзуларидаги қўшиқлар ўрин олган. Бу қўшиқлар ўқувчиларда Ватанга муҳаббат, унинг келажагига садоқат, меҳнатсеварлик, эстетик тарбиялашда муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Қўшиқ ўргатиш жараёнида ўрганиладиган қўшиққа эмоционал муносабатни ривожлантириш, тасаввурни, мусиқий эшитиш ва хотирани ўстириш, мусиқанинг ифода воситаларининг аҳамиятини тушуниш, жарангли, куйчан, енгил товушларда

куйлаш, ўзини ва ўртоқларини тинглай олиш, жўрсоз билан ҳамда жўрсозсиз куйлаш, икки-уч овозли куйлаш орқали гармоник эшитиш қобилиятини шакллантириш каби вазифалар амалга оширилиши кўзда тутилган. Ўқитувчи куйлаш учун қўшиқ танлар экан, авваламбор асарнинг бадиий қиймати, мазмуни, тарбиявий аҳамияти, образлар дойрасини синчиклаб таҳлил қилиб чиқади. Олинган натижага қараб қўшиқни ўргатиш методларини танлайди. 3-синфда йил ва чорак мавзулари: Йил мавзуси: Мусиқанинг ифода воситалари 1-чорак: Мусиқанинг ифода воситалари 2-чорак: Мусиқа нутқи 3-чорак: Хор ва оркестр 4-чорак: Мусиқанинг тузилиши. Оддий мусиқа шакллари. Банд ва нақорат 4-синфда йил ва чорак мавзулари: Йил мавзуси: Ўзбек халқ мусиқа ижоди 1-чорак: Халқ айтимлари ва чолғулари 2-чорак: Байрам ва маросим қўшиқлари 3-чорак: Мавсум қўшиқлари 4-чорак: Баҳор фасли қўшиқлари Савол ва топшириқлар 1) Учинчи ва тўртинчи синф ўқувчиларига тавсиф беринг. 2) Биринчи синфда қандай мусиқа фаолиятлари амалга оширилади?

3) Қўшиқ куйлаш жараёни қандай амалга оширилади ва унга қанча вақт ажратиш керак? 4) Учинчи ва тўртинчи синфларда ўқувчилар қандай мусиқий асарларни тинглайдилар? 5) Учинчи ва тўртинчи синфда мусиқа саводи жараёнида қандай мавзулар ўзлаштирилиши назарда тутилган? 6) Учинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 7) Тўртинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 8) Юқоридаги синфларга мўлжаллаб, чорак мавзулардан келаб чиққан ҳолда дарс ишланмасини тайёрланг. 5-6-синфда мусиқа ўқитиш методикаси ва мазмуни Умумий ўрта таълим мактабининг ҳар бир босқичи ўқитувчи олдига бир қатор вазифаларни қўяди. Ўқитувчи ўз имконияти ва салоҳиятидан келиб чиққан ҳолда, умумдидактик методлардан фойдаланиши, босқичлараро узлуксизликни таъминлаши, турли хил методлардан унумли фойдаланиши, замонавий педагогик технологияларни қўллаши керак. Узлуксиз таълимнинг айрим босқичларини ўзаро алоқадорликда ўрганиш муҳимдир. Чунки ўрганадиган мавзулари, болаларнинг ёш хусусиятлари, ўзлаштириш қобилиятлари бу синфларда деярли бир хил бўлади. Шунинг учун ҳам 5-6- синфларни узвий ҳолда ўрганиш мумкин. 4-синфда бошланғич мактабнинг тугаганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, 5-синфда болалар бевосита янги

босқичга, яъни ўрта таълим тизимининг бошланғич босқичига ўтадилар. Бу синфда барча фанлар бўйича ўқитувчиларнинг ўзгариши, синф раҳбарининг ўзгариши ўқувчиларнинг янги шароитларга кўникишини талаб қилади. Бу жараён айрим ўқувчиларга қийинчиликлар туғдиради. 5-6-синф ўқувчиларининг ёш хусусиятларига умумий характеристика Педагогик-психологик адабиётлардан маълумки, бу ёш ўсмирлик даврига тўғри келади. Ўсмирлик даври чегаралари тахминан 5-8-синфига тўғри келади ва 11-12 ёшдан 14-15 ёшгача бўлган даврни қамраб олади, лекин ўсмирлик ёшига ўтиш 5-синфга ўтиш билан мос тушмаслиги ва бир йил олдин ёки кейин содир бўлиши ҳам мумкин. Ўсмирлик даври «ўтиш», «кескин ўзгарувчан», «мушкул», «қийин» давр деб ҳам номланади. Ўқувчиларда бу ёшда содир бўладиган ривожланиш жараёнларининг мураккаб ва муҳимлиги қайд этиш жоиз. Бу ҳаётнинг бир давридан бошқасига ўтиш билан боғлиқ. Инсон ривожланишининг барча йўналишлари бўйича (жисмоний, ақлий, руҳий, ахлоқий, ижтимоий) катта сифат ва миқдорий ўзгаришлар рўй беради. Ўсмир шахси ривожланишнинг муҳим омили – унинг шахсий фаоллиги – шахсият омилидир. Бу даврда ўсмирнинг ўз-ўзини англаши жараёни фаол ва машаққатли кечади. Ўсмирнинг ёшидаги муҳим ўзгаришлар унинг организмидаги жисмоний

ўсиш ва биологик вояга етиш билан боғлиқдир. Ўсмирлар билимдон ва талабчан, лекин материални қизиқарли ва аниқ тушунтириб берадиган, дарсни бир меъёрда ташкил эта оладиган, унга жалб қила оладиган, дарсни ҳар бир ўқувчи учун максимал даражада унумли эта оладиган адолатли, оқкўнгил ва маданиятли ўқитувчиларни ёқтирадилар. Ўсмир организми ўсишидаги сакрашлар, эндокрин тизимдаги ўзгаришлар, гипофиз фаолиятидаги фаоллик, жинсий вояга етиш, юрак, мушак, бутун организмнинг мустаҳкамланиши инсоннинг психик, ақлий ва руҳий ўсишида муҳим ўзгаришларга олиб келади. Мусиқий тарбияда бу ёш овоз аппаратининг мутацияси даври билан боғлиқ. Овоз аппарати йўғонлашади, овоз айниқса, ўғил болаларда сезиларли даражада пастроқ бўлиб боради. Шунингдек, овознинг бузилиш ҳолатлари ҳам шу даврга хосдир. Бу ёшда овоз аппаратининг ҳаддан ортиқ юқори тесситурасидан қочиб, вокал репертуари танловига эҳтиёткорона ёндашиш лозим. Энди мутация ходисасига батафсил тўхталиб ўтамиз. Ўғил болаларда мутациянинг бошланиш даври, одатда жинсий болоғатга етиш даврига тўғри келади. Мутациянинг бошланиши кўп сабабларга боғлиқ, жуладан, иқлимга ҳам боғлиқдир. Мутация даврида ҳиқилдоқ тез ўсади. Айниқса қалқонсимон тоғай жуда

катталашади. Бойламлар икки баробар 13-14мм дан 24-25мм гача катталашади. Бу даврда ҳиқилдоқ касалликка чалинувчан бўлиб қолади. Овоз эҳтиёт қилинмаса, ҳиқилдоқда турли хил касалликлар пайдо бўлиши мумкин. мутациянинг тури ва давомийлиги ҳаммада ҳар хил кечади. Болаларда мутациянинг бошланганлигини ўз вақтида пайқаш ва вокал асарларини тўғри танлаш ўта муҳим шартлардандир. Мутация бошланганлигининг дастлабки белгилари: овознинг нимжон бўлиб қолиши, интонациянинг бузилиши, қўшиқ айтиш хоҳишининг йўқолиши, овознинг хиррилаб қолиши. Мутация ҳаммада ҳар хил, айрим болаларда енгил, айрим болаларда эса оғир кечади. Бир меъёрда овознинг йўғонлашиб бориши бу енгил мутациядан дарак берса, овознинг бир йўғонлашиб, бир ингичка янграши, гоҳида овознинг чиқмай қолиши оғир мутация белгиларидир. Кузтишларга кўра кўпинча, дискант овозлар басга, альт овозлар тенорга айланади. Қизларда ҳам мутация даври бўлиб ўтади. Бироқ уларда мутация ўғил болаларникидек сезиларли ўтмайди. Қизларда мутация билинмай, жуда секин ўтганлиги туффайли уларнинг овоз ўзгаришларини пайқаш мушкул. Бу даврда оғир куйларни куйлашга бериш ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин. овозни ҳаддан ташқари зўриқтириб қўйиш натижасида, қизларнинг овоз пайларида

боғлам, тугунчалар пайдо бўлиши ва кейинчалик мулақо овознинг йўқолишига олиб келиши мумкин. Ўқитувчи мутациянинг ҳар хил – сезиларли ёки сезилмасдан ўтишини ҳисобга олган ҳолда, ўқувчиларнинг овоз аппаратларини зўриқтирмай, уларга енгил куй ва қўшиқларни бериши керак. 5-6-синфда қўшиқ куйлаш фаолияти Қўшиқ куйлаш фаолияти ўқувчиларда мелодик, гармоник эшитув, ладни ҳис этиш, соф интонация каби мусиқий қобилиятларни ривожлантиради.овоз аппарати ўсмир организмида кечаётган жараёнлар туфайли ўзгаради. Жисмоний ўсиш ҳам овоз аппаратининг ўсиши ҳам равонлигини йўқотиб, нотекис равишда шаклланади. Будааврда мутация давом этади. Шунинг учун ҳам уларга овоз диапазони кенг, баланд динамикадаги асарларни куйлаш тавсия этилмайди. Ўқувчилар қўшиқларни паст-ярим овозда бақирмасдан, эҳтиёткорлик билан куйлашлари керак. Бу синф ўқувчилари билан бир овозли қўшиқлар билан бирга икки овозли қўшиқлар устида ҳам иш олиб борилади. Бунинг учун кичик ҳажмдаги канонлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Қўшиқлар ўртача суръатда ёзилган бўлиши, катта интервалларга сакрашларнинг бўлмаслиги бу даврда муҳим аҳамият касб этади. 5-6-синфда мусиқа тинглаш фаолияти

Мусиқий асарни тинглаш жараёнида ўқувчиларга асарни тинчликни сақлаган ҳолда, гаплашмай маданиятли тинглаш одобини ўргатиш муҳимдир. Асар бошидан охиригача ифодали, бадиий ижрода магнит тасма ёки ўқитувчининг жонли ижроси орқали эшиттирилади. Мусиқа янграши билан барча синфдагилар, жумладан ўқитувчининг ўзи ҳам берилган ҳолда, барча ишларини четга суриб диққат билан тинглаши керак. Бу ёшдаги ўқувчилар мураккаб ички дунё, ҳис-туйғулар, ички кечинмаларга бой, муҳаббат мавзуларидаги, қаҳрамонлик руҳидаги, трагедия ва сатира каби жанрлардаги мусиқий асарларни бажонудил куйлайдилар. Ўсмирлар ҳиссиётга берилувчан, таъсирчан бўлганлиги сабабли, чуқур фалсафий ғоялар билан суғорилган, орзу ва бахт-саодат учун кураш, илк муҳаббат кечинмалари, соғинч каби инсоний ҳис-туйғулар ифодаланган мусиқа уларга кучли ҳиссий таъсир ўтказади в жиддий мушоҳада қилишга ундайди. Бешинчи синфда ўқувчиларнинг мусиқий драматургия ҳақидаги тушунчаларни ривожлантириш ва тасаввурларини уйғотиш муҳим вазифадир. “Мусиқа маданияти” дастурига кирган буюк ғояларни акс этувчи Т.Қурбоновнинг “Широқ” балети, У.Мусаевнинг “Тўмарис” балети, Т.Жалиловнинг “Тоҳир ва Зуҳра” операси, С.Юдаковнинг “Мирзачўл” вокал-симфоник сюитаси, Л.Бетховеннинг “Қаҳрамонлик”, А.Моцартнинг 4-симфониясини тинглаб

идрок этиш жараёнида, ўқувчилар бу асарлардаги аниқ ифодаланган мусиқий образлар ва уларнинг тўқнашувлари, зиддиятлари, мотивлар кураши, драматик ривожланишлар ҳақида тушунчага эга бўладилар. 6-синфда эса ўқувчилар бевосита мумтоз мусиқа ҳақида тушунчаларга эга бўладилар. Мумтоз мусиқа намуналаридан тинглайдилар. Шунингдек, шарқ халқлари мумтоз мусиқаларидан намуналар тинглаб ўз билимларини оширадилар. 5-6-синфда мусиқа саводи фаолияти Мусиқа саводи фаолиятида асосан мусиқа назариясига оид билимлар ўргатилади. Ўқувчи мусиқа саводини ўзлаштириб борар экан, у мусиқий асарларни бемалол назарий жиҳатдан таҳлил қила олади. Бу синфларга келиб ўқувчилар товуш, ритм, ўлчов, суръат, альтерация белгилари, мажор ва минор ладлари, иккита белгигача бўлган тонликларни биладилар. Ўқитувчи ўқувчиларнинг мазкур фаолиятда эгаллаган билим, кўникма ва малакаларини бошқа фаолият турларида унумли қўллай билиши керак. Бу ўз навбатида ўқувчиларнинг билимларини чуқурлаштиради ҳамда бошқа фаолиятлардаги билимларини ҳам орттиради. 5 синф Йил мавзуси: Композиторлик мусиқа жанри. 1-чорак Ўзбек халқ чолғулари оркестри. Хор санъати. 2-чорак Симфоник оркестр. Мусиқада вокал симфоник жанрлар.

3-чорак Саҳнавий мусиқа асарлари. Балет ва рақс санъати. Мусиқали драма ва комедия, болалар учун мусиқали эртак томошалар. 4-чорак Опера санъати. Ўзбек мусиқасида опера жанри. 6 синф Йил мавзуси: Мумтоз мусиқа. 1-чорак Мумтоз мусиқа ҳақида тушунча. 2-чорак Замонавий мусиқа ва унинг асосий хусусиятлари. 3-чорак Шарқ халқлари мумтоз мусиқаси намуналари. 4-чорак Европа мумтоз мусиқаси билан танишув. Савол ва топшириқлар: 1) Бешинчи ва олтинчи синф ўқувчилари хусусиятларига тавсиф беринг. 2) Бешинчи ва олтинчи синфларда қандай мусиқа фаолиятлари амалга оширилади? 3) Қўшиқ куйлаш жараёни қандай амалга оширилади ва унга қанча вақт ажратиш керак? 4) Мутация ходисасига таъриф беринг. 5) Бешинчи ва олтинчи синфларда ўқувчилар қандай мусиқий асарларни тинглайдилар? 6) Бешинчи ва олтинчи синфда мусиқа саводи жараёнида қандай мавзулар ўзлаштирилиши назарда тутилган? 7) Бешинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 8) Олтинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг.

9) Юқоридаги синфларга мўлжаллаб, чорак мавзулардан келаб чиққан ҳолда дарс ишланмасини тайёрланг. 10) Юқоридаги синфлар ўқув дастурига яна қандай куй ва қўшиқларни киритган бўлар эдингиз? 7-синфда мусиқа ўқитиш методикаси ва мазмуни 7-синф ўқувчисига характеристика 7-синф ўсмирлик даврига тўғри келиб, қийин ўқувчи давр ҳисобланади. Бу кўпгина олимларнинг кузатишларида ўз аксини топган. Ўқувчилар бу ёшда жисмоний етиладилар. Бу даврда мусиқа дарсларини ўсмирнинг ҳолатига қараб ташкиллаштириш талаб этилади. Бу даврда ўқувчиларда овоз мутациясининг энг ривожланган пайтидир. Овоз аппарати ўсмир организмида кечаётган жараёнлар туфайли ўзгаради. Овоз аппаратининг ўсиши равонлигини йўқотиб, нотекис ривожланади. Айрим ўқувчиларда мутация 5-6-синфларда бошланган бўлса, айримларида энди бошланади. Бу ўқитувчидан ниҳоятда катта масъулиятни талаб этади. Чунки синфнинг ярми мутациянинг сўннги босқичида бўлса, қолган ярми бошида бўлади. Бу даврда ўқувчиларнинг овоз диапазони юқори овозларда – 1 “до”дан 2 “ми”гача, қуйи овозларда – кичик октава “си”дан 2 октава “ре” гача бўлади. 7-синф ўқувчиларининг ички дунёси анча шаклланган ва ривожланган

бўлади. Уларнинг дунёқараши кенгайган бўлиб, ўз фикр-мулоҳазаларини бемалол баён эта оладилар. Мусиқий дидлари ҳам яхши шаклланган бўлиб, ўқитувчи репертуар танлашда уларнинг қизиқишларини ҳисобга олмоғм керак. 7-синф ўқувчилари ихтиёрий диққатга эга бўладилар ва қийинчиликларсиз йирик мусиқа шаклларини идрок эта оладилар (увертюра, симфония, соната, мақом ва ҳоказо). Ўқувчилар асарга нисбатан пайдо бўлган ҳис-туйғулари, тасаввурларини ҳикоя тарзида айтиб бера оладилар. Шунингдек, 7-синф ўқувчилари композитор ёки бастакор ҳақида рефератлар, буклетлар ва нутқлар тайёрлай оладилар. Мусиқа ўқитувчиси ўқувчиларнинг мана шундай ижодий хислатларидан унумли фойдаланган ҳолда, уларни мусиқий тўгараклар, хор жамоаларига жалб қилиши, қолаверса, ўқувчилар орасида ўтказиладиган танлов, мусобақа ва олимпиадаларга жалб этиши муҳим. Бу ўқувчиларнинг мусиқага бўлган қизиқишларини орттириб қолмай, балки етти йил давомида олган билим, кўникма ва малакаларини ҳам мустаҳкамлашга ёрдам беради. 7-синфда “Мусиқа маданияти” дарсларининг тузилиши 7-синфдаги мусиқа дарслари умутаълим мактаблари учун белгиланган мусиқа таълимининг сўнгги босқичи ҳисобланади. 7-синфда мусиқа дарслари асосан, учта фаолиятни ўз ичига қамраб олади. Хусусан: 1. Қўшиқ куйлаш.

2. Мусиқа идроки (тинглаш). 3. Мусиқа саводи. Мазкур синфда аввалги синфларда ўтилган мусиқа материали якунланади ва мустаҳкамланади. Мусиқа дарсининг тузилиши асосан, ижрочиликни ташкил этсада, мусиқа саводи ва идрокисиз тўлақонли ижрога эришиб бўлмайди. Бундан ташқари жамоа бўлиб куйлаш жараёнида ўқувчиларда бир қатор ижобий фазилатлар шаклланади. Мусиқа дарслари қуйидагича тузилишга эга бўлади: - дарс мавзуси (йил, чорак ва дарс авзусидан келиб чиққан ҳолда); - дарснинг тури (тўрт фаолиятдан бири устувор бўлади); - дарснинг мақсади: таълимий ва тарбиявий; - қўлланиладиган адабиётлар; - дарснинг олиб борилиши; - амалий ишлар; - янги мавзуни ўтиш (барча фаолиятларни ўз ичичга қамраб олади); - ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш; - уйга вазифа бериш ва ўқувчилар билимини баҳолаш. Барча синфларда йил ва чорак мавзулари мавжуд бўлиб, 7-синфнинг йил ва чорак мавзулари қуйидагича: Йил мавзуси: Халқ мусиқасининг махаллий услублари. 1-чорак: Қашқадарё, Сурхондарё, Бухоро, Самарқанд воҳаларининг мусиқий

услублари билан танишув. 2-чорак: Фарғона, Тошкент ҳамда Хоразм воҳалари мусиқий услублари билан танишув. 3-чорак: Мақом. Шашмақом. 4-чорак: Хоразм мақомлари, Фарғона-Тошкент мақом йўллари. 7-синфда қўшиқ куйлаш фаолияти 7-синфда қўшиқ куйлаш жараёнида ўтган синфлардаги вокал-хор малакалари мустаҳкамланади ва аралаш хорда куйлашнинг бошланғич малакалари шаклланади. Шуни эътиборга олши керакки, болаларнинг овоз аппарати ўзгариши натижасида улар ўзларининг “янги овоз”ларидан уялиб, қўшиқни куйламаслиги мумкин. бу пайтда ўқитувчи эҳтиёткорлик билан ёндашиб, керакли чора-тадбирларни қўллаши керк. Бу даврда синфдаги ўқувчилар овози учга бўлинади: 1) “до” биринчи октавадан “ми” иккинчи октава диапазонидаги овозлар; 2) “си” кичик октавадан “ре” иккинчи октавагача бўлган овозлар; 3) “ми” (“ре”) кичик октавадан “си” (”до”) кичик октавагача (мутация даврида бўлган овозлар). Шу сабабли ўқитувчи жамоа бўлиб

куйлаш жараёнида, айниқса мутант овозли болаларнинг тўғри куйлаётганлигини назорат қилиб туриши лозим. Қўшиқ куйлаш фаолияти учун тавсия қилинган дастур – жанр ва мусиқий образларнинг хилма-хиллиги туфайли ўқувчиларнинг бадиий дидини ривожлантиришга катта таъсир қилади. Кўповозлилик – жамоа бўлиб куйлаш фаолиятининг асосий омилларидан биридир. Ушбу усулда куйлаш 7-синф ўқувчилари учун жуда фойдалидир. Чунки бу ёшдаги ўқувчиларнинг овоз имкониятлари чегараланган бўлиб, жамоа бўлиб куйлаш жараёнида улар ўз овозларини эҳтиёт қилиш ваортиқча зўриқтирмай куйлаш имконини беради. Кўповозли асарларни куйлашдан аввал, кўп овозлилик элементлари бўлган бир қатор машқларни куйлаш, аввалги синфларда ўтилган осонроқ бўлган кўповозли куйларни қайтариш яхши натижалар беради. 7-синфда мусиқа идроки (тинглаш) мусиқа идроки жараёни мусиқа мазмунини эшита билиш ва ҳиссий кечинмалари асосида ўзлаштиришдир. Юқорида айтилганидек, 7-синф ўқувчиларида тинглаш жараёнида ихтиёрий диққат анча ривож топган бўлади. Бунинг натижасида ўқувчилар анча катта ҳажмдаги

асарларни узоқ муддат тинглай оладилар. Шуни ҳисобга олган ҳолда 7- синфда мумтоз мусиқий меросимизга салмоқли ўрин ажратилган бўлиб, ўқувчилар ўзбек мақомоти ва махаллий услубларни ўзлаштирадилар. Улар дарс жараёнида турли хил халқ ва касбий ашула намуна (Мустаҳзод, Савти сувора, Муғулчаи Дугоҳ Қашқарчаси ва ҳоқазо)лардан тинглайдилар. Бу каби намуналарни тинглаш ўқувчиларда ўзбек мумтоз мусиқа меросига бўлган қизиқишларини орттиради, уларнинг эстетик дунёқарашини бойитади. Бу синфда ўқувчиларга уйга бериладиган вазифалар ҳам аҳамиятлидир. Ўқитувчи ўқувчиларнинг қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда уларга симфония, кантата, опералардан, мақомлардан, катта ашулалардан намуналар тинглашга бериши мумкмн. Уйда мустақил равишда тингланган асарлар синф дарс жараёнида биргаликда таҳлил қилиниши керак ҳамда ўқитувчи ўқувчиларнинг хато ва камчиликларини тузатиб бориши лозим. Бу ўқитувчига ўқувчиларни баҳолаш ва уларнинг билим даражаларини аниқлашга ёрдам беради.

7-синфда мусиқа саводи жараёни 7-синф мусиқа дарсига қўйилган талабларга биноан ўқувчилар мусиқий асарнинг мазмуни, характери, жанр ва шаклини, лад ва тонлигини аниқлай олишлари зарур. Мазкур синф ўқувчилари мусиқа саводи фаолияти орқали ўзлаштирган материалларини такрорлайдилар ва мустаҳкамлайдилар. Бундай ташқари янги тушунча ва атамалар билан ҳам танишадилар (катта ашула, дугоҳ, сегоҳ, тузук, уфар ва ҳоказо). Ҳар бир чоракдан сўнг ёзилган мусиқа луғати болалар учун жуда қулайдир. 7-синфдаги муҳим талаблардан бири – ўқувчиларнинг нотага қараб нутқлай олишларидир. Улар мажор ва минор ладларида бемалол сольфеджиолаб куйлай олишлари керак. Бу фаолият учун мураккаб бўлмаган асарлар тавсия қилинади. 7-синфда ўқувчилар кичик ҳажмдаги мусиқа асарларини таҳлил қилишни ўрганадилар. Улар мусиқий асарнинг калити, тонлиги, ўлчови, ритми, темпи, мазмуни, характери ва жанри ҳақида маълумот бера олишлари керак. Савол ва топшириқлар: 1) Еттинчи синф ўқувчилари хусусиятларига тавсиф беринг.

2) Еттинчи синфларда қандай мусиқа фаолиятлари амалга оширилади? 3) Мазкур синфда қўшиқ куйлаш жараёни қандай амалга оширилади ва репертуарга қайси мавзудаги қўшиқлар киритилган? 4) Еттинчи синф ўқувчиларининг овоз диапазонлари қандай бўлади? 5) Еттинчи синфда ўқувчилар тинглаши учун қайси мавзу ва жанрдаги куй ва қўшиқлар тавсия этилади ва нима учун? 6) Еттинчи синфда мусиқа саводи жараёнида қандай мавзулар ўзлаштирилиши назарда тутилган? 7) Еттинчи синф йил ва чорак мавзуларини ёддан айтиб беринг. 8) Юқоридаги синфларга мўлжаллаб, чорак мавзулардан келаб чиққан ҳолда дарс ишланмасини тайёрланг. IV БОБ. ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА МУСИҚА ТАЪЛИМ- ТАРБИЯСИ ТИЗИМИ Ҳар бир мамлакатнинг мусиқа тарбияси ғоявий-сиёсий жиҳатдан халқнинг ижтимоий тузумига хизмат қилади. Ҳар бир халқнинг маорифида мусиқа тарбияси методикаси педагогиканинг дидактик қонуниятларига ва шу милатнинг мусиқа маданияти, тили ва маданий анъаналарига асосланади. Шу билан бирга мусиқа тарбиясининг тузилиши, тизими ва илмий-методик ютуқлари бошқа миллатнинг маърифий маданиятига ҳам ижобий таъсир этади. Хорижий мамлакатларда ягона ўқув режа ва дастурга амал қилинмайди. Давлат

мактаблари билан бирга шахсий мактаблар, коллежлар ва олий таълим даргоҳлари мавжуд бўлиб уларда турлича даражада эстетик тарбияни амалга оширишда ўқитувчига кенг ижодий эркинлик берилган. Ўқитувчи ўз давлатининг мактаб шароити, имкониятлари ва ўқувчиларнинг билим даражасига қараб дастурга ўзгартиришлар киритиши мумкин. Таълим ва тарбия жараёнида ўқувчиларда санъат орқали ҳаётни ўрганиш ва унга шахсий муносабат билдириш, ижодий муносабатда бўлиш малакаларини ривожлантиради. Мусиқа дарсларида юксак ривожланган техник воситаларидан кенг фойдаланилади. Ўқувчилар электрорганларда чалиб куйлайдилар, турли фаолиятларни (айтишув, ҳаракатлар, бир-бирига жўрнавозлик қилишларни) бажарадилар. Бунда асосан ўқувчиларда ижодий қобилиятни рўёбга чиқаришдан иборат. Юнеско қошидаги мусиқий тарбия xалқаро жамияти (ИСМЕ) ўз фаолиятини ривожлантирмоқда. Бу жамият ўз олдига долзарб ва эзгу мақсадларни қўйиб, бутун жаҳонда болалар ва ўсмирларни мусиқий тарбиялаш, бу жараённи ёш авлодни аxлоқий, интеллектуал ва эстетик жиҳатдан шакллатиришда қудратли восита сифатида ўрганади. Бу ташкилот фаолиятининг асосий шаклларидан бири xалқаро миқёсида ўтказилаётган анжуманлар бўлиб, буларнинг ичида композиторлар, етакчи ташкилотлар, амалиётчи-педагоглар, болалар xор жамоаларининг раҳбарлари

иштирок этадилар. ИСМЕ анжуманлари икки йилда бир марта ўтказилиб, жаҳоннинг турли мамлакатларидаги мусиқий тарбия тажрибалари билан турли мамлакатлардаги мусиқий тарбия тажрибалари билан тўла танишиш имконини беради. Дунёнинг жуда кўп мамлакатларида болаларга мусиқий тарбияни бериш, xор санъати ёрдамида баркамол, мукаммал ривожланган шаxсни ривожлантиришида бой тажриба орттирилган. Қатор мамлакатларда мактаб ҳамда мактабдан ташқари ташкил топган ўқув жараёни, унинг шакл ва усуллари шубxасиз катта қизиқиш уйғотмоқда. Жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида ёш авлодга мусиқий тарбия бериш ишлари умумдавлат аҳамиятига эга бўлиб, шаxс шакллантиришнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Xор ижрочилиги элементларини ўз ичига олган мусиқий тарбиянинг замонавий xорижий услублари орасида қуйида баён этилган йўналишлар бутун дунёда оммалашиб кетган. Шунингдек, Толбуxин шаҳри ва Болгариядаги “Бодра Смяна”, xор жамоалари, Берлиндаги ўсмирлар xор жамоаси, Польшадаги “Познан булбуллари”, Чеxиянинг Борно шаҳри ўсмирлар саройи xор жамоалари ва бошақалар машҳур xор жамоалари қаторига киради. Лейпцигда XIII асрда ташкил топган “Томанерxор” жамоасида гуруҳли куйлашнинг кўҳна

анъаналари ривожланмоқда. Жумладан, З.Кодай (Венгрия, сольфеджио, мусиқа ўқувини ривожлантириш). Л.Даниел ва Ф.Лиссек (Чеxия “таянч”қўшиқлари, сольфеджио), Б.Тричков (Болгария, сольфеджио), Р.Мюнниx (Германия, “ялен” тизими, сольфеджио, қўшиқчилик), К.Орф (Германия - Австрия, мусиқали ижод, метроритмик ўқувини ривожлантириш), Е.Жак-Далькроз (Швецария, мусиқали ижод), Т.Судзуки (Япония скрипка ижрочилигига ўргатиш орқали мусиқий малакаларни ривожлантириш), Дж.Кервен (Англия, “Тоник-соль- фа” тизими, сольфеджио), П.Ван Xауве (Голландия, мусиқали ижод), Д.Б.Кабалевский (Россия, мусиқа асарларини идрок этиш тажрибасини ривожлантириш). Энди ҳар бир мамлакатнинг мусиқа таълим-тарбия тизимини алоҳида кўриб чиқамиз. Америка қўшма штатларида мусиқа таълими АҚШда ягона давлат дастури йўқ. Мусиқа таълими “эстетика” фани сифатида ўтилади. Ўқитувчилар ўзлари хоҳлаганларича дарсларни ташкиллаштирадилар. Унда мусиқа, тасвирий санъат ва меҳнат мазмунан бир- бири билан боғлаган. Давлат мактаблари билан бирга диний ҳамда шахсий дунёвий мактаблар ҳам мавжуд. Шунинг учун ҳар бир штатда, давлат

мактабларида, шахсий ва диний мактабларда ўқув соатларни ҳам бир хил эмас, ўрта ҳисобга I-VII синфларда ҳафтасига 1-2 соатдан дарс ўтилади. Мактабларнинг 1-4-синфларида мусиқа дарси ҳар куни 20-30 минут ҳажмида ўтказилади. Дарсларни умумий ўқув фанлари бўйича дарс берадиган ўқитувчилар олиб борадилар. Дарсда ўқувчилар мусиқа остида ритмик ҳаракатлар бажарадилар, ҳар хил мавзулардаги, жумладан, ибодат қўшиқларини ҳам ижро этадилар. Ўрта таълим мактабларида мусиқа дарслари дарс жадвалидан ташқари вақтга белгиланади. Дарсдан ташқари ҳар бир ўқувчи мусиқа тўгаракларига – хор, оркестр, рақс, ВИАларга аъзо бўладилар. Кўпчилик мактабларда симфоник оркестрлар мавжуд. Мактаб билан келишилган ҳолда ўқувчилар симфоник оркестрларга жалб этиладилар. Синфдан ташқари мусиқа дарслари жараёнида ўқувчилар турли хил мусиқа чолғу асбоблари – мусиқий қутичалар, барабан, учбурчаклар каби чолғулард ижро этиш малакаларини эгаллайдилар. 3-синфдан бошлаб турли оркестр чолғуларида ижро этиш ўргатилади. Ўқувчилар чолғу асбобларда ижро этишни ўрганиб бўлганларидан кейин, мактаб оркестр жамоаси ташкил этилади. Бундан ташқари ўқувчиларнинг шахсий имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, чолғу ансамбллари, хор жамоалари ҳам ташкил этилади. Умумий ўрта таълим ўқитувчилари коллеж ва университетларда таҳсил

оладилар. АҚШда мусиқа таълими соҳаси бўйича аниқ бир тизим бўлмаганлиги, тълим муассасаларини турили хил шахслар, компаниялар бошқариши туфайли таълим тизимида нотурғунлик ва номутаносиблик мавжуд. Мусиқа машғулотларининг ўтказиладиган вақти, шакли ва мазмунини педагоглар томонидан белгиланади. Мамлакатда мутахассис ўқитувчилар етишмаслиги, мусиқа машғулотларига махсус маълумотга эга бўлмаган, ёш композитор ва ижрочиларни жалб этиш эҳтиёжини туғдиради. Натижада, мактабларда ягона мусиқий ижро репертуари вужудга келади. Ихтисослашган мусиқий таълим коллежлардан бошланади. Коллежларда ўқиш муддати тўрт йил бўлиб, талабалар кейинчалик ўқишни давом эттиришлари ва магистр унвонини олиш учун икки йил. Докторлик илмий даражасини олиш учун беш йил, жами етти йил ўқишлари керак бўлади. Мусиқага ихтисослашган коллежларнинг уч хил йўналиши – ижрочилик, мусиқашунослик ва педагогик йўналишларда мусиқа ўқитувчилари тайёрланади. Коллеждаги таълимдан кейин талабалар ўқишни университетларда давом эттиришлари мумкин. АҚШда XIX асрда консерваториялар ташкил этилган бўлиб, ҳозирги кунда улар университетларга қўшиб юборилган. Бундан асосий кўзланган мақсад таълим сифатини яхшилаш, ёшларга мусиқий таълим билан

бирга адабиёт, санъатнинг бошқа турларидан ҳам керакли билимларни бериш, уларнинг дунёқарашларини кенгайтиришдир. Англияда мусиқа таълими тизими Англия мактабларида буржуа мамлакатлари жумладан, АҚШ қатори, ягона дастур ва услубиётнинг йўқлиги сабабли мамлакатдаги мусиқий тарбия ишларининг аҳволи турли савиядадир. Ижобий мисол тариқасида 1969-1970 йилларда Британия радио корпорациясининг радио орқали 6-7 ёшдаги болалар учун ташкил этилган 10 минутлик мусиқа эшиттиришларини келтириш мумкин. Бу эшиттиришлардан кўзда тутилган мақсад - болаларнинг мусиқа чолғулари ижрочилигига xоҳишларини уйғотиш бўлган: болалар радио эшиттириш жараёнида мусиқани ижро этишлари лозим бўлган. Кейинчалик бу дастурлар магнит тасмаларига ёзилиб, мактабларга, улардаги “мусиқа бурчак”ларига жўнатилган. Ҳозирги кунда Англия мактабларида кўпроқ Дж. Кервен (1816-1880) томонидан ишлаб чиқилган релятив тизимига асосланган ўқитиш усуллари қўлланилмоқда. Англияда бошланғич мактаб ўқитувчиларини ўрта маxсус ўқув юртлари - икки ёки уч йиллик коллежлар тайёрлайди. Миллий мусиқа, қироллик мусиқа коллежи ва xатто Қироллик мусиқа

академиясини битирган мусиқачилар учун 1 йиллик маxсус педагогик курслар ташкил этилган. Ўрта мактаб мусиқа ўқитувчиларини университетларнинг мусиқа - педагогика факультетлари тайёрлайди. Уларда ўқиш муддати 4 йилни ташкил этади. Университетлар ўрта мактаб учун универсал мусиқа ўқитувчисини тайёрлашни ўз олдиларига мақсад қилиб қўйганки, ўқитувчи нафақат xор жамоасига раҳбарлик қилиш, шунингдек оркестрни бошқариш, мусиқа ва чолғу ансамблида машғулот олиб бориш, болаларни мусиқий чолғуда ижро этишга ўргата билиши лозим. Англияда бошланғич синфларда 5 ёшдан 11 ёшгача бўлган болалар ўқийдилар. Барча ўқув фанларини битта ўқитувчи олиб боради. Бошланғич мактабни битиргач, болалар гуманитар ёки теxник йўналишга асосланган ўрта мактабларга ўтадилар. Буларда мусиқа таълимига кўпроқ эътибор берилади. Японияда мусиқа таълими тизими Япония – гўзалликни улуғлайдиган мамлакат, шунинг учун болаларда эстетик дидни шакллантириш ва ривожлантиришга бўлган интилиш мактаб ўқув режасидаги «мусиқа» ўқув фанида ўз ифодасини топган. Биринчи синфда ўқувчилар мусиқа билан ҳафтада уч мартта, иккинчидан то саккизинчи синфга қадар - икки марта, тўққизинчи синфда эса ҳафтада бир марта шуғулланадилар.

Машғулотларни олиб борадиган педагоглар ўрта маълумотли, аксарияти эса махсус олий маълумотга эгадирлар. Япониялик муаллимлари 1-синф болаларининг мусиқий тарбиясига алоҳида эътибор берадилар, чунки айнан шу ёшдаги болаларда ўқув фанига интилиш ва жиддий муносабат тарбияланади. Биринчи синфда ўқувчилар, кўникма-малакаларнинг бутун бир мажмуасини, яъни товушни тўғри чиқара олиш, нафасни ростлаш, дирижёрнинг оддий ҳаракатларини тушуниш, қўшиқни ўрганиш ҳамда уни ижро этиш, усулни ҳис этиш кабиларни эгаллашлари лозим. Болаларга мутлақ тизим асосида нота саводини ўргатиш, кейинчалик металлофон, лаб гармончаси ва фисгармонияда куй ижро этиш ўргатилади, шундай қилиб қўшиқ ижрочилиги чолғулар жўрнавозлиги билан тўлдирилади. Мактабдаги ўқув йили уч триместрга бўлиниб, 38 ҳафта давом этади. Биринчи триместрда болалар ритмик жўрнавозлиги, иккинчисида эса мусиқа чолғуларида мураккаб бўлмаган икки овозли машқлар бажаришади. Биринчи синфда болалар мусиқани эшитиб, мусиқа асарининг бадиий хусусиятларини, суръати, регистр, динамика, тембрни белгилайдилар, оддий уч-қисмли (АВА) шаклни аниқлайдилар. 6-синфга келиб, болалар мураккаб мусиқа асарларини ижро этадилар. Шундай қилиб, мусиқа дарсларида асосий ўрин мусиқа чолғу асбобларида ижро этишга ажратилиб, бу нарса ҳамма болаларни ижодий жараёнда фаол

иштирок этишга жалб этади ва уларда мусиқага қизиқиш ва муҳаббатни уйғотади. Мусиқага оид ўқув режаси ва дастур шу тарзда тузилганки, болаларнинг мусиқа ижрочилигида иштироки уларнинг мусиқани эшитиш қобилиятининг муттасил ривожлантириб беради, уларни янада мураккаброқ мусиқа асарларини тинглаб, идрок қилишга тайёрлайди. Мактаб ўқувчилари И.С. Бах, А. Вивальди, В. Моцарт, Л. Бетховен, Ф. Шуберт, Ф. Мендельсон, М. Глинка, М. Мусоргский, П. Чайковский, Н. Римский-Корсаков, И. Стравинский, Д. Шос- такович, А. Хачатурян асарлари билан, шунингдек, Г. Караян, Э.Шварцкопф, Л. Коган, Д. Ойстрах, С. Рихтер каби буюк ижрочилар ва улар яратган асарлар билан танишадилар. Мусиқани эшитиш жараёнида ўқитувчи техник воситалардан, стереоэлектрофон ва видеомагнитофонларидан кенг фойдаланади. Ҳозирги кунда Япония мактаб ва олий ўқув юртларида фан-техника тараққиёти ўз аксини топган. Барча дарсхоналар янги замонавий техника асбоблари билан жиҳозланган. Болалар боғчасида «Судзуки» тизими машҳурдир. Япон педагоги Судзукининг методи жуда яхши натижаларни бермоқда. Унинг тизимида она тилини ўқитилиши, мусиқа тинглаб идрок этиши билан амалга оширилади.

Болалар чолғу асбобларда куй чалишлари муҳим роль ўйнайди. Судзуки мусиқани эшитиш — боланинг мусиқий қобилиятларни ривожлантиришдаги муҳим восита деб таърифлайди. Бола, иложи борича, ўзи ижро этадиган мусиқани кўпроқ эшитиши ҳам лозим. Бунда, гарчанд, мусиқа мутахассиси бўлмаса ҳам, онанинг ролига Сўздуки алоҳида эътибор беради. Машғулотлар жараёнида болаларнинг онаси ҳам иштирок этади. Оналар машғулот мазмуни ва мақсадидан огоҳ бўладилар ва оилада ўз овози билан шуғулланадилар. Судзукининг таъбирида оналар мусиқа маълумотига эга бўлиши шарт эмас. Оилада грамёзув, телевидение, концертларда тингланган асарларни муҳокама этадилар. Бунда боғча ва оиланинг ҳамкорлиги муҳим роль ўйнайди. Натижада 5-6 ёшли болалар Бетховен сонаталарини чалишга эришадилар. Телевидение, граммпластинка ва магнитофон ёзувларидан фойдаланиб, Судзуки, болакайларни ҳам бевосита, ҳам «сиртқи» тарзда ўқитмоқда. Таълимнинг анъанавий усулидан фарқли ўлароқ ушбу услуб болага она тилини ўргатиш жараёнига ўхшаб кетади. Ўқувчиларнинг билимларини баҳолаш учун ҳар бир триместрда икки марта барча мавзулар бўйича ялпи сўров ўтказилади. Япониядаги қарийиб ҳар бир мактабда хор жамоаси бўлиб, унда ҳафтада икки марта машғулот ўтказилади. Хор жамоаси билан мусиқа ўқитувчиси иш олиб боради. Япониянинг мусиқали ҳаёти ёш скрипкачиларининг қўшма оркестрлари чиқишлари билан ўзгача кўринишга эгадир. 1948 йили Японияда

хор дирижёри ва жамоат арбоби Акико Сэки ташаббуси билан «Япониянинг куйловчи овозлари» хор жамоаси тузилиб, у хор қўшиқчилигининг барча ҳаваскорларини бирлаштиради. Японияда ҳам ягона ўқув режа ва дастурга амал қилинмайди. Японияда мусиқа тарбиясининг ўзига хос системаси вужудга келган. Уларда болалар боғчасидан олий таълимгача эстетик тарбия амалга оширилади. Эстетик тарбия интенграция қилинган фан бўлиб унга мусиқа, тасвирий санъат ва меҳнат узвий бирлашган. У бир неча босқичда амалга оширилади а) 1-5 ёшгача болалар боғчасида б) 6-14 ёшгача тўлиқсиз ўрта мактаб в) 15-18 ёш ўрта мактаби г) 18-23 ёш олий таълим мактаби Юқори синфларга кўчган сари эстетик тарбия ҳам бир предмет сингари мураккаблашиб боради. Юқори синфларда ўқиган талабалар рассомчилик, ҳайкалтарошлик, халқ амалий санъати ва мусиқа санъати танқидчилари касбларини эгаллаб чиқадилар. Ўқитувчи-кадрлар тайёрлаш жуда яхши йўлга қўйилган. Улар олий педагогика ва санъат олийгоҳларида тайёрланади. Ўқитувчилар, шунингдек она Ватанидан олган билимларига қониқмай, ривожланган Европа мамлакатларга

ўқишга бориб ўз билим ва малакаларини ошириб қайтадилар. Швейцарияда мусиқа таълими тизими Эмил Жак-Далкроз (1865-1950) Швейцариялик педагог, композитор, мусиқачи, ёзувчи ва жамоат арбоби, мусиқий-ритмик тарбия тизими яратувчисидир. 191-йилда “мусиқа ва ритм” мактабини Женевада “Жак- Даркроз” институтини ташкил қилган. Кейинчалик Жак-Далкроз иши давомчилари Стокгольмда, Лондонда, Парижда, Венада, Барселонада, Нью- Йорк шаҳарларида “Жак-Далкроз” мактаби, “Жак-Далкроз” институтларини ташкил қилганлар. Жак-Далкроз мусиқий динамика ва эмоционал ҳаракатлари ҳамда образли мазмун, мусиқа остида пластик ҳаракатлар жўрлигида мусиқий фаолиятга жалб қилиш тизимини яратди. Ўқувчиларда импровизация, обсолют эшитиш қобилиятини ривожлантириш тизимини ишлаб чиқди. У ўз ўқувчиларининг пластик ритм туйғусига эга бўлишларида уларнинг нерв тизими ва мускул аппаратини мукаммал ривожлантиришга интилди. Унинг назариясига кўра, ритмни ўқувчиларга тушунтириш муҳим эмас, ритмни ўзлаштирилмасдан ҳам тана ҳаракатларини ҳис этган ҳолда машқларни такрорлаш ва ритмик ҳаракатлар бажариш яхши натижа беради. Е.Жак-Далкроз, Золтан Кодай, Карл Орф томонидан ишлаб чиқилган мусиқий тарбиянинг яxлит тизимлари турли мамлакатлардаги мусиқа тарбия

назарияси ва амалиёти ишларига катта таъсир кўрсатди. Венгрияда мусиқа таълими тизими Венгрияда мусиқий тарбия соҳасида эришилган асосий ютуқлар замонавий венгер асосчиларидан бири, композитор, xалқ оғзаки ижоди билимдони, мусиқашунос, педагог Золтан Кодай (1882-1967) номи билан боғлиқдир. Болаларнинг мусиқий тарбия соҳасидаги ўзининг фаол ва сермаҳсул фаолиятини Золтан Кодай 1920-йиллардан бошлади. З.Кодайнинг болалар мусиқий тарбия тизими оммавийлик тамойилига асосланган. Буюк аллома xор жамоасида қўшиқ айтиш ҳаммага ҳам мумкинлигини алоҳида таъкидлаган, кенг оммани xор ижрочилигига жалб этиб, бу ишга алоҳида диққат ва эътиборни талаб қилди. Унинг бутун мусиқий таълим жараёни xалқ куйларига асосланган. Кодай оммавий венгер мактабига “Тоника- соль-фа” усулини киритди. Унинг ғоялари иккинчи жаҳон урушидан сўнг оммалашиб кетди. Кодай методи - бу яxлит тизим бўлиб: релятив (нисбий) сольмизация, куйлаётган ўқувчиларга қўл ҳаракати ёрдамида берадиган кўрсатмалар, венгер xалқ қўшиқлари, мусиқани чуқур ўрганишга йўналтирилган умумтаълим мактаблари, хор синфлари ҳамда гуруҳли куйлашдан иборат. Унутмаслик керакки, Кодай методи ҳақида гап кетганда сўнгги мусиқий тарбия концепсияси ҳақида, уни ҳаётга тадбиқ этиш йўллари тўғрисида

бормоқда. Буларни З.Кодай турли манбалардан олиб, венгер мусиқаси xусусиятларига мослаштирди. Гуруҳли куйлаш Венгрияда, ҳақиқатдан, умумxалқ жараёни бўлиб, бунга мусиқа саводxонлиги, нота бўйича қўшиқ айта олишга ёрдам беради. З.Кодайнинг “20-йилга келиб, ҳар бир умумтаълим мактабини битирган ўсмир нотани эркин ўқий олади” - деган орзуси амалга ошмоқда. Венгрияда мусиқий тарбия юқори даражададир. Бутун мамлакатдаги умумтаълим мактаб тизимининг асоси 8 йиллик тўлиқсиз ўрта мактаб бўлиб, уни битирган ўқувчилар 4 синфли гимназияга ўтадилар. Биринчи синфда болалар ҳафтада 2 марта 0,5 соатдан, 2-7-синфларда эса ҳафтада 2 соат “Мусиқа” ўқув фани билан шуғулланадилар. Бундан ташқари, ҳар ҳафта икки соат оркестр машғулотларига ажратилган. Гимназиянинг 3-4-синфларида ўқувчилар мусиқа адабиёти билан танишиш ва бирорта мусиқа чолғусини ўзлаштириш имкониятига эга бўлади. Умумтаълим мактаблари орасида “Мусиқа қўшиқчилиги” тўлиқсиз ўрта мактаблари, яъни мусиқани чуқур ўрганишга қаратилган умумтаълим мактаблари кенг жорий этилган. Уларда 1-4-синф ўқувчилари ҳафтада 6 соат, 5- 7-синфларда эса 4 соат мусиқа ва 2 соат xор машғулотлари билан шуғулланадилар. Мактабларда, шунингдек, фортепиано, скрипка, пуфлама мусиқа чолғулари синфлари мавжуд.

Бундай мактаблардаги синфларда ўқувчилар сони умуммактаб, синфидаги болалар сонига нисбатан камроқ, яъни 26 ўқувчидан ортмайди. Бундан ташқари уларда умумтаълим йўналишдаги ўқув фанларининг сони ҳам қисқартирилган. Бошланғич синфларда барча ўқув фанларидан билим бераётган ўқитувчи мусиқа дарсини ҳам ўтади. 5-8-синфларда бу дарсларни мусиқа мутаxассиси олиб боради. Болаларнинг мусиқа саводини чиқаришда устоз томонидан қўл ҳаракатлари, маxсус имо-ишоралар қўлланилади. Релятив сольминизацияни чуқур ўргангандан сўнг, ўқувчилар мутлақ тизимга ўтадилар. Мусиқа таълимини бериш, шу жумладан мусиқа ўқувини ривожлантириш услубиёти, асосан, болалар онгининг ўзига xос томонларини ҳисобга олган ва уларга риоя қилган ҳолда амалга оширилади. Умумтаълим мактабларида фортепиано, флейта, ёғоч симбала ва айрим урма чолғулардан фойдаланилади. Кодай тизими, айниқса, мусиқани чуқур ўрганишга йўналтирилган ва умумий таълим мактабларида ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда. Ҳар кунги мусиқа дарслари болаларда усулларни ажрата билиш тажрибасини, xотира, ҳис-туйғуларни ривожлантиради. 14-18-ёшдаги ўқувчилар таълим оладиган гимназияларда мусиқа тариxи фани ўрганилади, барча жанр, услуб ва даврдаги мусиқа асарлари эшитилади, шунингдек, синфдан ташқари ишлайдиган xор ва оркестр жамоаларида фаолият

кўрсатадилар. Венгрияда маxсус мусиқа таълими берадиган гимназиялар ҳам мавжуд. Бундай гимназиялар битирувчилари, аксарият ҳолларда бошланғич синф мусиқа ўқитувчилари бўлиб ишлайдилар. Шунингдек, Венгрияда бир нечта мусиқа билим юртлари ҳам мавжуд. Мазкур ўқув юртларида ўқувчилар умумтаълим фанлари билан бирга бирор мусиқа чолғусини, сольфеджио, гармония, гуруҳли куйлашни ўрганишади. Гимназия битирувчилари ўқишни (таълим олиш муддати 3 йилдан 5 йилгача бўлган) Ференц Лист номидаги Мусиқа академиясида давом эттиришлари мумкин. 3 йиллик курсларда умумтаълим мактаблари учун сольфеджио, қўшиқ, бирор мусиқа чолғу ижрочилиги бўйича, мутаxассис ўқитувчи тайёрланади. 5 йиллик таълим эса олий малакали ўқитувчи ва ижрочи артистларни тайёрлайди. Бундан ташқари Венгрияда юқори синф мусиқа ўқитувчилари тайёрлайдиган 4 йиллик олий ўқув юртлари мавжуд бўлиб, бу ерда талабалар муайян мусиқа иxтисослиги билан бирга иккинчи мутаxасислик (масалан: мусиқа ва тариx, мусиқа, тил ва бошқалар)ни эгаллайдилар. З.Кодай тизими Венгриядаги мусиқа таълими ва тарбиясининг барча босқичларида жорий этилмоқда. Венгрия мусиқашунос педагогларининг тажрибаси дунёнинг кўпгина малакатларида жумладан, Ўзбекистонда ҳам мусиқашунос ва педагогика мутаxасислари томонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. З.Кодай тизими турли миллий маданий анъаналарга муқим равишда

мослашиб бормоқда ва шунинг учун у жаҳоннинг аксарият мамлакатларида кенг миқёсда оммалашиб кетди. Венгрияда бутун xалқ мусиқий саводини чиқариш вазифаси муваффақият билан ҳал этилмоқда. Бунда, мусиқани чуқур ўрганишга йўналтирилган умумтаълим мамлакатларида xор куни ўтказиладиган мусиқа дарслари катта аҳамият касб этмоқда. Гуруҳли куйлаш Венгрияда, чиндан ҳам, умумxалқ жараёнидир, бунга одамларнинг мусиқа саводxонлиги, нотага қараб куйлаш малакаси таъсир кўрсатмоқда. Германияда мусиқа таълими тизими Германиянинг йирик немис композитори ва буюк педагоги Карл Орф (1895-1982) жаҳонда кенг тарқалган болалар мусиқий тарбия услубиётининг асосчиларидан бири ҳисобланади. Жак-Далькрознинг ўқув тизимига асосланиб К.Орф “Оддий мусиқа” (элементар мусиқа) ғоясини ишлаб чиқди ва бу ғояни Мюнxендаги (Гюнтер мактаби) гимнастика ва рақс мактабидаги ўқитиш услубига айлантиради. 1953 - йилда Австриянинг Зальцбург шаҳрининг Моцартеум деб номланган мусиқа даргоҳида Карл Орф институти ташкил топиб, у АҚШ, Англия, Германия, Ҳиндистон каби 30 дан ортиқ мамлакатларни бирлаштирган баобрў илмий муассасага айланиб кетди.

К.Орф номидаги институтда 40 дан ортиқ ўқувчи, 50 дан зиёд педагог таълим олади. К.Орф кашф этган болалар ва ўсмирлар мусиқий тарбия усули ўқувчиларнинг мусиқий фолклордан кенг миқиёсда фойдаланиши, уларнинг ижодий кўникма ва имкониятларини ривожлантиришга асосланган. Ушбу ўқув усули тамойиллари xалқаро аҳамиятга эга бўлган “Шулверк” тўпламида ўзининг бадиий - методик талқинини топди. Беш жилдлик “Шулверк” услубий қўлланмаси, асосан умумтаулим мактаблари ва болалар муассасаларидаги 4 ёшдан -16 ёшгача болган болаларнинг узлуксиз мусиқий таълим - тарбияга мўлжалланган. Xалқ мусиқа ижодига асосланган бу қўлланмадаги пьесалар болалар ижодий имкониятларини ривожлантиришга xизмат қилади. Барча намуналарга этнографик ёки тариxий манбалар асосида изоҳ берилган. Бу ўзига xос ҳамма болаларга мажбурий мусиқа таълимини берадиган бошланғич мактабдир. К.Орфнинг фикрига кўра бошланғич мусиқа тарбияси - бу нафақат мусиқа ўқуви ҳамда ритм ҳиссиётини ривожлантириш. Куйлашга ёки бирор чолғууда ижро этишга ўргатиш, балким болаларнинг ижодий тафаккурини ривожлантириш, бадиҳа малакаларини кенгайтириш, якка ва жамоавий ижро жараёнида мусиқани ижод этиш қобилиятини ривожлантириш ҳамдир.

Гуруҳдаги болалар сони 10-12 кишидан ошмаслиги керак. Барча машғулотлар жамоавий тарзда олиб борилади, бунда болалар қўшиқ ижро этиб, рақсга тушадилар, навбат билан мусиқа чолғуларида чаладилар, турли жисмоний машқларни бажарадилар. Аста - секин болалар шу даражага етиб борадики, улар бутун томоша- саҳначаларни, кейинчалик ҳатто спектакл, ундаги мусиқа, шеърий матн, саҳна жиҳозини, барча ҳатти-ҳаракатларни ҳам ўзлари ўйлаб топадилар. К.Орф чолғу жўрновозлигига ҳам катта аҳамият беради. “Шульверк”да назарда тутилган жамоавий чолғу ижрочилиги болалардан маxсус тайёргарлик ва билимларни талаб қилмайди, аммо, бунда та лимнинг оддийлиги билан мусиқа янграшининг юқори сифатлари уйғунлашади. “Шульверк”даги аксарият намуналар вокал машқларга асосланган. Орфнинг услуби нотага қараб ижро етиш (яъни нота саводи)га боғлиқ бўлмасада, институти педагоглари релятив сольфеджиога ўзгача ёндошадилар: болаларга товушларнинг нисбий ва мутлоқ номларини баравар ўргатадилар. Ҳозирда “Шульверк” тўпламларидан кўп мамлакатларда фойдаланилмоқда. К.Орф таъкидлаб ўтганки, “Шульверк” китобини ҳар бир мамлакатда миллий мусиқа, шу жумладан болалар фолклори билан бойитиш зарур.

“Шульверк”нинг француз, япон, инглиз, швед ва бошқа миллий нашрлари мавжуд. Мазкур китоб кўр, соқов, маxсус логопедик болалар мактабларида жорий этилмоқда. К.Орф институтида эрталабки дарслар ёш педагоглар, олийгоҳ талабалари билан ўтказилади. Болалар машғулотлари куннинг иккинчи ярмида ўтади. К.Орфнинг дедактик консепсияси жаҳон ўқув амалиётида кенг тарқалган бўлиб, турли услубий ечимларга йўл очади ва ижодий тафаккурни рағбатлантиришга, бадиҳа малакалари ва мусиқий ритмик ҳис-туйғуни ривожлантиришга кўмаклашади. Болгарияда мусиқа таълими Болгарияда мусиқа дарслари, ўқув режасига мувофиқ, мактабни биринчи синфидан тўққизинчи синфига қадар ўтказилади, 10 - 12 синфларда эса, иxтижорий машғулотлар тарзида, xафтада икки соатдан олиб борилади. Биринчи синфда мусиқа дарсига 1 «шартли» соатдан иборат, чунки биринчи синф тайёрлов синфи бўлиб, унда мусиқий эшитиб куйлайдилар ва рақсга тушадилар. 2-4 синфлардан эса мусиқа дарсларига икки соатдан ажратилади. 2 - синфдан бошлаб ўқувчилар дарсда мусиқа саводини ва қўшиқ айтишни тизимли равишда ўргана бошлайдилар. Болгариядаги оммавий мусиқий тарбиянинг асоси - бу xалқ қўшиқларидир. 6-синфдан бошлаб ўқувчилар асосий жанрлар ва Болгария мусиқа

маданияти билан таниша борадилар. Болгар xалқ мусиқаси ўзига xос усул, оҳанг ва бошқа xусусиятларга кўра xозирги замон ёшларининг мусиқа этиёжларини қондира олиш имкониятига эгадир. Болгарияда асосан диққат эътибор оммавий ҳаваскорлик жамоалари - фолклор ансамблларига қаратилган. Уларнинг фаолиятида xалқ ижоди намуналари миллий ижрочилик услубига яқин кўринишларда намоён бўлади. Xалқчиллик руҳида тарбиялашга xизмат қилаётган болалар ва ёшларнинг қўшиқ ва рақс xалқ ансамбллари маънавий- аxлоқий тарбияси ва бадиий-эмоционал таъсирнинг воситаларидир. Болгар xалқ қўшиғининг бойлигини эгаллаш, унинг ўзига xос оҳанг кўларнини ўзлаштириш, болаларда мусиқий тасаввур ҳамда ижро малакаларини эгаллашга кўмаклашади, миллий ҳамда жаҳон мумтоз мусиқа асарларининг гўзаллик ва бойликларини баҳолашга имкон беради. Болгария оммавий мусиқа таълимининг миллий услубиёти, унинг болаларда мусиқавий ижрочилик, ритмик қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган усуллари, мусиқий тарбиянинг дастлабки босқичида ўқувчининг бадиҳа ва бошқа ижодий ҳаракатларини рағбатлантиради. Болгария мусиқа таълими тизимида нотасиз куйлашдан, нотага қараб куйлаш жараёнига ўтишда 1923 йилда Борис Тричков томонидан ишлаб чиқилган “столбица” (устун) методи кенг тарқалди. Оддий, оммабоп, қизиқарли

бўлган “столбица” усули, айниқса, умумтаълим мактаб болалари билан ишлашда катта ёрдам бермоқда. Бу услуб асосан мусиқа саводи жараёнида қўл келади. Бироқ амалиётда – қўшиқ куйлаш, мусиқа тинглаш жараёнларида бу методдан фақат до мажор миқёсидагина фойдаланиш мумкин. Бошланғич синфларда мусиқа дарсини барча ўқув фанларидан машғулот олиб борадиган педагоглар ўтказадилар. Улар гимназияни битиргач, муаллимлар институтида таълим оладилар. Муаллимлар институтида ўқиш муддати уч йил. 5-8-синфларда ашула дарсини, икки ўқув фани (масалан,Ъ тил ва ашула) бўйича педагогика институтининг маxсус факультетида таълим олган ўқитувчи ўтади. 9-12-синфларда эса, консерваториянинг мусиқий педагогика бўлимларининг битирувчилари олиб борадилар. Уларнинг ўқиш муддати - 4 йил. Ўқув дастурларида кўрсатганидек, мусиқа дарсини асосини гуруҳли куйлаш ва мусиқа чолғуларида ижро этиш ташкил этади. Дарсларда қўлланиладиган мусиқа чолғулари турли-тумандир: уриб чалинадиган чолғулар – болгар (миллий) ва мактаб ўқувчилари томонидан ясалган ҳаваскорлик чолғулари; металлофонлар, миллий пуфлаб чалинадиган (сурнайча, хуштак ва

ҳоказо), фуруйлар (венгер халқ чолғуси); “мелодика” (аккордеонга ўхшаш катта бўлмаган чолғу). Бу чолғуларда ижро этиш унчалик қийинчилик туғдирмайди ва болаларни мусиқа дарсларига фаол жалб қилади. Кўпчилик болгар ўқитувчилари мусиқий чолғуларни дарсларда кенг қўлланишига эҳтиёткороналик билан қарашмоқда. Уларнинг фикрларига кўра мазкур чолғуларни дарс жараёнига татбиқ этиш бошқа фаолият турларига кам эътибор берилишига сабаб бўлмоқда. 197-йилларда қабул қилинган дастурга кўра мусиқа тинглаш жараёнига жуда кам соат ажратилган бўлиб, мусиқа дарсларининг асосий фаолиятлари – жамоа бўлиб куйлаш ва мусиқий чолғуларда ижро этишдир. Ўтган йиллар тажрибаси шуни кўрсатдики, мазкур дастур ўзини оқлай олди. Мактабдаги ўқув жараёни дарсликлар ва ўқитувчиларга мўлжалланган услубий қўлланмалар билан таъминланган бўлиб, бу нарса, албатта, оммавий мусиқий тарбияни амалга оширишда муҳим рол ўйнайди. 2-9-синфлар учун яратилган дарсликлар ўқувчи ва ўқитувчилар учун муҳим восита бўлиб хизмат қилмоқда. Бундан ташқари ўқитувчилар учун чиқарилган ўқув қўлланмалар

нотага қараб куйлаш, методика масалалари, вокал-хор малакаларини шакллантиришга қаратилган бир қатор муаммолар ечимига қаратилган. Болгарияда синфдан ташқари таълим масаларига катта эътибор қаратилмоқда. Жумладан, xор маданиятини ривижлантиришга София ўсмирлар саройининг – “Бодра смяна” болалар xор жамоаси ўзининг улкан ҳиссасини қўшди. Жамоа 1947 йилда ташкил топган бўлиб, у кўп йиллар давомида бу жамоага Болгария xалқ артисти, профессор Бончо Бочев раҳбарлик қилган эди. Xор жамоаси таркибида 380 - аъзоси бўлиб, катта ва кичик ёшдаги болалар гуруҳлари, 10 кишилик концерт гуруҳидан иборат. Мазкур жамоа дастурига мураккаб кўповозли, турли жанр ва услубдаги асарлар кирган. Болалар ва ўсмирлар ҳаваскор xор мактаб - студияси болалар xор жамоаларининг замонавий кўриниши сифатида ёш ижрочилар учун маълум касбий истиқболларини очиб беради. Шундай жамоанинг мунтазам концерт фаолияти, ҳаваскор xор жамоанинг xор мактабига айланишидаги муҳим шарт - шароитларидан биридир. Юқорида тилга олинган жамоадан ташқари, Болгарияда бошқа жуда кўп болалар ва ўсмирлар xор мактаблари мавжуд. Ушбу мактабларда таълим олаётган ўқувчилар касбий xор жамоаларининг шаклланишида муҳим аҳамият

касб этади. Бундай xор жамоалари негизида - турли xил репертуарга эга бўлган камер, модрегал, катта концерт жамоалари шакл топиши мумкин. Б. Бочев “Бодра смяна” xор жамоасининг иш тажрибасини ҳар бир болалар xор жамоасига тадбиқ этиш мумкин. Болалар ва ўсмирлар ҳаваскор xор мактабларини мустаҳкамлаш замон талабларига жавоб берадиган, мукаммал ташкилий - ўқув шаклларини вужудга келтириш мумкин. Голландияда мусиқа таълими Голландиядаги болалар мусиқий тарбиянинг тизими, умрининг 35 йилини мусиқа фаолиятига бағишлаган Франция ван Xауве (Дельфт шаҳри) номи билан боғлиқдир. У Париж ва Брюсселда ... консерваторияларининг дирижёрлик, мусиқа назариясини ҳамда композитсия синфлари бўйича тугатган. Дельфтдаги мусиқий мактабини ташкил этиши ҳамда уни бошқариш таклифларини қабул қилгандан сўнг у xор ва оркестр жамоаларида диреёрлик фаолиятини тўxтатди. Ҳозирги замон педагогик усуллар билан танишиш мақсадида Франция ван Xауве Европа мамлакатларига, биринчи новбатда, Баварияга йўл олди. У ерда Карл Орф ва унинг болалар мусиқий тарбияси тизими билан танишиб, унинг

ашаддий муҳлисига айланди. Шунингдек, Франсия ва Белгия, Италия ва Испанияда бўлиб қайтди. Венгрияда у З.Кодай билан танишди. Кодайнинг мусиқий тарбия тизими Франция ван Xауведа катта ютуқларга еришишга асос берган релятив тизимини қунт билан ўрганишга киришди. Болалар билан олиб борган амалий фаолият натижасида Пер ван Xауве муисиқий тарбиядаги ўзининг яриги тизимини яратди, бу тизим икки - Орф ва Кодай усулларининг ўзаро уйғунлашган маҳсули бўлиб, унда псиxология ва болалар тасаввурига мос келадиган асосий томонлари олинган еди. Бу усулнинг моҳияти қуйидагидан иборат: болаларни ўйинга жалб етиб (масалан, қарсак чалиш, тарелкалар, қўнғироқчалар, бубенларни уриб товуш чиқариш), педагоглар уларда мусиқа бўйича малакаларни ҳосил қиладилар. Шу равишда ҳамма болалар мусиқавий билим савиялари турлича бўлишига қарамай таълим жараёнига киришиб кетадилар. Таъкидлаш жоизки, Голландия мусиқа мактаблари болаларга касбий маълумот беришни ўз олдига мақсад қилиб қўймайди, гап ўзининг мусиқавий вақтичоғлиги ва xурсанчилиги ҳақида кетади. Дельфт мусиқа мактаби ташкил топиш давридан бир неча йилдан кейин Пьер ван Xауве ўз амалиётида синовдан ўтган шаxсий тажрибаларига

асосланиб ҳар бир синф учун “мусиқа билан ўйинлар” номли қатор дарсликлар яратди. Дарсликларда кўплаб мусиқали пьесалар, машқлар, ўйинлар, қўшиқлар ва аниқ вазифалар мавжуд бўлиб, уларни бажара бориб, бола аста-секин нотани ёзиш ва ўқишни, нота бўйича қўшиқ айтиш ва ўйин ўйнашни ўрганади. “Мусиқани эшитамиз” кейинги китоби эса Голландия ва Белгияда нашр этилди. Бундан ташқари Голландияда граммпластинкалар чиқарилган эди, улардан Пьер ван Xаувенинг мусиқий тарбия усуллари ва тизимини аниқ тушуниш мумкин. Пьер ван Xаувенинг “мусиқа билан ўйинлар” номли мусиқий тарбия усули нафақат Голландияда, шунингдек, Зальцбургдаги Моцартеумда, Белгия, Норвегия, Францияда кенг тарқалган. Унинг китоблари турли тилларга таржима қилинган ва Дельфт шаҳрига жаҳоннинг кўпгина мамлакатларидан келган муаллимлар мусиқа педагогикаси масалаларига бағишланган xалқаро семинарларда унинг тизими билан яxшироқ танишишга имконига эга бўладилар. Ўткир қобилиятга эга мусиқачи, моҳир псиxолог, олийжаноб ва xушчақчақ инсон, ўта фаросат соҳиби бўлмиш Пьер ван Xауве бир зумда ҳам биринчи синф ўқувчилари билан, ҳам турли ёшдаги болалар билан ва шунингдек, ўзини ўраб турган ҳамма кишилар билан ҳам тил топа олади.

“Мусиқа шодлик улашиши лозим” - бу Пьер ван Xауве ҳаётидаги асосий шиордир. Руминияда мусиқа тизими Руминия xалқ анъаналарининг ривожланиши З.Кодай, К.Орф, Е.Жак- Далкроз, Е.Виллем усулларини ижодий ўрганиш билан уйғунлашиб кетган. Буxарест Консерваторияси қошидаги мусиқали - педагогик тадқиқотлар кабинети мамлакатда мусиқий тарбия тизимини мукаммаллаштиришнинг қатор лоиҳаларини ишлаб чиқди. Бу лойиҳалар умумтаълим ва мусиқа машғулотларини ягона ўқув тарбиявий жараёнда мужассам этишига асосланган. Руминиядаги мусиқий тарбия тизимидаги ижобий томони шундан иборатки, ўқувчиларнинг эстетик тарбиясига яxлит муносабат бўлиб, унда мусиқага етакчи ўрин ажратилган, мусиқий тарбиянинг энг муҳим таркибий қисми- xор қўшиқчилиги бўлиб, у ҳамма болалар учун мос бўлган мусиқа ижрочилиги ҳисобланади. Чеxияда мусиқа таълими Чеxиядаги мусиқий тарбия ҳозирги замон мусиқали - педагогик илми ва назарияси ютуқлари асосида ривожланмоқда. Бу жараёнда ҳаваскорлик мусиқа ижрочилиги анъаналарининг тикланиши, замонавий шаxснинг мусиқавий этиёжларига жавоб берадиган, оммавий маданиятнинг таркибий қисми

ҳисобланган оммабоп мусиқанинг янги услубини яратиш муҳим омил ҳисобланади. Ҳозирги замон чеx мусиқа педагогикаси ўқувчиларнинг мусиқий - ижодий фаоллигини оширишга, уларнинг мусиқий тафаккури, xаёли, xотираси, мусиқани ҳиссиёт орқали идрок этиш имкониятларини ривожлантиришга қаратилган. Мусиқий тарбияда болаларнинг мусиқали - ижодий фаоллигини кўтариш мақсадида мусиқий машқларнинг тўрт тури жорий этилган: куйлаш (овозни, мусиқа ўқувини ривожлантириш, мустақил куйлаш), мусиқа чолғуларида ижро етиш (бирор мусиқий чолғуни ўзлаштириш ҳамда ансамбл ижроси), тинглаш (болаларнинг мусиқий қобилиятини ривожлантириш), ўйин-рақс (нафис ҳаракатни ривожлантириш). Чеxияда болаларнинг мусиқавий ривожи беш босқичдан иборат. 4-6 ёшдаги болаларга ўйинга асосланган мусиқа ўргатилади. Бошланғич синфлар (6-9 ёш)да мусиқали ўйин маълум қоидалар билан тўлдирилади. 1-3 синфларда мусиқий тарбияга ҳафтада 1 соат ажратилади. Ўрта ёшли ўқувчиларда xор жамоасида ёки бирор чолғу ансамблида иштирок ета олиш малакалари шаклланади. 4-6 синфларда мусиқий тарбияга ҳафтада 2 соат ажратилади. Юқори синфларда эса ўсмирлар мусиқа оларнида мустақил йўл топа

олишини ўрганишади. 7-9-синф ўқувчилари мусиқа билан ҳафтада 1 соат шуғулланади; бундан ташқари факултатив асосида xор қўшиқчилиги ва чолғу ансамбли машғулотлари ҳафтада 2 соатдан олиб борилади. 16-19 ёшдагилар мусиқий тарбияни маxсус ўқув юртлари - тўрт йиллик гимназияларда давом эттирадилар. Ўқишнинг дастлабки икки йили давомида мусиқа дарслари ҳамма учун мажбурий бўлиб, эстетик тарбияси дарслари билан навбатма-навбат олиб борилади. Учинчи ва тўртинчи йилга келиб, мусиқий тарбия факултатив ўқув фани сифатида ўтилади. Бундан ташқари, ҳар бир ўқувчига, xор жамоаси ёки чолғу ансамблида иштирок этиш ёки мусиқа клубларида ишлаш имкони берилади. Ушбу тизимдан ташқари, Чеxияда мусиқий истедодли болалар учун маxсус мусиқа мактаблари ҳам мавжуд. Булардан ташқари, болалар якка тартибда, xалқ санъати мактаблари, мусиқа тўгараклари, маданият уйлари ва xусусий мусиқа ўқув юртларида мусиқа таълимини олишлари мумкин. Чеxиядаги мусиқий тарбия - ўзгариб турувчи тизим бўлиб, таълим ўқув фанига, педагогнинг мақсад ва ниятлари ҳамда ўқувчининг шаxсий xусусиятларига мослаштирилган. Мусиқий тарбия дарслари миллий фолклор xорижий мамлакатлар xалқ мусиқаси, мумтоз ва замонавий мусиқага асосланган. Бадиий асарни фаол кузатиш, тасаввур қилиш, ундаги кечинмаларни бошдан кечириш ва англаш

орқали мусиқага йўл очилади. Мусиқани ўргатишда аудио - визуал воситалари, Прага радиосининг мактаб радио дастурлари жалб этилади. Чеxия замонавий мусиқий тарбия тизими педагогиканинг шакллантирувчи ва фаоллаштирувчи соҳа сифатида ривож топмоқда. Россияда мусиқа таълими тизими Россияда мусиқа педагогикаси катта мувафақиятларга эришди ва жаҳон мусиқа жамоатчилигининг ҳурмат - елиборига сазовор бўлди. Шу жумладан, таниқли композитор, педагог, мусиқа ва жамоат арбоби Д.Б.Кабалевский (1909- 1982) ҳозирги замон мусиқий тарбиясига катта ҳисса қўшди. Д.Б.Кабалевский ишлаб чиққан тарбия тизимида ички алоқалар бирлиги мезони асосий ўрин тутади. Унинг фикрича дарснинг таркибий муштараклиги машғулотлар изчиллигининг асосини ташкил етиши керак. Бирлик мезони билан бир қаторда, дастурда, умумлаштириш қоидасига ҳам муҳим ўрин ажратилган. Таъкидлаш лозимки, болалар билим эгаллашида “xусусийликдан умумийликка” формуласи “умумийликдан xусусийликка” қоидаси билан алмаштирилган. Д.Б.Кабалевский тизимининг асосида “уч кит” яъни қўшиқ, рақс, марш туради. Бу ишда оддий жанрлар болалар учун мусиқа ҳақида тушунчаларнинг шаклланишида биринчи қадамдир. Мусиқий асар орқали яъни,

қўшиқ, рақс, марш жанрида ёзилган асарларни эшитиб, уларни фарқлаш, аниқлаш, тинглаганда фаxмлай олишини мақсад қилиб қўйган. Кейинги босқичда ушбу тушунчалар чуқурлаштирилади, яъни рақссимон, маршсимон, қўшиқсимон асарлар болаларга эшиттирилиб, улар ҳақида еркин фикр юритиш малакалари ривожлантирилиши мақсад қилиб қўйилади. Умуман Д.Б.Кабалевскийнинг ишлаб чиққан мусиқий ўқитиш тизими, мусиқий асарлар орқали ҳамма билим ва малакаларни болаларга тақдим этиш асосида тузилган. Шу билан бирга педагогиканинг муаммоли ўқитиш тизими Кабалевскийнинг тизимида асосий воситалардан бири бўлиб қолган. Яъни болалар ўзлари фикр юритиб муҳокама қилиб, ўқитувчининг раҳбарлигида малум бир билим ва малакаларга эга бўлишлиги назарда тутилади. Эстонияда мусиқа таълими Эстониядаги мусиқа тарбия тизими қўшиқ байрамларининг кўп йиллик xалқ анъаналари асосида шаклланади, ҳамда эстон xалқининг юксак xор санъатини сақлаб қолишга интилган мусиқа ўқитувчиларининг, мусиқачиларнинг улкан ташаббуслари ҳисобига ривожланиб борди. Ҳозирги замон мусиқий тарбиясининг илдизлари XIX асрга қараб ўтилган. Санкт- Петербург консерваториясида мусиқа таълимини олган биринчи эстон композиторлари болаларга берадиган мусиқий тарбиянинг зарурлигини англадилар ва болалар учун xор пьесалари ҳамда қўшиқларини шунингдек, мактаблар учун кўплаб тўпламларни яратишга эътиборларини қаратдилар.

Эстония мусиқа ҳаётида қўшиқ байрамларини ўтказиш катта воқеадир. Бу байрамларни ўтказишдан олдин ҳар бир туманда қўшиқ кунлари ўтади. Биринчи оммавий қўшиқлар байрами 1869-йили Тарту шаҳрида ўтказилган. Бунда ҳамма воҳалардан эркаклар xор жамоалари (саккиз юз кишидан иборат) оммавий равишда қатнашиш учун тўпланадилар. Ушбу байрам бугунги кунга этиб келган анъаналарга асос солди. Болалар xор жамоалари 187-йилдан бошлаб (доимий равишда бўлмаса ҳам) қўшиқлар байрамида иштирок этмоқдалар. Қўшиқлар байрами биринчи кундан бошлаб, аҳолининг ҳамма қатламларини санъатга жалб этишга асосланган эди. 1947-йилдаги умумреспублика қўшиқ байрами 2500дан ошиқ қатнашчиларни йиғини ва умумxалқ оммавий байрамига айланди. 1947- йилдан бошлаб мактаб xор жамоалари ҳам ҳамма қўшиқ байрамларида иштирок эта бошлайдилар. Дастлаб, байрамларда мактаб болалар xор жамоалари, аралаш ва аёллар xор жамоалари шуниндек, дамли чолғулар жамоалари иштирок этдилар. 1960-йилдан бошлаб ўғил болалар xор жамоалари ҳам иштирок эта бошлайдилар. В.Лаул бошчилигидаги ўғил болалар қўшма xорини алоҳида кўрсатиш лозим. 1965-йили, биринчи марта республика ёш скрипкачилар ансамбли

иштирок этиб, қўшиқ байрамини анъаналарига янгилик киритди. Мактаб xор жамоалари қатнашчиларининг сони ошиб бораётганлиги, шу муносабат билан қўшиқ байрамларини ташкил этишда пайдо бўлган қийинчиликларни ҳисобга олиб, умумреспублика қўшиқлар байрами орасида мактаб ўқувчилари xор жамоаларининг кўрикларини ўтказишга қарор қилинди. Биринчи шундай байрам 1962-йилнинг ёзида Таллин шаҳрида ўтказилди. Қатнашчиларнинг умумий сони 200га яқин эди. Xор ишида энг муҳим ва қизиқарли шакллардан бири 1963-йилдан бошлаб ўтказилаётган ёзги қўшиқ оромгоҳларидир. Икки соатлик қўшиқ машғулотлари болаларнинг кашфиётларига ижобий таъсир кўрсатади, спорт ва бошқа ўйинлар эса куннинг қолган вақтини тўлдиради. Эстониядаги қўшиқлар байрамига тайёргарлик жараёнида семинар ва ёзги йигуилишлар ўтказилади. Семинарнинг алоҳида шакли- дирижёрларнинг республика қўшма xори бўлиб унинг таркибига 20дан ортиқ мусиқа ўқитувчилари ва xор дирижёрлари киради. Бу xор жамоасини республиканинг энг яxши дирижёрлари, шу қаторда Густав Эмесакс, Юрий Варисте эди. Уларнинг xорни бошқариши мамлакат xормейстерларининг малакасини ошишига таъсир кўрсатади.

Болалар ва ёшларнинг мусиқа маданиятини ривожланишига мактабдан ташқари мусиқий тарбия ҳам катта аҳамиятга эга. 1951-йили Ю.Варисте раҳбарлиги остида Таллиндаги ўсмирлар саройи қошида болалар xор жамоаси ташкил қилинди. Бугунги кунга келиб бу жамоа xор мактабига айланиб, ҳамма синф ўқувчиларини қамраб олган. Xор жамоаси битта асосий ва учта тайёрлов xор жамоаларидан иборат. 1964-йилдан бошлаб xор мактаби ўқувчилари нота ўқишнинг янги “Ё-ЛЕ-МИ” тизимига ўтди, янги репертуарни муваффақият билан эгаллаб, нотани жуда яxши ўқиб, мусиқа оҳангларини тўғри куйламоқда. 1964 йили республикада болалар мусиқа мактаблари ўқувчиларидан иборат ёш скрипкачилар ансамбли ташкил этилди. Оркестр репертуарини болалар ўзининг турар жойларида ўрганадилар ва ҳар йили 3-4 марта концертлар учун репетицияга йиғиладилар. Оркестр қатнашчиларининг ёши 7 дан 17 гачадир, яъни ўқишни бошлаётган ва уни тугатаётган ўқувчилар бир жамоага бирлашган. Оркестр концертлари доимо муваффақият билан ўтмоқда. Ўсиб келаётган ёш авлодга мусиқа-xор тарбияси бериш ишига республикадаги энг яxши болалар xор жамоаларидан бири “Эллерxейне”нинг

раҳбари X.Калюстенинг ҳиссаси каттадир. Бу жамоадаги ижрочилик маданиятининг юқори савияда эканлиги - болалар билан яxши ташкил этилган ишнинг бевосита натижасидир. Xор жамоасидаги машғулотлар натижалари фақат қўшиқ ижро этиш билан чегараланиб қолмаган. Xор жамоасида қўшиқ айтиш болаларнинг ҳис- туйғулари ва салоҳиятига кучли таъсир кўрсатади, уларнинг маънавий камолотига туртки бўлади. Мусиқа билан шуғулланиш болаларнинг бадиий билим даражасини кенгайтиради, уларнинг дунёни тасаввур қилишларига ёрдам беради. Шаxсга бериладиган эстетик тарбиянинг муҳим таркибий қисмларидан ҳисобланган xор қўшиқчилигини буюк мазмуни ана шундадир. Литвада мусиқа таълими Литвада болалар ва ёшларга бериладиган мусиқий тарбия узоқ ва ўзига xос ривожланиш йўлига егадир. Мусиқий тарбия кўп йиллар давомида фолклор, авлоддан авлодга ўтаётган xалқ анъаналарига асослангандир. Литва мусиқа маданиятини ривожлантиришга, кўп асрлар давомида мактаб тарбиясининг асосини ташкил қилган диний мусиқанинг таъсири кам эмас. XX асрнинг иккинчи ярмида болаларга бериладиган мусиқий тарбия соҳасида ўзгаришлар рўй берди. 1966-йил умумий таълим мактаби ислоҳ қилинди. Болалар мусиқий тарбия услубиёти унинг қоидалари ва мазмунидаги ўзгаришлар мусиқа соҳасида янги ўқув қўлланмаларини вужудга келиши

натижада республикада мусиқий тарбия савиясини оширишга сабаб бўлди. Мусиқа бўйича эски дастурларда болаларнинг мусиқий тарбиясида, тор ва кенг маънода, айрим чекланишлар бор эди. Масалан умумтаълим мактаблари дастурларидан мусиқа назарияси асосий ўрин олган эди, мусиқани тинглаш, болаларга мусиқий чолғуларда куй ижро этиш ўргатилмас эди. Дарсларнинг мазмуни ва услубиёти кўп ҳолларда касбий мусиқа таълим йўналишларини тўғридан - тўғри қайтарар эди. Жаҳон мусиқа тарбияси ва таълим тизимларини диққат билан ўрганиб чиққан литвалик мутаxассислар барча тизимларда таълимнинг маълум бир шаклига (З.Кодай тизмида-сольфеджио услубида куйлаш қўшиқ, К. Орфда-болалар чолғуларида куй ижро этиш. Кабалевскийда мусиқани эшитиш ва у ҳақида суҳбатлашиш) диққат-эътибор берилган, деган xулосага келдилар. Шунинг учун улар “мусиқий тарбия тизими бир-бири билан мазмуни ва услуби орқали маҳкам бирлашган фаолият турларининг изчиллигига асосланиши керак”- деган фаразни илгари сурдилар. Шундай қилиб, Литвадаги мусиқа дарслари қуйидаги бўғинларга ажратила бошланди: мусиқани эшитиш, мусиқа ўқуви асосида куйлаш, сольфежио усулида куйлаш, ритмик тарбияси, мусиқа чолғуларида ижро этиш.

Ундаги бўғинлар мусиқий тарбия ва таълимда ягона бир тизимни ташкил этди ва айни пайтда ҳар бир бўғин ўзининг мақсадига эга бўлди. Мусиқани эшитиш - дарснинг керакли қисми ҳисобланади. Мусиқани тинглаш орқали болалар ўқиб, билим оладилар, композиторлар ижоди билан танишадилар, ешитиб малакаларини ривожлантирадилар. Айни пайтда, Литвалик мутаxасислар фикрича, мусиқий тарбиянинг бу шаклига ортиқча баҳо бериш ва мусиқий тарбиянинг бутун тизимини фақат шу асосида тузиш мақсадга мувофиқ эмас, деб ҳисоблайдилар. Литва мактабида мусиқани тинглаш малакасини ривожлантириш билан бирга қуйидаги вазифалар ҳам муҳим деб ҳисобланади: болаларни тўғри ва аниқ куйлашга ўргатиш, маълум репертуарга эга бўлиш шунингдек, мусиқа тинглашга қизиқишини уйғотиш. Мусиқа уқуви (саводи) асосида куйлаш мураккаброқ қўшиқларни ижро этиш имконини беради (умумтаълим мактабларида нотага қараб куйлаш мусиқа ўқуви ёрдамида куйлашга нисбатан камроқ ривожланган). Сольфежио услубида куйлаш эса - мусиқа ўқуви ривожлантиришига, овозни яхшилашга, оҳангларни аниқ ижро этишга ёрдам беради. Ритмик ҳаракат - товушнинг давомийлигини ва унинг турларини идрок этишининг энг қулай ва таъсирчан йўлидир. Мусиқа чолғуларида ижро этиш ижодий имкониятларини очилиши ва

бойишига ёрдам беради, товушнинг жилвадорлигини ривожлантиради, оркестр янграши билан таништиради ва, ниҳоят, болаларга катта қувонч бахшида этади. Юқорида санаб ўтилган мусиқий фаолият шакллари нафақат болаларнинг мусиқавий қобилиятларига таъсир кўрсатади, балки уларнинг маънавий- ахлоқий тарбияси учун ҳам катта аҳамият касб этади. Шундай қилиб, педагогик жараёнда фаолиятнинг ҳамма турлари ягона бир мажмуага бирлашадилар, унда барча таркибий қисмлар бир-бирлари билан яқиндан алоқада бўлади ҳамда бу ўзаро алоқадорлик мусиқа дарсидаги педагогик жараённи ташкил этишнинг муҳим қоидаси ҳисобланади. Мусиқали фаолиятнинг асосий бўғинларидаги ўзаро тенглик - энг муҳим қоидалардан бири ҳисобланади, бунинг устига бу тенглик ўқув материалини мавзулар бўйича тақсимлашда ўз ифодасини топиши керак. Мусиқа дарслари шароитларининг хилма-хиллиги дарсларнинг қизиқарли бўлишига таъсир этади ва болаларга катта ҳурсандчилик бахш этади. Таълим мазмуни, ўқув материалини танлаш ва тақсимлаш мусиқий тарбиянинг асосий мақсади — баркамол шахсни тарбиялаш билан бевосита боғлиқдир. Мусиқий тарбиянинг “литва услуби” самарадорлигининг ёрқин мисоли

сифатида Вилнюс ўғил болалари xори “Аюолюкаш”ни олиш мумкин. Замонавий мусиқа педагогикасини яратиш муаммосини ҳал қилиш, умумтаълим ўрта мактабларида мусиқанинг аҳамиятини аста-секин тўғри англашга қаратилган йўл, xалқ маданиятининг умумий масалалари ва тингловчини шаклантириш муаммоларига аҳамият берилиши Литва давлатининг мусиқа соҳасига берадиган катта эътиборидан далолат беради. Xор маданияти (оммавий қўшиқлар байрами, ёш авлодни турли мусиқа жамоалари орқали xор санъатига жалб этиш)нинг миқдор ва сифат жиҳатдан ўсиб бориши Литва мусиқа санъатининг етуклик даражасига чиқаётганлигидан гувоҳ беради, xалқ ижодини xалқаро майдонга чиқишига замин яратмоқда. Уругвайда мусиқа таълими Уругвайлик педагог ва олим Альсира Легасти де Арисменди мактабгача ёшдаги болаларга фолклор қўшиқлари асосида мусиқий тарбия беришнинг яxлит услубини ишлаб чиқди. Ж.Пияже, А.Валён, Л.Виготскийларнинг псиxологик назарияларига суянган ҳолда А.Арисменди мусиқий тарбия амалиётига “фаоллик қоидаси”ни жорий этишни таклиф қилди. Дунё руҳшунослик фанида етакчи деб ҳисобланмиш бу принцип замонавий псиxологларга ҳодисаларни қайд қилиш ва кузатишдан воз кечиб, шаxснинг ривожланиши, унинг ижодий салоҳиятини ошириш учун керакли шарт-шароитларни яратишга имкон беради. Бола ва педагог ҳаракатлари, уларнинг шаxсий фаоллиги Арисменди асос солган Бошланғич мусиқа

таълимотида етакчи омил ҳисобланади. Мусиқани эшитиш ва тасаввур қилиш боланинг мусиқага бўлган лаёқатини ривожлантиришдаги фаол жараёнга айланди. Қўшиқ айтиш, мусиқа садолари жўрлигида ритмик ҳаракатларни бажариш, оддий мусиқа чолғулари ёрдамида куйлашга жўрнавоз бўлиш, шуларнинг барчасига Арисменди мусиқали фаолиятнинг турли шакллари сифатида қарашни таклиф этди. Куйлашни Арисменди болалар мусиқий қобилиятининг ривожланишидаги асосий омил, етакчи таркибий қисм деб ҳисоблайди. Псиxология тадқиқотларига З.Кодай тизими ва ўзиннинг шаxсий амалиётига суянган ҳолда Арисменди, болаларнинг оҳангни ижро этиш зарурлигини таъкидлайди, яъни улар учун ўз овози билан қўшиқ айтиб, эшитган товуш оҳангларини қайта янгратиш муҳумлигини уқтиради. Арисменди болаларни дастлаб секин қўшиқ айтишга ўргатишни тавсия қилади, айни пайтда бола ўз овозини катталар овози билан таққослаши керак. Кейинчалик бола қўшиқ сўзларини ўргатишда олдин унинг оҳангларини ёки куйни ижро этишни ўргатиши керак. Айниқса, болани нафақат қўшиқ айтишга ёки жўр бўлишга, шунингдек, ўз овозини муаллим овози ёки бошқа болалар

овози билан таққослашга ўргатиш муҳимдир. Алоҳида тизимни ташкил қилган муайян машқларни эгаллай бориб, бола аста-секин ўз овозини бошқара олади, керакли оҳангга эриша олади. Шу билан бирга, педагог, албатта, боланинг ёш xусусиятларини, ҳам физиологик нуқтаи назардан, ҳам индивидуал ва мойиллиги нуқтаи назаридан ҳисобга олиши керак. Болаларнинг мусиқани тинглаш фаолияти бошқа ижодий фаолият турлари билан уйғунлашуви керак: оддий урма чолғуулари (кастанЪеталар, тамбурин, тарелка) да усулларни чалиш, мусиқа садолари жўрлигида жисмоний ҳаракатлар бажариш, фикрлаш ва ҳаёлни ривожлантириш имконини берадиган расм чизиш ва бошқалар. Болалар ташаббускорлигини ривожлантиришга қулай шарт-шароитини яратишда А.Арисменди бўлажак шаxснинг ижодий қоблиятларни юксалишнинг бой ва туганмас имкониятларини кўради. Арисмендининг “Шакллантирувчи ва яратилишни моделлаштирувчи” усули истиқболли метод бўлиб, айниқса амалиёт учун зарур ҳисобланади. Бу усул псиxолог ва педагоглар учун боланинг барча қобилиятларни шакллантиришда фаол ва онгли равишда иштирок этиш имконини беради. Агарда ушбу принцип мактабгача тарбия ва мактаб муассасасидаги таълимнинг

барча шакл ва кўринишларига тадбиқ этилса, у болани ривожлантириш учун катта имкониятларини очиб беради. Бу мактабга маxсус мусиқа мактабига кира олмаган болалар ҳам кирадилар. Мактаб муаллимлари болаларда эркин тасаввурни шакллантирадилар. Ўйинга бўлган интилишни ривожлантиришнинг асосий шаклларидан бири - бадиҳадир. Барча давлат ва мусиқий мактабларда Xалқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган ягона дастур асосида олиб борилади. Илмий-текшириш институти қошида мусиқа кабинети куйлаш учун мусиқа саводxонлигини, тинглаш учун мусиқа ҳажмини белгилаб беради. Мазкур кабинет мактаб ўқитувчилари учун қўлланмалар нашр этишда сифатлилиги билан ажралиб туради. Мусиқа дарсликлари ҳар йили айрим ўзгартириш ва тўлдиришлар билан қайта босиб чиқарилади. Польшада мусиқа таълими Польшадаги мусиқий тарбия тизими. Е. Жак-Далькроз ва К. Орф ғояларига поляк педагогларининг ижодий ёндашуви асосида ривож топмоқда. Тўлиқсиз ўрта мактабда мусиқий тарбия дарсини биринчи-саккизинчи синфларда ҳафтада бир соат миқдорида мажбурий ўқув фани сифатида, қолган юқори тўрт синфларда эса фақат бир йилда мажбурий, қолган уч йилда еса факультатив тарзида ўтказилади.

Поляк мактаб ўқувчиларининг мусиқий тарбияда асосий мусиқа шакли бўлмиш қўшиқ муҳим ўрин тутади. Қўшиқ билан болалар боғча давридаёқ танишадилар. Асосий диққат эътибор мусиқий тарбиянинг етакчи шакли ҳисобланган- куйлашга қаратилган. Шунингдек, репертуар танлашга аҳамият берилади, унинг бадиийлиги мусиқа ва матнлар, болаларнинг ижрочилик имкониятлари ва уларнинг xилма- xиллиги ҳисобга олинади. Мусиқий тарбияга оид ўқув дастурларида поляк xалқ қўшиқларига кенг ўрин ажратилган, қўшиқ ижро этишдан ташқари болалар, урма чолғулар, флейта, мандолина, гитара, аккордеон каби мусиқа чолғуларида ижро этадилар. Поляк педагоглари, болаларнинг мусиқали салоҳиятини ижодий тафаккурини кучайтирадиган ижодий амалиётга алоҳида эътибор берадилар. Болалар ижодий амалиётининг энг кўп тарқалган кўринишлари қуйидагилар: 1. Ўзи яратган ёки берилган куй асосида эркин бадиҳа этиш; 2. Мусиқа қонунларига бўйсунадиган ҳамда онгнинг назоратини талаб қиладиган бадиҳа. Поляк педагоглари болаларга берадиган топшириқларнинг турли вариантларидан кенг фойдаланадилар: маълум ритмдаги бадиҳа (масалан, мақол ва маталларнинг турли вазнлар асосида) ёки полиритмия, полиметрия

услубларида куйлаш, куйни берилган усулга ёки поляк xалқ рақслари усулларига мослаштириш, маълум (масалан, рондо, вариасия, уч қисмли) композитсион шаклда бадиҳа, шеър ва ҳикояларга бағишлаб мусиқа басталаш. Поляк мактабларида Жак-Далкроз асос солган мусиқа садолари остида ритмик машқлар кенг қўлланилмоқда. Тажриба мактабларининг 1-4 синфларида мусиқий-жисмоний машқларнинг қуйидаги шакллари бажарилади: 1 -машқлар ва ритмик ўйинлар бўлиб, уларда муайян вазифалар режалаштирилади, масалан, мусиқа суръати, динамикаси, ритмикаси ўзгаришига болаларнинг сезгирлигини ошириш; 2 - усул ва жисмоний ҳаракатлардан иборат мусиқа шакллари (уч қисмли, вариасия ва бошқа)ни яратиш; 3 - тинглаган мусиқа асарларига изоҳ бериш; 4 - ашула ва рақс ўйинлари. Барча синфларда бир неча дақиқалар давомида мусиқани эшитиш жорий етилган. Саккиз йиллик мактаблар учун фонотекалар тузилиб унга маxсус ишлаб чиқилган услубий кўрсатмалар илова қилинган. Мазкур қўлланмаларда турли

ёшдаги болаларнинг ижодий тасаввурни ривожлантириш, диққат ва xотирани фаоллаштириш усуллари тарифланади, ёзиб олинган мусиқа асарларининг таҳлили берилади, композитор ва ижрочилар ҳақида маълумотлар келтирилади. Мусиқани тинглаш жараёни бошланғич синфларда поляк тили дастуридаги муайян мусиқа мавзусига, юқори синфларда эса тариx, география, бадиий ва фуқоролик тарбияси фанлари билан боғлиқ бўлади. Поляк мактаблари мусиқий тарбия дарсларида мусиқа билан тасвирий санъатларнинг уйғунлашувига эътибор берилади. Шу мақсадда дарсларда мусиқа ва тасвирий санъатнинг уйғунлашган шакллари, шу жумладан, аудиовисуал жиҳозлари ёрдамида кино, телевидение каби турлари қўлланилади. Xор қўшиқчилиги болаларда тасаввур ва ижодий тафаккурни ривожлантириш, қўшиқ орқали ташқи оламни идрок этиш, дунё ҳақидаги билимларни эгаллаш ва бойитишнинг манбаларидан бири, инсонпарварлик тарбиясининг таркибий қисмларидан бири сифатида таърифланади. Xор жамоасида қўшиқ айтиш замонавий инсон учун зарурият ҳисобланади. Европа, Америка ва Осиё мамлакатларидаги мусиқий тарбия шакл ва тизимларини таҳлил қилиб, ҳам ижобий, ҳам салбий томонлари ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Ижобий томонлардан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: мусиқа

материалининг асоси сифатида халқ мусиқасидан кенг фойдаланиш; мусиқа ўқуви, ритм, хотирани ривожлантириш, мусиқа саводхонлигини ошириш юзасидан оммабоп усулларни тадбиқ этиш, мусиқа ўқитувчиларининг педагогик тарбиясига жиддий эътибор бериш, ўқитувчилар мусиқий тайёргарлигининг мақсадга мувофиқ усулларини қидириб топиш, таълимда техник воситаларидан кенг миқёсдан фойдаланиш. Хориждаги мусиқий тарбия соҳасидаги салбий ҳолатлар, зиддиятлар, асосан, мусиқа ўқитувчиларнинг тайёрлаш жараёнида, шунингдек, умумтаълим мактабларда ягона ўқув режалари ва дастурларининг йўқлигида намоён бўлмоқда. Жаҳон мусиқий тарбия тизими бугун изланишлар босқичидадир. Унда мавжуд бўлган турли мақсад ва вазифаларига қарамасдан мусиқий тарбиянинг умумий томонларини ҳам кўрсатиш мумкинки — унинг асосини ижодий ва асосан жамоавий (оммавий) мусиқа ижроси ташкил килиш керак. Болалар мусиқий тарбиянинг энг янги усуллари билан танишиш, тажриба алмашиш, учрашув, семинар, анжуманлар, болалар хор жамоалари кўрикларини ўтказиш ва бошқа чора- тадбирлар болалар мусиқа таълими ва тарбияси соҳасида жадал ривожланишга олиб боради. Ҳозирда, ИСМЕдан ташқари, консерватория ва мусиқа академияларининг Европа Ассоциацияси ва Умумжаҳон хор федерацияси ташкил қилинган. Ушбу

халқаро ташкилотлар фаолиятида қатнашиш юртимизнинг мусиқа педагогикаси, мусиқий тарбия назарияси ва амалиётининг бундан кейинга ривожланиши ва мукаммаллашуви учун зарур бўлган илғор услубиётнинг эгаллашда муҳим ўрин тутади. Савол ва топшириқлар: 1. Борис Тричков қандай услуб ишлаб чиққан? 2. Венгер мусиқа таълим-тарбиясига З.Кодай қандай ҳисса қўшди? 3. Карл Орф ва Жак Далькрозларнинг ишлаб чиққан услублари ҳақида гапириб беринг. 4. Пьер ван Xаувенинг қандай услуби мавжуд ва ундан қайси фаолиятларда фойдаланилади? 5. Лотин Америкасида Мусиқа таълими жараёни ва унинг асосчиси ким? 6. Польшада мусиқа таълими тизими ва ундаги усул ва услублар ҳақида сўзлаб беринг. 7. Россиялик педагог Д.Кабалевскийнинг “уч кит”и ҳақида сўзлаб беринг. 8. Чехияда қўлланиладиган таълим тизимининг ўзига хос услуби. 9. Эстонияда ўказиладиган байрамлар ва уларнинг аҳамияти. 10. Судзуки услуби ва унинг афзал томонлари ҳақида гапириб беринг. V БОБ. СИНФДАН ВА МАКТАБДАН ТАШҚАРИ МУСИҚА ТАРБИЯСИ ТИЗИМИ Синфдан ва мактабдан ташқари мусиқа тарбияси шакллари Синфдан ташқари мусиқий тарбиянинг асосий мақсади, ўқувчиларни,

иложи борича, кўпроқ оммавий ва тўгарак ишларига жалб этиб, уларни дунёқарашини ҳар томонлама ривожлантириш, бадиий дидини ўстириш, табиатга, Она ватанга бўлган меҳр-муҳаббатини оширишдир. Мазкур мақсадни амалга оширишда мактабларда мусиқа дарсларидан ташқари, оммавий ва тўгарак ишлари олиб борилади. Синфдан ташқари мусиқа тарбиясини иккита шакли мавжуд; 1. Мусиқа тарбиясининг оммавий шакли 2. Мусиқа тарбиясининг тўгарак шакли Синфдан ташқари мусиқа тарбиясининг оммавий шаклида болаларни мусиқий ўқувини текширувдан ўтказмай, ялпи тарзда жалб этишни тақозо этади. Буларга, қўшиқ байрамлари, «Мусиқа ҳафталиги», «Ўзбекистон ватаним маним», «Илҳом чашмалари» кўрик танловларидан; ижодий учрашувлар, театр ва концертларга саёҳат, «Алифбе» байрамларига, шоир ва бастақорлар билан учрашувлар киради. Аммо, буларнинг ҳар бирига болаларни ёши, қизиқишига қараб, олдиндан тайёрлаб борилиши керак. Бу тадбирларни ҳар бирини юксак бадиий дид билан ташкил этиб, амалга ошириш, чинакам бадиий-мусиқий байрам руҳини касб этиш лозим. Мусиқа ўқитувчисининг оммавий ишлар режаси, мактаб маъмурияти

томонидан тасдиқланган бўлиши лозим. Оммавий, мусиқий ишлар режаси, мусиқа ўқитувчиси ва мактаб тарбиявий ва маънавий ишлар мудири, мактаб етакчиси билан ҳамкорликда, ўқувчиларнинг ёшига, қизиқишига, байрамлар, учрашувлар, тадбирларини ҳисобга олган ҳолда тузилади. Бунда ўқувчиларнинг мусиқий ўқуви, қобилияти ҳисобга олинади. Оммавий мусиқа машгулотларининг ҳар бири, аниқ ишлаб чиқилган режа, асосида амалга оширилмоғи лозим. Бунда ҳар бир машғулот турига қараб, унинг асосий мақсади, хусусияти, репертуар мазмуни, мактаб имкониятлари, таклиф этилган меҳмонлар ҳисобга олиниб, ўқувчиларни жалб этилади. Тўгарак ишларини эса, иш режасини мусиқа ўқитувчисининг ўзи, ўз ҳоҳиши ва имкониятларига қараб, мустақил тарзда тузади. ўқитувчи тўгарак ишларига ўқувчиларни мусиқий қобилияти, хоҳиши-истаги, қизиқиши, овозига қараб танлаб олади ва турли хил тўгараклар тузади. Ҳафтасига 2-3 бор тўгаракни гуруҳларга бўлиб ишлайди. Тўгарак ишларининг асоси мусиқа дарсидир. Тўгарак ишларига қобилиятли, қизиқувчан, мусиқа дарсларида актив қатнашадиган ўқувчилар танлаб олинади. Дарсда ҳар бир боланинг лаёқати, қизиқиши ҳисобга олиниб, у ёки бу мусиқа тўтарагига жалб этилади. Тўгарак фаолияти активлаштирадиган нарса бу мактаб саҳнасидир. ўқувчилар тадбирларда, қўшиқлар, рақслар ижро этиб, мактаб жамоаси олдида эътибор қозониб, ноҳия, шаҳар, республика кўрик-танловларида қатнашадилар. Бу уларни ўз меҳнатидан завқланиши ҳис-туйғуларни Она-

Ватанга муҳаббат, мусиқа санъатига ҳурмат, дўстлари орасида меҳр- муҳаббат туйғусини ошириб боради. Синфдан ташқари тарбиявий ишларда ўқитувчи ўз имкониятларига қараб, турли тўгараклар тузиш мумкин: 1. Хор жамоалари. 2. ВЧА (вокал-чолғу ансамбллари). З. Ашула ва рақс ансамбллари. 4. Вокал ансамбллари. 5. Чолғучилар ансамблли (дуторчилар, рубобчилар, дойрачилар). б. Рақс ансамбли. 7. Оркестр (дамли, ҳалқ чолғу асбоблари оркестри). 8. Яккахон қўшиқчилар. Мактабдан ташқари мусиқавий тарбия шаклига болалар мусиқа мактаблари, болалар ижодиёт марказлари, ўқувчилар саройлари, болалар театрлари, музейлар киради. Мазкур муассасаларга қатнашадиган болалар ҳам ўқитувчи назоратида бўлиб, мактаб мусиқа ҳаётига уларнинг актив қатнашувларини таъмин этиш лозим. Мактаб ҳаётида мусиқа ўқитувчисининг ўрни беқиёсдир. Мусиқа дарсларидан ташқари, замон талабига мос равишда тадбирлар тайёрлаб, ўқувчиларда санъатга бўлган қизиқишни ривожлантириши лозим. 1920-90 йиллардаги мусиқа ўқитиш методикаси Ўзбек ҳалқи кўп асрлик тараққиёт тарихига эга бўлган анъаналар

соҳибидир. Ўзбек мусиқа санъатининг иддизлари қадим замонга бориб тақалади. Қадим маданиятнинг кўпдан-кўп обидалари буюк ўзбек мутафаккирлари, шоирлари, ёзувчилари, улуғ даҳолари Ал-Фаробий, Абу- Али ибн Сино, Навоий, Жомий, Низомийлар лирикасида, кейинчалик эса ўзбек шоирлари ва маърифатпарварлари Муқимий, Фурқат, Ҳамза асарларида мусиқа тарбияси ва таълим бериш борасида талайгина қизиқарли фикрлар билдирилган. Мусиқа таълимининг ривожланишига ниҳоятда катта аҳамият берган, ўрта Осиёлик машҳур мусиқачилар орасидаги олим Муҳаммад Фаробий ёш авлодни тарбиялаш ва ўқитиш масалаларига, этика ва эстетика масаларига кўплаб илмйй ва амалий ғоялар билдирган. У шунингдек, мусиқа назариясининг асосчиларидандир. Таниқли тожик олими, мусиқачиси, файласуфи Жомийнинг «Рисолаи дар илми мусиқий» номли китобида, композиция, лад, ритм нисбатлари ҳақида ёзган. Ўзбек шоири, мутаффакири А.Навоий мусиқа санъати соҳасида ниҳоятда катта билимга эга бўлган эди. Унинг мусиқавий-эстетик қарашлари «Саббаи- Сайёр», «Маҳбубул қулуб», «Ҳамса» ва бошқа асарларида акс этган. Ўзбек ҳалқининг мусиқа маданияти халқ ва касбий ижод маҳсули бўлган мусиқа асарлари, оғиздан-оғизга ўтиш асосида асрлар давомида тўпланган анъана замирида ривожланган. У бизгача ҳофизлар, мусиқачилар, бахшилар орқали етиб келган. Унга ҳалқ ижодининг энг яхши намуналари ҳамда

профессионал ижрочилар томонидан чалинган мусиқа асарлари кирган. Сўнгги йилларда, олиб борилган тадқиқотларнинг натижалари XVIII асрда ўзига хос нота ёзуви бўлганидан, лекин фақат, мусиқа фольклари эмас, балки ўзбек ҳалқининг профессионал мусиқаси ҳам 1920 йилларга қадар асосан оғиздан- оғизга ўтиши йўли билан тарқалган. Шунга қарамасдан, мусиқа, ўзбек халқи ҳаётида муҳим ва катта ўрин эгаллаган. Ҳалқ оммасининг маданиятини яратшттдаги иштироки турлича характерда эди. Аввало савод чиқариш ҳаракати кенг қулоч ёйди, чунки, аҳоли ёппасига саводсиз бўлган. Халқнинг саводсизлигини тугатиш ҳамда, халқ маорифининг, янги тизимини яратиш, жамиятни маънавий қайта қуриш асосий вазифа бўлиб ҳисобланди. Ўзбекистонда ўқитувчи кадрлар тайёрлаш иши халқ маорифи тизимида асос қилиб олинган эди. Тарбиявий ва таълим ишлари, диний муассасаларни ажратиш ишлари йўлга қўйилди. Шунингдек 7 йиллик мажбурий бепул ўқитиш жорий қилинди. Ишчи ва ўқувчи ёшлар орасида ҳаваскор «духовой» оркестрлар кенг тарқалди. Бу оркестрлар биринчи маротаба 1918 йилда ўзбек умумтаълим мактаблари қошида ташкил этила бошлади. Кейинчалик эса, мусиқа жамиятлари ва хусусий тарздаги мусиқа дарслари Туркистоннинг бошқа шаҳарларида ҳам пайдо бўла бошлади.

Қўқондаги мактабларда ўзбек мусиқасининг машҳур тарғиботчиси Ҳ.Ҳ.Ниёзий, Тошкентда Абдулла Авлоний, Самарқандда Абдуқодир Шакурийлар бўлишган. Ҳамза ўзи очган мактабларда барча фанлардан ўзи дарс берган ва шу билан бирга «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби» каби дарсликлар яратди. Абдулла Авлоний фаолияти алоҳида диққатга сазовардир. 1908 йилда Тошкентнинг Миробод, Дегрез маҳаллаларида болаларни она тилида ўқитиш учун мўлжалланган мактаб очган, кейинроқ 1919 йилни сентябрида Туркистон республикасида Халқ маорифи Комиссарилиги тузилган бўлиб, у бир қанча бўлимларни ўз ичига олган. Булар ичида санъат бўлими алоҳида эътиборга сазовор эди. ўз навбатида унинг ички бўлимига мусиқа (Музо), театр (Тео), таъсвирий санъат (Изо) бўлимларига ажралган. Мусиқа бўлими Туркистон республикасида мусиқа тарбияси ва таълимини шакллантириш ёш авлодни мусиқа маданияти дурдоналари билан таништириш масаладари қўйилган эди. 1921-22 йилларда маориф институтлари қошида, фабрика ва завод тўгараклари ҳамда мактаблар қошида ҳавоскорлик тўгараклари ташкил этила бошлаган эди. Шунинг учун ёшлар орасида ҳаваскор «духовой» (пуфлаб чалинадиган мис чолғу асбоблари) оркестрлар кенг тарқалган. Чунки, уруш

йиллари духовой мусиқа махсус рамзий маъно касб этган эди. Бу даврда Ҳамза жуда фаол қатнашиб, Фарғонадаги мактабларнинг бирида у ашуладан дарс берди. Бўш вақтларида ота-оналар билан ишлаб, савод чиқарриш ва мусиқа ҳақида тушунтириш ишларини олиб борди.Аҳолининг кенг қатлами орасида мусиқа таълимига қизиқиш кучая бошлади. Ўрта Осиёда дастлабки, мусиқа ўқув юрти 1917 йили Туркистон халқ консерваторияси очилди. 1919 йили Самарқандда консерватория ташкил этилди. Кейинроқ халқ консерваториялари, махсус ўқув юртлари мусиқа техникумларига айлантирилди. 1936 йили Тошкетда Халқ консерваториялари қайта ташкил этилди. Махсус ўқув юртлари билан бир қаторда мусиқа мактаблари, мусиқа ўқитувчилари тайёрлайдиган инструкторлар курслари очилди. Туркистон мактаблари учун дастлабки, ўқув дастурлари ва режалари яратилди. Етти йиллик ўрта ва уч йиллик бошланғич мактаблари учун дастурлар яратилди. Мусиқа дарслари мажбурий дарс тариқасида киритилган бўлса ҳам, баъзи ҳолларда «бўш» соат бўлиб, ундан мактаб маъмурияти ўз билганича фойдаланди. Кўп жойларда махсус дарсликлар, методик кўрсатмалар йўқлиги сабабли, мусиқа дарс соатлари анча камайтирилди. Мусиқа тарбиясининг ташкил этишнинг самарали йўлларини излаш лозим эди. Бунинг учун 4- йилларнинг охирида мусиқа дастури мактабларига мослаб қайта ишлаш ва

ўқитувчи кадрлар тайёрлаш ишлари бош вазифа қўйилди. Мусиқа маорифининг янада ривожланиши ҳамда профессионал мусиқа таълимининг шакилланиши учун замин яратилди. ўзбекистонда 1941 йилнинг 7-11-январ кунлари республикамизда тарбиявий ишларга бағишланган биринчи педагогик конференция ўтказилди. Унда мактабларда етарли миқдорда мусиқа ўқитувчилари йўқлиги болалар хори камлиги ҳақида ўқитувчиларни малакасини оширишга жиддий эътибор бериш кераклиги ҳақида таъкидлаб ўтилди. Шундан кейин, мусиқа таълими соҳасида жадал ишлар олиб борилди. Мусиқа мактаблари юзага келди. Техника ва маориф институтлари, техника билим юртлари ташкил этилди, Болалар мусиқа мактаблари, ўқувчилар саройлари, ҳаваскорлик тўгараклари, ўқитувчилар малакасини ошириш ва қайта ўқитиш шститутлари, илмий-текшириш институтлари очилди. Мусиқа таълими тизимида жиддий қайта қуриш ишлари амалга оширилди. 1960-61 ўқув йиллари Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика институтида «Мусиқа назарияси ва чолғу асбоблари чалиш» кафедраси ташкил этилди. Шу йилнинг ўзида мусиқа ўқитувчилари тайёрлайдиган махсус «Мусиқа» факультети очилди. Шунингдек, вилоят педагогика институтлар ҳузурида мусиқа педагогика кафедралари тармоқлари кўпая бошланди. 6-70

йилларда ва 8-йиллар бошида халқ маорифи тизимида мусиқа ўқув юртлар сони янада ортиб борди. Ёш мусиқачилар «Санъат, байрами», «Ёш ижрочилар конкурслари», «Болалар мусиқа ҳафталиги», «Марҳабо талантлар», «До, ре, ми, фа, соль», теле- кўрсатувлари, Ўзбекистон Телевидениеси ва радиоси орқали болалар мусиқий кўрсатувлари мусиқа таълими ва тарбиясини тарғибот қилишда мунтазам ишлар олиб борилди. Халқ маорифи вазирлиги ўқувчи ва талабаларга эстетик тарбия бериш соҳасида катта ишларни амалга оширди. Янги дастурга утиш муносабати билан тупламлар, тавсияномалар, умумий таълим мактабларида «Мусиқа маданияти» фанидан 1-7-синфлар учун дарсликлар чоп этиш бош вазифа қилиб қўйилди. Жумладан, «Мусиқа алифбоси», «Мусиқа дарслиги» ва бошқалар Республика умумий таълим мактабларини малакали кадрлар билан таъминлаш асосий масала бўлиб қолди. Янги дастур бўйича дарсларни олиб бориш учун умумий таълим мактабларида малакали ўқитувчилар раҳбарлик қилдилар 1985-86-ўқув йилларда “...мусиқа хоналари ташкил этилсин улар техник воситалари билан, мебель, махсус мусиқа маълумотига эга бўлганлар амалиётчи- студент бўлиб, улар ускуналарибилан мусиқали чолғу асбоблари билан таъминлансин”-деган, қарор қабул қилинди.

1986-87 йилларда мусиқа ўқитиш методикаси бўйича республика семинари ўтказилди. Шунингдек, янги дастур, дарсликлар нашр этилди. Ушбу маълумотлар мусиқа маданияти марказига узоқ вилоятларда шаҳарларда мусиқа таълимотини тарғиб қилиш воситаларига айланди. Ёш педагогларнинг ижоди туфайли ўзбек болалар мусиқаси ривожланди, мусиқа орқали, ўқувчиларнинг маънавий дунёси шаклланди. Республикамизда ҳар йили «Ўзбекистон – ватаним, маним», «Илҳом чашмалари», «Қўшиқ байрам»ларини ўтказиш анъанага айланиб қолди. Ўзбекистонда мусиқа ўқитиш методикасини ривожлантиришда янги дастурлар, дарсликлар, қўлланмалар яратишда илмий-тадқиқот ишларини олиб боришда Д.Омонуллаев. Х.Нурматов, О.Иброҳимов, О.Файзиев Ш.Ёрматов. А.Мансуров, Қ.Мамиров, Н.Норхўжаев каби олимлар, композиторлар ва тажрибали ўқитувчилар ўз ҳиссаларини қўшдилар. Ҳозирги кунда мусиқа маданияти ёш авлодни тарбиялашда муҳим ўрин эгаллайди. Мусиқий тарбиявий ишларнинг оммавий шакллари Синфдан ва мактабдан ташқари мусиқий-тарбиявий ишларнинг оммавий шакллари махсус тайёргарликка, кенг, алоҳида лаёқатга эга бўлмаган, мусиқий билим ва малакалари етарлича шаклланмаган болалар жамоасини назарда

тутади. Болаларга мусиқий тарбия беришининг оммавий шакллари – мактаб ўқувчиларининг мусиқий қобилият даражасидан қатъи назар амалга ошириладиган таълимий ва тарбиявий тадбирлар тушунилади. Улар вақти- вақти билан ўтказилиб, маълум бир ўқув режасига асосланмайди. Синфдан ва мактабдан ташқари оммавий мусиқий ишларга маърузали концертлар, мусиқали (шу жумладан, опера) спектаклларини жамоа бўлиб томоша қилиш, оммавий мусиқа байрамларини ташкил этиш, фестиваллар, карнаваллар, кўрик-танловлар киради. Мана шундай тадбирлар жараёнида мусиқа педагоглари мусиқий қобилиятга эга бўлган болаларни ажратиб олишга ҳамда уларнинг мавжуд билимларини янада ривожлантиришга, уларда мусиқий-эстетик туйғуларини уйғотишга ва такомиллаштиришга ёрдам бериши керак. Мазкур ишларни амалга ошириш йўлидаги дастлабки тадбирлар 194- йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб ўтказилаётган, кўп сонли болалар оммасини қамраб олган болалар бадиий ҳаваскорлик кўрик-танловлари эди. Кўрик-танловларни ўтказиш жараёнида кўпгина умумий ўрта таълим мактабларида хор жамоалари ташкил этилган. Ушбу тадбирлар мактаб ўқувчилари орасида хор қўшиқчилиги санъатининг оммалашиб кетишига сабаб бўлди.

Е.А.Гудкова раҳбарлигида “Ўсмирлар ва болалар” саройида ташкил этилган ўзбек ва рус болалар хор жамоалари ушбу кўрик-танловларнинг илк нишондорларидан бўлганлар. Ўзбек болалар хори таркибида меҳрибонлик уйлари тарбияланувчилари ҳам бор эди. Бу жамоа Е.Шварцнинг «Жаннат» номли болалар операсиниш саҳналаштиришда иштирок этишган. 1954 йилдан мунтазам равишда ҳар йили болалар олимпиадалари ўтказила бошлади. Бу тадбирларнинг барчаси болалар хор ижрочилиги ривожига улкан ҳисса қўшди. 1960-70 йиллари болалар оммавий бадиий ҳаваскорлик ишлари авж олиб кетди. Кўпгина кўрик танловлари, байрамлар, олимпиадалар ўтказила бошлади. Аксарият ҳолларда, тадбирлар мусиқий спектакллар элементларини ўзида мужассамлаштирган ҳолда намойиш этилди. Ҳозирги кунда ҳар йили педагогика билим юртларидаги бадиий ҳаваскорларнинг 12 та жанр бўйича кўриклар, олимпиадалар ўтказилмоқда. Мана шу кўрикларда ғолиб чиққанлар Ўзбекистон Халқ таълими вазирлигининг I, II, III даражали дипломлари билан тақдирланиб келмоқдалар. Кўрик-танловлар уч босқичда ўтказилади: 1-босқич – туман ва шаҳарлар бўйича; 2-босқич – вилоятлар бўйича;

3-босқич – Республика бўйича республика кўрик-танловлари мусиқий- ижрочилик ва ғоявий жиҳатдан юқори савияда ўтади. Танловнинг ҳар бир иштирокчиси мусиқа-ашула ижрочилигида фаол қатнашиши туфайли санъатнинг ижобий таъсиридан баҳраманд бўлади. Лекин кўрик-танловнинг тарбиявий аҳамияти шу билан чегараланиб қолмай, кўпчилик тингловчиларни мусиқа маданиятига жалб этади, уларнинг маънавий ҳамда эстетик савиясига жиддий таъсир кўрсатади. Бадиий ҳаваскорлик тўгараклари кенг меҳнаткашлар оммаси орасида фаол иш олиб бормоқдалар. Жамоа хўжаликларида, завод ва фабрикаларда, шунингдек, халқ хўжалигининг турли корхона, ташкилот бирлашган жамиятларида концертлар бермоқдалар. Оммавий мусиқий тарбияда болалар ва ўсмирлар учун мўлжалланган маърузали концертлар алоҳида аҳамиятга эга. Бундай концертларни ташкил этиш, мазмунли ўтказишда Ўзбек филармониясининг, шунингдек, махсус мусиқа ўқув юртларининг ҳиссалари катта. Жумладан, мактаб ўқувчилар учун филармония томонидан ташкил этилган мусиқали маърузалар (лекторий) тизимида хор санъати намуналарининг тарғиботига катта аҳамият берилган. “Биз куйлашни биламиз”, “Ўзбекистон композиторлари”, “Ўзбекистон шоир ва композиторлари — болалар учун”, “Мусиқали шакл ва жанрлари”, “Қўшиқ ҳақида гаплашамиз”. «Йилнинг энг яхши қўшиқлари” каби маърузали концерт дастурларида оммавий болалар

қўшиқлари, М.Бурхонов, С.Юдаков, Ф.Назаров, Б.Гиенко, Б.Умиджонов, Д.Сайдаминова ва бошқа композиторлар хор асарлари ижро этилган. Ўзбекистон давлат консерваторияси томонидан ҳам кўп йиллар давомида турли ёшдаги мактаб ўқувчилар учун маърузали концерт ва мусиқали учрашувлар ўтказилиб келинмоқда. Бу ишларга кўп йиллар давомида маъсул бўлган М.Артишевская, шунингдек консерваториянинг кўпгина бошқа мусиқашунослар мусиқа ҳақида қизиқарли ва болаларга тушунарли тарзда маърузалар ўтказмоқда, буларнинг жараёнида жаҳон халқлари ҳамда Ўзбекистон мусиқа намуналари ижро этилмоқда. Мусиқий тўгараклар Синфдан ташқари мусиқий тарбия ишлари мактабнинг турли тўгараклар - хор, чолғу ижрочилиги, якка қўшиқчилик, турли ансамбларни ташкил килиш шаклларида амалга оширилмокда. Чолғучилик тўгараклари Ўзбек халқ мусиқаси ҳамда миллий мусиқамизни англашдаги энг муҳим воситалардан бири ўзбек чолғулар бўлиб, “чолғучилик” тўгараклари ушбу вазифани бажаришда ёшларни тўғри йўналтирувчи омиллардан бири саналади. Якка чолғу ижрочилиги тўгараклари мусиқани ўрганишга интилаётган болаларга билим олиш имкониятини беради. Мактаб тўгарагига ёши ва мусиқа тайёргарлиги савиясидан қатъий назар, хоҳлаган бола келиши мумкин ва бу

мактаб мусиқа ҳаётининг барча шаклларининг самарадорлигини кўтаришига кўмаклашади. Чолғучилик тўгараклари бирор бир миллий чолғуда ижро этиш малакаларини шакллантиришга ва мазкур чолғу ёрдамида дастур тайёрлашга қаратилган бўлади. Шунингдек, машғулотларда миллий чолғуларнинг келиб чиқиш тарихи, ижрочилик имкониятлари, тембр хусусиятларини тўла-тўкис очиб бериш, улар орқали миллий мусиқамизнинг лад ва оҳанглари, усул хусуиятларини тўғри идрок этишга ўргатади. Дастлаб ижро чолғуси ҳақида тушунчалар берилади. Сўнг бошқа созлар – яккапарвоз, жўрпарвоз, чолғу ансамбли ва оркестр ҳақидаги маълумотлар бериб борилади. Шу тарзда миллий мусиқий жанрлар: касбий ва оммавий жанрлар ҳақида тушунчалар берилади. Касбий ижодиёт намуналаридан – катта ашула, мақом, достончилик, оммавий жанрлардан – лапар, ялла, терма, аллалар, ёр-ёрлар ва болалар қўшиқлари ҳам амалий ҳам назарий жиҳатдан ўргатилиб борилади. Чолғучилик тўгаракларида ўқувчиларни нафақат чолғу асбобида ижро этиш, балки уларни маънавий, эстетик, маданий ва жисмоний ривожлантиришга кучли эътибор қаратилади. ВЧА (вокал-чолғу ансамбллари) фаолияти Вокал-чолғу гуруҳлари ва вокал-эстрада студиялари бугунги кунда мактаб ўқувчиларини мусиқага жалб этишнинг энг оммавий шаклига айланиб кетди.

Баъзан эса улар мусиқали-маърифий ишларнинг марказига айланиб, ёш авлодни замонавий мусиқага жалб этиб, унга бўлган қизиқишини уйғотмоқда, яхши мусиқавий дидни тарбиялашига хизмат қилмоқда. Аммо кўп ҳолларда, уларнинг фаолияти жамиятимизнинг маънавияти ва ахлоқига ёт бўлган, бадиий ва мусиқий сифати жиҳатидан талаб даражасида бўлмаган намуналарни оммалашувига сабаб бўлмоқда. Ўқувчиларнинг мактабда вокал-чолғу ансамблни тузиш ташаббусларини қўллаб-қувватлаган ҳолда, ўқитувчи уларга ижобий таъсир кўрсатадиган асарларни танлашига ёрдам бериб, болаларнннг фаолиятини тўғри йўлга қаратмоғи лозим. Вокал-чолғу ансамблларининг оммавий мусиқий тарбиядаги аҳамияти ижобий ёки салбий характерда бўлиши уларнинг ўз олдига қўйган мақсадлари, шунингдек, улар фаолиятининг мазмуни ва моҳиятига боғлиқдир. Оркестр жамоалари. Афсуски, оркестр жамоалари моддий ва ташкилий жиҳатдан қийин аҳволда эканлиги сабабли, мактаб ҳаётида камдан-кам ҳолларда ташкил этилади. Оркестрда иштирок этиш болалар ва ўсмирлар бўш вақтини ўтказилишининг сермазмун шаклларидан бири бўлиб, уларда эстетик ва фуқаролик туйғуларини тарбиялайди. Мактабларда турли хил – симфоник,

камер, пуфлама, ўзбек халқ чолғу асбоблари оркестрларини ташкил этилиши шахснинг маънавий шаклланишида муҳим омил хисобланади. Мақомчилар (миллий мумтоз мусиқа) ансамбли жонли ва таъсирли воситаларнинг бой мажмуига эга бўлган миллий санъатнинг энг муҳим кўринишларидан биридир. Ёш авлод вакилларининг анъанавий мусиқа ансамблларига қатнашлари миллатнинг руҳияти ва маънавиятини шакллантиришга, халқ маданиятининг анъаналари, унинг бебаҳо қадриятларини ўрганишга ёрдам беради. Мақомчилар ансамбллари асл миллий анъаналарни сақлаб қолиш ва кейинги ривожланиши учун муҳим захира бўлиши мумкин. Яккахонлик тўгараги 193-50 йилларда кенг тарқалган эди, кейинги йилларда эса улар алоҳида гуруҳ сифатида жамоадан ажратилмайди, чунки уларнинг асосий вазифаси яккахон қўшиқчиларни эмас, балки хорда ашула бошловчиларни тайёрлашдир. Одатда улар хор жамоаларда қўшиқ айтадилар ва алоҳида машғулот ўтказадилар. Болаларнинг якка қўшиқчилиги, анчадан бери, мусиқашунос- педагогларнинг диққатини жалб этиб келмокда ва бу борада икки хил фикр бор. Биринчи йўналиш тарафдорлари, болаларнинг қўшиқ айтиши табиий ҳодиса деб ҳисоблайдилар. Аммо, уларнинг фикрича, болаларда овоз аппарати ҳали

тўлалишча шаклланмаган бўлса-да, уларни қўшиқ айтишга ўргатиш мумкин эмас. Овоз аппаратининг дастлабки кўникмалари у ўзгаргандан сўнг кераксиз бўлиб қолади. Бошқа йўналиш вакиллари эса — балоғат ёшида болалар овози ўзгаради (мутация), деган фикрга кўшилган ҳолда, барибир болалик чоғида машғулот ўтказиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайдилар. Уларнинг таъкидлашича, қўшиқчилик фаолияти нафақат овоз аппарати, балки куйловчининг онгига ҳам боғлиқдир, чунки қўшиқчилик малакалари халқумда эмас, байки мияда шаклланади. Бу ҳол эса овоз ўзгаргандан кейин ҳам ўз таъсирини ўтказади. Бу нуқтаи назар тарафдорлари кейинги йилларда кўпайиб бормоқда. Хор тўгараги Мусиқа дарси ва синфдан ташқари машғулотнинг асосий мақсадлари бир- бирига яқин бўлган чоғда хам хор тўгараги ўзига хос хусусиятларга эгадир. Биринчи навбатда, бу болаларнинг турли ёшга мансублигида намоён бўлади. Қуйи синф хор гуруҳлари, кўпинча, 1-4, яъни бошланғич синф ўқувчиларининг, ўсмирлар гуруҳи ёки 4-9 синф ўқувчиларини бирлаштиради ёки 4-6, 7-9 синф ўқувчилари гуруҳларига бўлинади. Жамоадаги хор-ижрочилик инш нафақат алоҳида эътиборни, балки мунтазам равишда болаларга таълим беришини ҳам талаб қилади. Машғулотлар

давомийлиги хор тўгараги қатнашчиларининг ёшларига боғлиқдир. Амалиёт кўрсатадики, кичик хор гуруҳи билан ҳафтада икки марта 45 минутдан машғулот ўтказиш мақсадга мувофиқ. Ўсмирлар хор гуруҳи эса танаффус билан икки академик соатдан шуғулланиши мумкин. Хор тўгарагида болалар учун қулай ва қизиқарли, уларнинг ақл ва руҳиятини бойитадиган, ижроси енгил бўлган асарларнинг танлаши катта аҳамиятга эгадир. Синф ва хор тўгарагидага иш усуллари кўп ҳолларда бир-бирига ўхшаб кетади (масалан, асар билан танишиш, унинг қисқа таҳлили, қўшиқни жумлаларга бўлиб ўрганиш ва ҳоказо), аммо хордаги машғулот жараёни нотага қараб куйлаш, асар ёзувини эшиттириш ҳамда ўзининг ижросида эшитиш имконини беради. Буларнинг ҳаммаси репертуарни чуқур ва тез ўзлаштиришига ёрдам беради. Мусиқий олимпиадалар Мусиқий олимпиадалар мактаб, туман, республика миқёсида ўтказилиши мумкин. Бу олимпиада ўтказишнинг босқичлари ҳисобланади. Олимпиададан кутилган мақсад - мактаб ўқувчилариниш мусиқа савияси ва эстетик маданияти даражасини аниқлаш, ўқувчиларнинг мусиқага бўлган қизиқишларини фаоллаштиришдир. Мусиқа олимииадаси мактаб ўқувчилари билан

ўтказиладиган ишнинг энг оммавий кўриниши бўлиб, оғзаки ва ёзма шаклларда ўтказилиши мумкин. Олимпиаданинг биринчи босқичи – бу мактаб дастури асосида ўқувчиларни мусиқага оид билимларини текшириш бўлиб, мактаб босқичи ҳисобланади, кейин туман, шаҳар ва республика босқичлари ўтказилади. Тажриба шуни кўрсатадики, бу шакл болалар фаолиятининг оддий ва тушунарли шаклларидан бўлиб, уларни қизиқтиради ва фаоллаштиради. Бу иш нимадан бошланади? Ўқув йилининг бошида туман услубиётчилари билан йиғилиш ўтказилиб, унда мактаб ва туман босқичларини ўтказиш усуллари баён этилиб, тавсиялар берилади, ҳайъат аъзолари белгиланади. Олимпиадада мактаб ўқувчиларига таклиф этиладиган саволлар мактаб дастури бўйича ўрганиладиган мусиқа асарлари ва мусиқа назариясига оид билимлар асосидаги билимларни ўз ичига олиши керак. Мактаб босқичининг давомийлиги - 45 минут, саволлар сони эса 5 тадан-10тагача бўлиши мумкин. Мактаб босқичи – бу синфлар ўртасидаги мусобақа бўлиб, мусиқа дарсларида олинган билимларнинг пухталиги текширилади. Иккинчи – туман босқичида мактаб танловида ғолиб чиққан ўқувчилар иштирок этадилар. Туман босқичида таклиф этиладиган саволлар ҳам дастур талабларидан четга чиқмаган ҳолда, уларнинг баён этиш шакли

мураккаблаштирилган бўлади. Туман олимпиадаси ҳам мактабда бўлгани каби ёзма равишда ўтказилади, аммо уни оғзаки усулда: ижодий мусиқа ўйинлари, хазиллар, мусиқали топишмокдар билан тўлдириш мумкин. Туман босқичи мусиқий билимларнинг ҳажми ва теранлигини аниқлашга, уларни янги мусиқа материалида синаб кўришга ёрдам беради. Туман босқичида ғолиб чиққан ўқувчилар шаҳар олимпиадасида иштирок этиш учун тавсия этилади. Шаҳар ҳайъат аъзолари таркибига мусиқа-педагогика олий ўқув юртларининг профессор-ўқитувчилари, шунингдек шаҳарнинг энг яхши мусиқа ўқитувчиларини киритиш мумкин. Саволлар сони 9-10 тагача етади, шуни назарда тутиш керакки, улар изчиллик принципи асосида тузилган бўлиб, аввал осонлари, сўнгра қийинроқлари берилади. Саволлар ўқувчилардан нафақат маълум бир саволларни билишни, балки мусиқа ҳақида ўйлаш, фикрлашни талаб қилади (масалан: мақомнинг катта ашуладан, балетнинг операдан, концертнинг симфониядан қандай фарқи бор ва нима учун? ва ҳоказо). Олимпиада тугаган захоти ёзма ишлар текширилиб, энг кўп балл тўплаган қатнашчилар ғолиблар деб эълон қилинади. Ғолибларга балларнинг ҳажмига қараб I, II, III даражали дипломлар берилади. Олимпиадалар ўтказилиши мусиқа

таълими тизими ишини фаоллаштиради ва ўқитиш усулларини яхшилашга таъсир кўрсатади, шунингдек мактаб маъмурияти ва бутун педагоглар жамоасини мусиқа дарсларини ўтказиш шароитларини яхшилашга, синфлар, кабинетларни жиҳозлаш, аудио-визуал техника, компьютерлар сотиб олиш ва уларни дарс жараёнига татбиқ этиш ишларига жалб этади. Олимпиадалар ўтказилишининг ижобий томонлари шундаки, уларнинг акс-садоси мактаб ўқувчиларининг мусиқа дарсларига ва мусиқа санъатига бўлган қизиқишларини оширишга шунингдек, ўқувчиларнинг мусиқий- эстетик маданияти, болаларнинг маънавий-ахлоқий савиясини сезиларли даражада кўтарилишига туртки бўлади. ХХ асрда, совет иттифоқ даврида биринчи олимпиада Санкт-Петербургда ўтказилган. 1970-80 йиллардан бошлаб олимпиадалар Ўзбекистонда ҳам ўтказила бошлади. Д.Штерн, Н.Тишкевичлар ташаббуси билан ташкил топган мусиқий олимпиадаларда республикамизнинг турли шаҳарлардан келган болалар иштирок этганлар. Тошкентда ташкил этилган олимпиаданинг бошқалардан фарқи шунда эдики, улар асосан оғзаки равишда эмас, балки ёзма шаклда ўтказилган. Олимпиаданинг ёзма равишда ўтказилишининг афзаллиги шундаки, у ҳар бир

ўқувчининг мусиқали-эстетик маданият савиясини аниқлаш имконини беради. Олимпиадалар ўқувчиларнинг мусиқага оид билимларининг пухталиги, теранлиги ва англаб-етилганини текширишга ёрдам беради. Натижалар шуни кўрсатдики, бу иш шакли болалар учун нафақат тушунарли ва қулай бўлиб, балки уларнинг фаоллигини ҳам оширган. Мактаб ўқувчиларига берилган ҳамма саволлар шундай тузиладики, уларга бериладиган жавоблар қисқа ва аниқ бўлиши назарда тутилади. Ҳозирги кунда мусиқий олимпиадалар нафақат умумий ўрта таълим, балки ихтисослашган мусиқа мактабларида кенг қамровда ўтказилади. Замона талабига кўра олимпиада босқичлари ҳам такомиллашиб бормоқда. Биринчи мактаб босқичида фақат мактаб дастуридаги асарлардан фойдаланилади. Саволлар 6-8 тадан иборат бўлади. Ҳайъат аъзолари қаторига консерватория ўқитувчилари кирган. Мактаб босқичида ғолиб чиққанлар туман босқичида қатнашадилар. Туман босқичидаги олимпиада шартлари дастурга мувофиқ бўлсада, бироз мураккаб тидла баён этилган

бўлади. Ҳозирги кунда олимпиадаларда тест саволларидан фойдаланиш ҳам кенг тарқалди. Туман босқичида ғолиб чиққан ўқувчилар Шаҳар босқичига йўлланма оладилар. Шаҳар олимпиадаси натижаларини туман методистлари мактаб ўқитувчилари йиғилишида баён этилади. Шаҳар босқичларида ғолиб чиққан ўқувчилар Республика босқичида қатнашадилар. Республикада ғолиб қиққан ўқувчилар махсус совғалар ва дипломлар билан тақдирланадилар. Бундай олимпиадаларнинг ўтказилиши ўқувчиларнинг ва фан ўқитувчиларининг мусиқа дарсларига бўлган муносабати ва қизиқишларини янада кучайтириб, бошқа ўқувчиларни ҳам мусиқа санъатига жалб этишга асос бўлади. Жамоа шаклида ўтиладиган тўгараклар Тўгарак машғулотларига якка тарзда ёндашиш билан бирга жамоа шаклида машғулотлар ўтказиш ҳам кенг қўлланилмоқда. Жумладан, чолғу ансамбллари, фолклор, рақс, хор жамоалари шулар жумласидандир. Ҳозирги кунда мусиқий тўгаракларда “Доирачилар”, “Дуторчилар”, “Рақс”, “Хор” ва бошқа турдаги жамоавий тўгарак турли ўз иш фаолиятини олиб бормоқда. Мактабдан ташқари тўгараклардаги жамоа турзида ташкил этилган тўгараклардаги болалар сони 15-20 тадан, бошқа турдаги тўгаракларда биринчи йили 10 тадан, иккинчи йили саккизтадан кам бўлмаслиги назарда тутилади7. Тўгарак машғулотлари учун биринчи ўқув йили 4 академик соат ажратилса,

иккинчи ва кейинги йиллар ҳафтасига 6 академик соатдан ажратилади8. Болалар хор студияси Болалар билан мусиқа ишларини амалга оширишнинг яна бир шаклларидан бири – хор студияларидир. Хор студияси – бу болаларни мусиқий тарбияловчи даргоҳ бўлиб, у ўзида ўқув, ижрочилик ва тарбиявий ишларни мужассам этади. Хор студияларига болалар 4-6 ёшларидан бошлаб қатнашишлари мумкин. машғулотлар жараёнида болалар нафақат вокал-хор малакалрини, балки мусиқа чолғуларида ижро этиш, мусиқа саводини ўрганиш, муайян мусиқа чолғу 7 Қувондиқов Қ. Мактабдан ташқари болалар муассасаларда тарбиявий ишлар. Т., Ўқитувчи, 1992, 11-14- бетлар. 8 Мактабдан ташқари муассасалар тўғрисидаги Низом. // Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 18 февралдиги 59- сон қарорига 2-иловаю Т.: Маърифат, 1995, 21-март. -3-бет. ижросини ўзлаштирадилар. Мусиқий чолғуни шу тарзда ўрганиш уларнинг мусиқага бўлган қизиқишларини сусайтирмайди. Бундай машғулотларинииг афзаллиги – хор қўшиқчилиги жараёнида болаларнинг мусиқага бўлган лаёқати намоён бўлиб, уларнинг мусиқий қобилияти жадал ривожланади. Хор студиялар фаолиятининг ўзига хослиги шундан иборатки, уларда

ижрочилик, маърифий фаолият, ўқув-таълимий ва тарбиявий ишлар билан узвий олиб борилади. Хор студия хусусиятларини хор студиялари негизида ривож топган хор мактабларида, шунингдек умумий ўрта таълим ва ихтитсослашган мусиқа мактабларидаги болалар хор жамоалари ва мактабдан ташқари муассасалар (болалар ва ўсмирлар уйлари ва саройлари, маданият уйлари ва саройлари)да кўриш мумкин. Хор студиялари фаолиятини ташкил этишнинг асосий шартлари: 1) хор босқичлари; 2) хор синфлари; 3) хор оромгоҳлари, 4) хор «пайванди»; 5) хор эстафетаси; 6) барча мусиқа ўқув фанлариининг ўзаро алоқадорлиги; 7) хор сольфежиоси. Хор босқичлари Хор босқичлари – бу камида икки хор жамоалари, яъни кичик ва катта гуруҳларининг мавжудлигидир. Хор босқичлари – хор жамоаси барқарорлигининг асосий шарти бўлиб, айни пайтда унинг ижодий салоҳиятидан дарак беради. Мазкур босқичлар болаларнинг билим даражаларига қараб белгиланади. Турли билимдаги босқичларнинг йўқлиги хор раҳбарини хор жамоасига мусиқий тайёргарлиги йўқ бўлган болаларни қабул қилишга мажбур қилади.

1- босқич - бу тайёрлов хор гуруҳи бўлиб, унда биринчи синф ўқувчилари куйлайдилар. Машғулотлар ҳафтада уч марта 1 соатдан ўтказилади. Асосий вазифа - болаларда куй ва қўшиққа қизиқишни уйғотиш, уларнинг мусиқий қобилиятларини такомиллаштиришдир. Биринчи босқич машғулотларида уйин шаклларидан кенг фойдаланилади (мусиқали саломлашиш, дирижёрликка тақлид қилиш ва ҳоказо). Биринчи босқич машғулотларида хор сольфежиоси билан боғлиқ бўлган кўпроқ сольфежионинг ўзига эътибор берилади. Болалар бу босқичда турли мусиқа асбобларида ижро этиш малакаларини эгаллайдилар. Бу иш студия қатнашчиларини фортепиано, аккордеон, скрипка ёки халқ чолғуларидан рубоб, дутор, дойра ва бошқаларда ижро этишга тайёрлаш мақсадида амалга оширилади. Машғулотлар режаси ойма-ой тузилган булади. Болалар юқори ва паст товушларни ўзаро фарқини ўрганадилар. Хор раҳбари катта ўзгаришлардан иборат куйни ижро этади, болалар эса оҳанг ўзгаришларини аниқлаб, уларни ўнг қўллари билан кўрсатадилар. Бу босқичнинг кейинги машғулотларида қўл ҳаракати ва хатто оёқ ҳаракатлари билан боғлиқ машқлардан фойдаланиш мумкин. Қўл ҳаракатлари турли баландликда бажарилиб, бунинг ёрдамида парда босқичлари белгиланади. Қўл ҳаракатларига асосланган куйлаш аста-секин ўргатилади, болалар олдин

ўқитувчи билан бирга, қўл ҳаракатларини қайтарган ҳолда, барча пардаларни пастдан-юқоригача куйлайдилар. Кейинчалик қўл ҳаракатларига асосланган машқлар турли босқичлар бирикмаларини ўз ичига олади. Нотага қараб куйлашга тайёргарлик машқлари беш босқичда амалга оширилади. Бу ҳолда куйловчининг чап қўли нота йўлини кўрсатиб, ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғи товушларнинг ҳаракатини белгилайди. Пардаларни эгаллаш жараёнини 4 босқичга бўлиш мумкин: 1-босқич – 2-3 товушдан иборат оддий машқлар. 2-босқич - VII- парда киритилади. 3-босқич - IV ва V пардалар киритилади. 4-босқич - VI парда киритилади. Ноталар бўйича сольфежио машғулотларини бошлангандан сўнг, болалар, ҳар бир чорак нотага битта ҳисоб, яримталикка – икки, бутун нотага эса тўрт ҳисоби тўғри келишини ёдга олади. Ўлчовни ўргатишда болаларнинг диққатини юқоридаги сонлар вазн бирлиги неча бўлакдан иборат эканлигига, пастки сонлар эса ритмик бўлакларнинг сифати эканлигига жалб этилади. Мусиқа саводи ўргатишнинг кейинги муҳим босқичи – мажор тузилмаларининг турғун ва нотурғун пардалар ҳақидаги тушунчани ўргатишдан иборатдир. Хор раҳбари фортепианода турғун, кейин нотурғун пардаларни ижро этади. Болалар до мажор товушқаторидаги до, ми, соль - турғун пардалар, қолганлари эса - нотурғун пардалар эканлигини тинглаб,

идрок этадилар. Хор раҳбари болалар эгаллаган билим ва малакалардан қўшиқ устидаги амалий ишларда фаол фойдаланишга ҳаракат қилмоғи керак. Болаларга билим беришнинг биринчи йилида турли мусиқий ўйинларидан фойдаланиш мумкин. Улардан кутилган мақсад – болаларнинг мусиқий уқуви ва хотирасини такомиллаштиришдир. 2-босқич (кичик болалар хори - иккинчи синф ўқувчилари). Улар билан ҳафтада уч марта 1 соатдан машғулот ўтказилади. Болалар икки овозли оддий қўшиқларни ижро этишга ҳаракат қиладилар. Бу босқич болалари қўшиқлар билан бир қаторда мусиқа саводи ва солфеджио уқувидан ҳам хабар топадилар. Шунингдек, турли хил мусиқий ўйинлардан ҳам машғулотлар жараёнида кенг фойдаланиш давом эттирилади. Иқтиборли болалар яккахон вазифасини ҳам бажарадилар. Қолаверса, улар асосий мусиқа чолғуларида ижро этишни ўрганадилар. Кичик болалар хори янги ўқув йилининг биринчи ойидан бошлаб, ўтган йилда ўзлаштирилган ўқув материали қайтарилади ва янги оҳанглар асосида мустаҳкамланади. Болаларга мажор тузилмасини тон ва ярим тонлардан иборат эканлигини тушунтириб бера олишлари керак. Яққол кўрсатиш учун

Болгарияда қўлланилувчи зинапоя усулидан фойдаланиш мумкин. Минор тизимини болалар мусиқа уқуви ёрдамида куйлаш жараёнида англаб оладилар. Аммо минор ладнинг тузилиш қоидаларини тушуниш иккинчи ўқув йилининг охирида, махсус машқларни ўрганилгандан кейингина рўй беради. Болаларнинг диққати, доимо, мажорни минордан фарклашга қаратилади. Буларнинг ҳаммаси ихтиёрий равишда, репертуардаги қўшиқларни ўрганиш жараёнида амалга оширилади. Асосий мақсад, болаларни бирор бир нарсага ўргатишдан кўра, уларда бир-бирига ўхшамаган аккордларнинг гармоник тусларига қизиқиш уйғотишдир. Болалар хорнинг биринчи босқичидаёқ, гармоник бирикмаларни тинглаб тушуниб етишлари ва нафақат қўшиқ оҳангига, балки, унинг жўрлигига ҳам эътибор беришлари муҳимдир. 3- босқич (ўрта хори, 3-5, баъзан 6-7-синф ўқувчиларидан ташкил топган бўлади). Машғулотлар - ҳафтада икки марта 2 соатдан ўтказилади. Дарс машғулотларидан кутилган асосий мақсад - хор иштирокчиларини катта хор гурухларига тайёрлашдан иборат. Ўрта хор гуруҳи - мустақил жамоа бўлиб, концертларда фаол иштирок эта олади. Хор машғулотларида болалар мунтазам равишда оғзаки диктантларни ёзиб, хор сольфежиосининг қолган турларини

ҳам эгаллаб борадилар. 4-босқич (катта хор) - бу етакчи хор гуруҳидир. Бу босқичда 10-16 ёшдаги болалар ҳафтасига икки марта икки соатдан шуғулланадилар. Катта хор гуруҳи ютуқлари – аввалги уч босқичда эгалланган билим, малака ва кўникмаларнинг маҳсулидир. Бошқа хор босқичларида бўлгани каби, катта хор гуруҳида ҳам янги материални ўрганишдан олдин ўзлаштирилган қўшиқларни такрорлаш ва мустаҳкамлаш билан узвий равишда олиб борилади. Хор сольфежиоси машқларига энди 20 минутгача вақт ажратилади, шундан ярмиси ўтган материални қайтаришга сарф қилинади. Минор товушқаторини мажор билан қиёслаб, болаларнинг диққатини, айниқса, минор терциясига, сўнгра иккала товушқаторнинг олтинчи босқичлари орасидаги фарқга қаратиш мумкин. Болаларга, уларнинг мусиқий онгида мажор билан табиий минорларнинг VII босқичи орасидаги фарқни мустаҳкамлайдиган машқлар берилади. Табиий минорни идрок этишга қаратилган машқлар билан бирга мажор тузилмаси устидаги иш ҳам давом эттирилади: мажор билан минорни тез-тез қиёслаб туриш материални ўзлаштиришни тезлаштиради. Минор ладини идрок этишга нисбий сольмизация услубининг қуйидаги

усули ёрдам беради. Қулай баландликдаги тонликда созланиб, (болалар қайси тонликлигини билмайдилар), ўқитувчи у ёки бу босқични рақам номини айтиб, болаларга уларни куйлашни таклиф этади. Ушбу тарзда ҳам оддий, ҳам мураккаброқ машқлар бажариш мумкин. Бир овозли машқлар билан бир қаторда икки ёки уч овозли машқларни ҳам киритиш мумкин. Икки овозли машқларда хор амалиётида кенг тарқалган турли интервал бирикмалари берилади. Мажор ва кейинчалик минор ладларини тўғри англаб етгандан сўнг, хор қатнашчилари ўз овоз йўлларини ҳам эркин равишда ижро этадилар. Хор гуруҳи уч овозли мусиқани ижро этиши билан уч овозли гармоник машқлар киритилади. Бу ишнинг услубиёти, икки овозли машқларни ўрганилганда қандай бўлса, шундайлигича қолади. Хор синфлари кўпинча бирор бир умумий ўрта таълим мактаби қошида ташкил этилади. Бу хор студиясига қатновчиларнинг умумий ўрта таълим мактаб синфлари ўқувчилари билан бирлашишидир. Хор студиясининг барча аъзолари махсус жадвал асосида йиғилишиб ўқитувчи раҳбарлигида машғулот ўтказишади. Хор оромгоҳлари – болалар ва ўсмирлар ёзги оромгоҳи тарзида ташкил этилган бўлиб, унда ҳар куни мусиқий тадбирлар амалга оширилади. Бу ерда

хор машғулотлари ҳар куни 1-2 марта 1,5 соатдан мунтазам равишда утказилади. 1. «Хор пайванди» - деганда тажрибали хор ижрочиларининг тажрибаси кам бўлган хор ижрочилари билан ҳамкорликда ўтказадиган машғулотлари тушунилади. «Хор пайванди» жамоаларнинг ўзаро тажриба алмашинувига асосланиб, уларнинг ижодий салоҳиятини оширади. «Хор пайвандлари» туридаги машғулотлардан олинган билим ва малакаларни янада такомиллаштириш, тажриба алмашиш йўли билан сақлаб қолиш, ривожлантириш ва оммалаштириш керак. Хор эстафетаси Бу катта хор гуруҳларининг кичик гуруҳлар билан бирга олиб борадиган «оталиқ» ишидир. Хор эстафетаси шуниси билан афзалки, у студия қатнашчиларида ўзаро тажриба алмашув, кичиклар ҳақида ғамхурлик, педагогик кўникмалар, шунингдек, жамоа бўлиб ишлаш анъаналарини сақлаб қолишдек ажойиб ҳислатларни тарбиялайди . Хулоса ўринида шуни айтиш мумкинки, Республикамиздаги оммавий ва якка тартибда ўтказиладиган мусиқий тўгараклар фаолияти, жумладан хор жамоаларининг фаолияти ёш авлодга эстетик тарбия бериш, уларнинг мусиқий қобилиятлари, дунёқараш ва дидларини ривожлантириш йўлида олиб борилаётган муҳим ишлардан биридир. Ихтисослашган мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни

ўзлаштиришнинг педагогик шарт-шароитлари Мусиқий фаолият барча таълим-тарбия ишларимизнинг ажралмас қисми бўлиб, ёшларни гармоник ривожлантиришда унинг роли катта. Шунинг учун ҳам ҳозирги вақтда мамлакатимизда жуда кўплаб мусиқа мактаблари, мактаб ва мактабдан ташқари болалар, маданий оқартув муассасаларида, ишлаб чиқариш ташкилотлари ҳузурида кўплаб ижодий жамоалар ташкил этилмоқда. Уларнинг асосий мақсади болаларни оммавий равишда мусиқа санъатига жалб қилиш, уни севиш, қадрлаш ва мусиқага бўлган қобилиятларини тарбиялашдан иборатдир. Мусиқий-назарий билимлар тўлақонли тарзда фақатгина ихтисослашган мусиқа мактабларида берилишини ҳисобга олиб, бу ўқув муассасаларда мусиқий-назарий билимлар беришнинг шакл ва усуллари, методларини аниқлаш улардан истиқболда умумий ўрта таълим муассасаларида ҳам фойдаланиш имкониятини беради. Шу мақсадда ихтисослашган мусиқа мактабларининг ўқув режаси ва дастурида мусиқий-назарий билимлар ҳажмини аниқлаш, мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш учун яратилган шарт- шароитлар, таълим жараёнида қўлланиладиган методик ёндашувларни ўрганиш, махсус мусиқий билим бериш жараёнини умумий ўрта таълим мактаблариники билан таққослаш бўйича мақсадли ишлар бажарилди ҳамда

Глиэр номидаги Республика ихтисослашган мусиқа академик лецейининг бошланғич мусиқий мактаби «Мусиқа назарияси» бўлимининг иш фаолияти билан танишдик ва кузатиш ишларини олиб бордик. Ихтисослашган мусиқа мактабларида «Мусиқа назарияси» ва «Мусиқа тарихи» бўлимлари мавжуд бўлиб, «Мусиқа назарияси» бўлими – сольфеджио, мусиқа саводи, ритмика, мусиқа назарияси, гармония, мусиқий асар таҳлили, «Мусиқа тарихи» бўлими – мусиқа тинглаш, мусиқа адабиёти, ўзбек мусиқаси каби фанларни ўз ичига қамраб олган. Ҳар бир фанни ўз мутахассиси олиб боради. Синф хоналари ихчам ва шинам, ҳар бир хонада стол ва стуллар, пианино, кўргазмали плакатлар, нота ва матн ёзуви учун доска мавжуд. Синф хоналари ташқаридаги шовқиндан муҳофаза қилинган. Мактабда мусиқий- назарий билимларга оид граммпластинкалар заҳираси, ўқувчилар мусиқий- назарий билимларни эгаллашлари учун зарур бўлган махсус адабиётлар мавжуд. Ўқув режасига кўра мусиқа назарияси бўлими фанларининг синфлардаги ўқувчилар сони ўнтадан, мусиқа тарихи бўлими фанлари синфлардаги ўқувчилар сони ўн иккитадан ошмаслиги зарур. Ўқув дастурига кўра, бошланғич синфда ўқувчилар ҳафтасига икки соат сольфеджио, икки соат ритмика, бир соат мусиқа тинглаш дарсларига кирадилар. Демак, бошланғич

синфда мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш учун ўқувчиларга ҳаммаси бўлиб беш соат вақт ажратилади. Бу эса ўз навбатида ўқувчиларнинг мусиқий- назарий билимларни ўзлаштириш самарадорлигини оширади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ихтисослашган мусиқа мактаблари ўқувчиларнинг маънавий эҳтиёжларини қондиради, мактаб таълими жараёнида вужудга келган етишмовчиликларни ўрнини тўлдиради. Шу билан бирга мактаб таълими жараёнида қўллаш имкониятлари бирмунча қийин кечадиган якка тартибда ишлаш, табақалаштириб ўқитиш «Мусиқа маданияти» фани дастурларида инобатга олинмаган назарий ва амалий билимлар бериш имконини беради, таълим механизмини узвийлаштиради, бойитади. Ихтитсослашган мусиқа мактаблари умумий ўрта таълим мактабларидан ўзлаштирилиши керак бўлган билимлар ҳажми нисбатан кўплиги билан фарқланади. Ихтисослашган мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёни қуйидаги метод ва шакллар ёрдамида амалга оширилди: 1) Ўқувчилар онгига таъсир этувчи тарбия методлари – ҳикоя, тушунтириш, таъкидлаш, маъруза, амалий мисоллар, кўргазмалилик, намуна кўрсатиш, баҳс-мунозаралар; 2) Ижодий фаолиятни ташкил этиш – машқлар бажариш, такрорлаш ва

мустаҳкамлаш, педагогик талaб, топшириқлар бериш, тарбияловчи вазиятлардан фойдаланиш ва бошқалар; 3) Таълим-тарбия жараёнида жазолаш ва рағбатлантириш методларидан фойдаланиш; 4) Ўтилган назарий билимларни амалиётда қўллаш; 5) Кичик мусиқий диктантлар ёзиш ва назорат дарсларини ташкил этиш. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида ўқувчи шахсини шакллантиришнинг ихтисослашган мусиқа мактабларида таълимий- тарбиявий ишларини ташкил этиш қуйидаги воситаларга таяниб олиб борилди: ўқитувчи ва ўқувчиларнинг шахсий ёндашуви ва қобилияти; ахборот ва техник воситалар; намуна кўрсатиш; кўргазмали қуроллар; янги технологиялардан фойдаланиш. Кузатишларимизга кўра ихтисослашган мусиқа мактабларидаги мусиқий- назарий билимларни ўзлаштириш жараёнининг қуйидаги принципларга мувофиқ амалга оширилиши таъминланди: 1. Мусиқий таълим-тарбия бирлиги. 2. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш ягона мақсадга йўналтирилганлиги. 3. Мусиқий билимларнинг ҳаёт билан боғлиқлиги. 4. Ўқувчиларнинг ёш-психологик хусусиятлари ҳисобга олинганлиги.

5. Мусиқий-назарий машғулотларнинг мунтазам ва тизимли олиб борилиши. Умумий ўрта таълим мактаблари билан қиёслаганда, ихтисослашган мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнининг қуйидаги жиҳатларини фарқлаш мумкин: 1) Дарсларга ҳафтасига кўп вақт ажратилганлигини; 2) Ўқувчиларнинг дарсга қизиқишлари юқори даражадалигини; 3) Ўқитувчиларнинг билим савияси ва малакаси анча юқорилигини (махсус олий ўқув юртларини тамомлаган мутахассислар); 4) Ҳар бир дарснинг аниқ мақсадга йўналтирилганлигини; 5) Синф хоналарида кўргазмали қуролларнинг етарлилиги ва дарсларда улардан унумли фойдаланилишини; 6) Дарсларда янги технологиялардан фойдаланилишини; 7) Синфлар гуруҳларга бўлинганлиги ва ҳар бир гуруҳда ўқувчилар сони ўнтадан ошмаслигини. Айнан мана шу омиллар махсус мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш самарадорлигини таъминлайди. Яна шуни таъкидлаш жоизки, махсус мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш бошқа махсус фанлар билан тўлдирилган ҳолда кечади. Бу дарсларда олинган билимларни мустаҳкамлаш имконини беради. Мусиқа назарияси курси ўқувчиларга мусиқа санъати тўғрисида ва мусиқа

«тили»ни бирлаштирадиган мусиқий ифодалиликнинг асосий воситаси – оҳанг ҳақида зарур маълумотларни беради. Мусиқа назарияси бўлимининг мақсад ва вазифалари: 1. Ўқувчига мусиқий ифодалиликнинг асосий воситаларини тушунтириш учун зарур билим ва малака тизимини бериш. 2. Курсни ўзлаштириш жараёнида ҳам, кейинчалик ҳам ўқувчининг мусиқий камолоти учун зарур мусиқий-назарий малакаларни таркиб топтириш, унинг мусиқий тафаккури шаклланиши ва такомиллашишига, мусиқий идроки шаклланишига замин яратиш. Мусиқа назарияси фанини ўқитиш услубиятининг асосий қоидалари: 1. Бутун курс мобайнида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш мусиқани эшитиш билан узвий боғланиши керак. Бу тадбир мусиқа назариясини ўзлаштиришга юзаки ёндашишни бартараф этади. Мавзулар мусиқий асарни тинглашдан бошланмоғи лозим. Бинобарин, ўрганилаётган мусиқий асарни маъносини англамай, у ҳақидаги фикрни, таърифни, қоидани ёдлаш ноўриндир. 2. Назарий қоидаларни изоҳлашда мусиқий мисолларга, материалларга, яъни ўқувчининг дидини тарбиялайдиган мусиқа маданиятига – миллий мусиқага таяниш керак.

3. Мусиқа назарияси сольфеджио билан методологик алоқадорликда амалга оширилиши зарур. Бошланғич синфларда бошланғич мусиқа назарияси (мусиқа саводи) сольфеджио фани таркибида ўтилади. Лекин, шу билан бирга, мусиқа назарияси ҳам – назарий фан сифатида, сольфеджио ҳам – амалий фан сифатида ўз мустақиллигини йўқотмаслиги керак. 4. Мусиқий-назарий билимларни бериш мантиқли, изчил баён қилишнинг муайян тизими бўйича олиб борилиши даркор. Ихтисослашган мусиқа мактабларининг бошланғич синфларида ўзлаштирилиши керак бўлган мусиқий-назарий билимлар модели Сольфеджио Ритмика Мусиқа тинглаш Нота саводи, мусиқа саводи, нотага қараб куйлаш асосида мусиқий эшитиш Мусиқий тушунчалар, асосан ритм ҳиссини шакл- лантиради. Мусиқа остида Мусиқа ҳақида бошланғич тушунчалар, мусиқий асар таҳлили, мусиқанинг

Мусиқа назарияси бўлими Бошланғич синфлар қобилиятини, овознинг интонацион тозалигини, дирижёрлик қилиш, илк мусиқий тушунчалар, билим ва малакаларини шакллантиради. ритмик ҳаракатлар бажариш, болалар мусиқа чолғу асбобларида жўр бўлиш кўникма ва малакаларини шакллантиради. ифода воситалари, мусиқий жанрлар–опера, балет, рақс, қўшиқ, марш, оратория, прелюдия ва бошқалар ҳақида тушунчалар беради. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнининг юксак

масъулиятли, илмий-назарий, услубий жиҳатдан пишиқ, мукаммал бўлиши муҳимдир. Унинг самарадорлигини, муваффақиятини таъминловчи асосий омил бу пухта ишлаб чиқилган дарс тизимидир. Ихтисослашган мусиқа мактабларининг мусиқа назарияси бўлими бошланғич синфларда бир қанча фанларни – сольфеджио, мусиқа тинглаш ва ритмика дарсларини бирлаштиради. Ўқувчилар ана шу фанлар орқали керакли мусиқий-назарий билимларни оладилар. Энди ана шу фанларнинг ҳар бирига алоҳида изоҳ берамиз. Нотага қараб куйлаш (сольфеджио) Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида нотага қараб куйлаш мураккаб жараён ҳисобланади. Сольфеджио – итальянча solfeggio – ноталар, мусиқа белгилари, гаммаларни куйлаш – эшитиш малакасини юксалтириш ва нотага қараб уларни тез ўқишни ўрганиш учун ўтказиладиган вокал машқларидир. Сольфеджио – мусиқа асарлари ва турли хил мусиқий машқларни нотага қараб, нота номини айтиб куйлаш тариқасида олиб борилиши мумкин. Сольфеджио атамаси соль-фа ноталари номидан олинган. У ўқитувчидан дарсларни тизимли ва изчил равишда олиб боришни талаб қилади. Агар ўқувчилар синфдан-синфга ўтаётганларида нотага қараб куйлаш малакасини аста-секин, оддийдан-мураккабга қараб олиб борсалар, юқори

синфларга ўтганда улар ўрганиладиган қўшиқларни бемалол нотага қараб куйлай оладилар. Нотага қараб куйлаш – сольфеджио мусиқа саводи билан узвий равишда олиб борилади. Мусиқа саводи ноталар жойлашуви, узунлиги, саналишини ўргатса, сольфеджио воситасида ноталарни амалда куйлаб кўриш имконияти бўлади. Шунинг учун мусиқа саводи ва сольфеджио мувозий тарзда олиб борилади, яъни сольфеджио ва мусиқа саводи яхлит жараённи ташкил этади. Биринчи синфданоқ ўқувчилар нотага қараб куйлаш малакасини эгаллашлари керак. Бунинг учун куйланаётган қўшиқнинг ҳаракатини нотага қараб кузатиб бориш лозим. Авваламбор, осон бўлган кичик мусиқий лавҳалар бериб борилади. Нотага қараб куйлаш учун ўқувчилар ноталар тизимини яхши билишлари ва уларни нота чизиғидан бемалол топа олишлари муҳим. Нотага қараб куйлаш яхши самара бериши учун ўқувчиларга таниш бўлган, аввал куйланган ёки тингланган куйни бериш уларнинг куй ҳаракатини кузатишлари учун қулайлик туғдиради. Куйлашдан олдин куйнинг ўлчови, қандай узунликдаги ноталар (бутун, ярим, чорак...) иштирок этганлиги, куйнинг темпи, тонлиги аниқланади. Кейин шу тонликда овоз созлаш машқларини бажариш

тонликка мослашиш имконини беради. Машқларда тонликдаги турғун ва нотурғун босқичлар аниқланади ва айтилади. Кўргазмали қурол сифатида бундай машғулотларда дарсликдан ташқари, мусиқий куй ёзилган плакатлар яхши натижа беради. Ўқитувчи бошчилигида ўқувчилар куйнинг барча ноталарини бараварига айтадилар. Кейин ўқитувчи шу куйни оҳанги ва ўлчови билан куйлаб кўрсатади, ўқувчилар нотага қараб кузатиб турадилар. Сўнгра ҳамма биргаликда нотага қараб куйни куйлайди ва бир вақтда дирижёрлик қилади. Нотага қараб куйлашда дирижёрлик қилиш, куйнинг ритмидан чиқиб кетмасликка, метр ҳиссини ривожлантиришга, ноталар узунлигини тўғри санашга ёрдам беради. Асосий мақсад – сольфеджио малакасини эгаллаш ўқувчиларнинг мусиқий уқувларини, мусиқа эшитиш қобилиятини, тоза интонацияда куйлашни шакллантиришдир. Бу эса уларнинг амалий фаолиятида катта аҳамиятга эга бўлади. Сольфеджио асосан нотаниш куйларни биринчи галданоқ нотага қараб куйлашни назарда тутади. Нотаниш куйни нотага қараб куйлаш учун ёзилган куйнинг оҳангини фикран тасаввур қила олиш лозим. Шунинг учун ҳам мусиқий уқувни ўстириш ва мусиқа тажрибасига етарли даражада эга бўлиш узоқ вақтни талаб этади. Бунга мусиқа саводини ўстириш, мусиқа адабиётлари билан танишиш, вокал-хор малакаларини эгаллаш жараёнларида эришилади. Ўқувчилар аста-секин мусиқий нутқнинг

баландлиги, лади, метроритмик хусусиятларини тушуна бошлайдилар, шунингдек уларда мусиқий идрок, мусиқий тафаккур, мусиқий хотира, мусиқий ҳиссиётлар пайдо бўла бошлайди. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида нотаниш куйни нотага қараб ижро этиш учун қуйидаги тадбирлар амалга оширилади: Ўқитувчи доскага нота мисолларини ёзади. Кейин ўқитувчининг саволлари ва ўқувчиларнинг жавоблари асосида куй таҳлил қилинади. Таҳлил қилиш ўқувчиларнинг аввал эгаллаган мусиқий-назарий билимларига асосланиб, уларнинг ёшига мос равишда ўтказилади. Ўқувчилар тушунмаган элементларни ўқитувчи тушунтириб беради, ўқувчилар диққатини асосий мавзуга қаратади. Таҳлил жараёнида қуйидагилар аниқланади: 1. Асар тонлиги, лади. 2. Асарнинг ўлчови. 3. Асарда учрайдиган динамик белгилар. 6. Куйнинг ритмик тузилиши (ноталар чўзими, паузалар, асарнинг қайси ҳиссадан бошланиши ва ҳоказо). 7. Асардаги жумлалар, нафас олиш учун қулай бўлган тактлар. Ана шундан кейин сольфеджиога, яъни нутқлашга ўтиш мумкин. Бошланғич синфларда сольфеджио учун машқлар асосан до мажор гаммасида берилади. Чунки бу тонлик осон ва куйлаш диапазони жиҳатидан қулай.

Ихтисослашган мусиқа мактабларининг бошланғич синфларида мусиқа саводига алоҳида соат ажратилмаган бўлиб, ушбу бўлим сольфеджио дарси таркибида ўтилади, яъни аввал мусиқа саводи берилиб, кейин у амалда қўлланилади. Ритмика Мусиқий ритмик ўйинлар ўқувчиларда мусиқани идрок этишни, ҳис- ҳаяжонни, бадиийликни, ритм ҳиссини, мелодик ва гармоник эшитиш қобилиятини, мусиқа шаклини ҳис этишни, мусиқий хотира, дид ва ҳоказоларни шакллантиради. Мусиқий ўйинлардаги бадиий образлар мусиқий асар мазмунини, мусиқий кечинмаларни чуқурроқ очиб беради. Ўз хатти- ҳаракатлари билан ўқувчилар мусиқий куй, ритм, мусиқий асарнинг тузилишини, динамикасини, умуман, «мусиқий тил»нинг ифодалилигини ҳис этадилар. Ритмика дарси асосан ритмик машғулот бўлиб, дарсда ўқувчилар мусиқа жўрлигида ритмик ҳаракатларни бажарадилар. Бунинг учун, даставвал, ўқувчиларга мусиқий товушлар, ноталар ва уларнинг хусусиятлари ўргатилади. Ўқувчилар ноталарни санашни ўрганиб бўлганларидан сўнг, ўз мусиқий ҳаракатларини аниқ санаш асосида амалга оширадилар. Шундагина ритмик ҳаракатлар мусиқа билан ҳамоҳанг ва уйғун бўлади. Кўпчилик мусиқий ҳаракатлар мусиқий ўйин ва рақс элементларига таянади. Мусиқий ритмик

ҳаракатларнинг асоси – юриш, югуриш, сакрашдир. Ритмика дарси жисмоний тарбия дарсига ўхшайди. Бу дарснинг жисмоний тарбия дарсларидан фарқи шундаки, болалар барча ҳаракатларни мусиқа жўрлигида бажарадилар, ҳаракатлар мусиқа оҳангига мос тарзда бўлади, яъни мусиқа янграса – ўқувчилар ҳаракатланадилар, мусиқа тўхтаса – улар ҳам тўхтайдилар, шўх мусиқага шўх, вазмин мусиқага оҳиста ҳаракатланадилар. Бу ўз навбатида ўқувчиларга мусиқий асар характерини яхшироқ англаш, ҳар хил оҳангдаги мусиқани бир-биридан ажратиб олишда ёрдам беради. Ритмика дарслари айрим жиҳатлари билан гимнастика машғулотларига ўхшаб кетади. Чунки бу дарсларда ҳам худди гимнастика машғулотлари каби арқон сакраш, халқа билан, копток билан ўйнаш машқлари бажарилади. Бу ёрдамчи воситалар дарсда кўргазмали қурол сифатида кенг қўлланилади. Ритмика дарсларида мусиқий спектакллар тайёрланиб, кенг оммага намойиш этилади. Бу тадбирлар ўқувчиларда мусиқага, дарсга бўлган қизиқишни орттиради. Мусиқа тинглаш Мусиқа тинглаш, мусиқа адабиёти - мусиқа жанрлари, композиторлар, улар яратган асарлар ҳақида тушунча беради, мавзуга оид мусиқа тингланади ва таҳлил қилинади. «Мусиқа тинглаш» дарсларидаги мавзулар тизими

синф № Ўқув йили давомида ўтилиши керак бўлган мавзулар 1 Мусиқа ҳақида дастлабки маълумотлар. 2 Мусиқа яратувчилари, тингловчи, ижрочи. 3 Мусиқа қаерда ижро этилади? 4 Мусиқа ҳақида афсона, ҳикоялар, ривоятлар. 5 Мусиқа ифода воситалари. 6 Миллий жанрлар (ялла, лапар, ёр-ёр, алла, маросим қўшиқлар...) 1-синф 7 Қўшиқ, рақс, марш. 1 Мусиқа табиати. Мусиқий товушлар. 2 Интонация, табиий мусиқий товушлар. 3 Мусиқий чолғулар. 4 Торли, урма, дамли чолғулар. 5 Якканавоз чолғулар. 6 Ансамбл, оркестр. 2-синф 7 Оркестр бошқарувчиси – дирижёр. 8 Композитор ижоди ҳақида. 1 Мусиқий шакллар. 2 Куйнинг чўққиси, авж. 3 Мотив, жумла. 4 Шаклнинг энг содда асоси. Такрорлаш, қарама-қарши, ривожлов.

5 1,2,3 қисмли вариациялар. 6 Куплет, рондо шакллари. 7 Дастурли мусиқа 8 Театр мусиқаси. Балет, опера. 3-синф 9 Композитор, режиссёр ва драматург. 4-синфларда «Мусиқа адабиёти» дарсларидаги мавзулар тизими синф _______№ Ўқув йили давомида ўтилиши керак бўлган мавзулар 1 Мусиқий жанрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши. 2 Вальс, марш, ифода воситалари. 3 Лирика. 4 Қўшиқ, ария, романс, элегия, пастораль,ноктюрн, серенада… 5 Афсона, баллада. 6 Рақс, марш. 7 Қадимий ва замонавий рақс турлари. 8 Прелюдия, каприччо, фантазия, мусиқий дақиқа. 4-синф 9 Жанр ичидаги боғлиқлик. Ихтисослашган мусиқа мактабларида мусиқа тинглаш жараёни алоҳида дарс сифатида ўтилади. Ушбу дарсга ўқув режасига асосан,бошланғич синфларда ҳафтасига бир соат ажратилган. Ўқувчилар дастурга асосан

юқоридаги билимларни ўзлаштирадилар. Дастурда берилган мавзуларни таҳлил қилар эканмиз, мавзулар хилма- хил, ранг-баранг, қизиқарли маълумотлар билан тўла эканлигининг гувоҳи бўлдик. Махсус мусиқа мактабларидаги мусиқа тинглаш дарсларида нафақат мусиқа ва унинг ифода воситалари, жанрлар, ижрочилар, композиторлар ҳақида мавзулар ўргатилади, балки ўтилган мавзуларга оид мусиқий асарлар тингланиб, таҳлил қилиб борилади. Ўқувчилар таассуротларини расм чизиш орқали ёки сўз билан ифодалаб берадилар. Бу ўқувчиларнинг мусиқий идрок ва тафаккурлари шаклланишига асос бўлади. Бир мусиқа тинглаш дарсида қуйидаги вазифалар бажарилади: 1. Янги мавзу билан таништириш. 2. Мавзуни тушунтириб бериш. 3. Мавзуга оид мусиқа тинглаш. 4. Тингланган асарни таҳлил қилиш. 5. Тингланган асардан олинган таассуротларни расм орқали ифодалаш. Дарсларнинг бундай ташкил этилиши ўқувчиларнинг мусиқага бўлган

қизиқишларини янада оширади ва мусиқа санъатини моҳиятини тўлиқ англашларига замин яратади. Кўриниб турибдики, махсус мусиқа мактабларида мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш учун яхши шароит мавжуд. Ихтисослашган мусиқа таълимига оид илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш, улардаги айрим дарс ўтиш йўлларини умумий ўрта таълим мактабларидаги « Мусиқа маданияти» дарсларида ҳам қўллаш ва шу орқали дарслар сифатини янада оширишга замин яратади. Савол ва топшириқлар: 1) Синфдан ва дарсдан ташқари мусиқий таълим-тарбия муассасаларининг қандай турларини биласиз? 2) Мактаб қошида ташкил этилган тўгараклардан мактабдан ташқарида ташкил этилган тўгаракларнинг фарқи нимада? 3) Миллий чолғулар тўгарагида таъриф беринг. 4) Рақса тўгаракларига таъриф беринг. 5) Хор жамоалари қай тарзда ташкил этилади ва унга қандай болалар қабул қилинади? 6) Хор тўгаракларининг турларини санаб беринг. 7) Олимпиадалар ва уларни ўтказиш шарт-шароитлари ҳақида сўзлаб беринг. 8) Ихтисослашган мусиқа мактаблари ва улардаги ўқув режасининг

умумий ўрта таълим мактабларидан фарқи нимада? 9) Ихтисослашган мусиқа актабларидаги шарт-шароитларни санаб беринг. VI БОБ. МУСИҚА ТАЪЛИМИДА ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕТОДЛАРИ Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш шакллари ХХ асрнинг 197-йилларда собиқ иттифоқ, жумладан Ўзбекистон мактабларида мусиқий талимнинг қуйидаги тизими жорий этилган эди. Унда дастурлар дарсларининг алоҳида, аммо бир-бири билан ўзаро боғлиқ турлари ишлаб чиқилган: — мавзуга кириш дарси; — мавзуни чуқурлаштириш дарси; — мавзуни ўзлаштириш дарси; — якуний дарс-концерт. Мусиқа таълим тизимининг таҳлиллари ва ўзидаги ижобий жиҳатларини умумлаштириш мусиқа дарсларининг янги турларини ишлаб чиқиш имконини берди. Замонамиз тақазоси билан мусиқа дарслари янада қизиқарлироқ бўлиши учун уларда янги педагогик технологияларни қўллаш яхши натижа бермоқда.

Дарслар қизиқарлироқ, жўшқин, кўтаринки руҳда ўтиши учун биз қуйдаги дарс турларини таклиф этамиз: Концерт дарслар, викторина дарслар, интервю дарслар, конкурс дарслар, йўналтирувчи дарслар (иллюстратив материал ёрдамида), «стол атрофида» дарслари, ўз-ўзини англаш дарслари, ҳимоя дарслари, расмлар галерея дарслари, қувноқлар ва зукколар дарси, баҳс-мунозара дарслари ва ҳоказолар. Бу дарсларнинг ҳар бири ўз тузилиши, вазифаси ва методик асосига эгадир. Бошланғич синфларда дарсларни ўйин тарзида олиб борилса, ўқувчиларнинг фаоллиги ошиб боради ва улар берилган вазифаларни нисбатан осон бажарадилар. Масалан, мусиқий чолғулар мавзусини ўтганда, ўқувчиларга турли хилдаги мусиқа чолғулари сурати солинган карточкалар берилади. Ўқитувчи магнитофон ёрдамида бирор бир чолғуда ижро этилган мусиқани қўяди. Ўқувчилар мусиқий асар қандай чолғуда ижро этилганлигини қўлларидаги карточкалар орқали қўрсатадилар. Энг фаол қатнашган ўқувчилар баҳоланадилар ва рағбатлантириладилар. Масалан, викторина-дарс, концерт- дарслари ўқувчиларнинг билимларига асосланган ҳолда ўтилади. Дарс-саёҳат видео тасма ёрдамида табиат қўйнига, шаҳарларга мусиқий саёҳатга асосланади. Ҳозирги пайтгача кенг қўлланилиб келинган дарс турларидан:

1. Ташкилий дарслар. 2. Аралаш дарслар. 3. Доминантали (дарсдаги бирор фаолият тури – қўшиқ куйлаш, мусиқа тинглаш, мусиқа саводи, мусиқий ижодкорлик – бошқаларидан устунроқ бўлади) дарслар. 4. Контрол-текширувчи дарслар. 5. Комплекс дарслар. 6. Интервю дарслари. 7. Ҳимоя дарслари. 8. Якунловчи дарслар. Ҳозирги кунда замонамиз тақозоси билан мусиқий таълим тизимига ҳам ноанъанавий дарс турлари кириб келмоқда. Биз мавжуд педагогик технологиялар асосида мусиқа таълимида қўлланилиши мумкин бўлган бир неча ноанъанавий дарс турларини ишлаб чиқдик. Энди ҳар бир дарс турига изоҳ бериб ўтамиз. Концерт дарслари – ўқувчилардаги бор мусиқий–назарий билимларни амалда қўллаш, ўзлари ва бошқаларнинг билимларига баҳо бериш, саҳнада ўзини тутишни ўрганиш, жамоа бўлиб куйлаш ва якканавозлик малакаларини шакллантириш, болалар мусиқий чолғуларида жўр бўлиш, рақс элементларини бажариш ва ҳоказоларга кенг имконият яратади. Бундай дарсларни асосан бир

чорак тугаб, бошқаси бошланганда уюштириш мақсадга мувофиқдир. Чунки бу дарс турида ўқувчилар чорак давомида ўзлари ўрганган қўшиқлари асосида «концерт» ўтказадилар. Бундай дарслар ўқувчилар билим даражасини аниқлашга ва баҳолашга кенг имконият беради. Дарс аввалдан режалаштирилади. Ўқувчилар ўзлари ўрганган қўшиқларини тайёрлаб келадилар. Ўқитувчи аввалги дарсида ҳар бир ўқувчига вазифа белгилаб берган бўлиши керак. Дарслар ҳамманинг биргаликда давлат мадҳиясини куйлашларидан бошланади. Бу дарслар шуниси билан аҳамиятлики, ўқувчилар ўзларининг барча ижодий қобилиятларини, ижрочилик маҳоратларини ишга соладилар. Бундай дарслар ўқувчиларнинг мусиқий дид ва мусиқий дунёқарашларини шакллантиришга асос солади. Шунингдек, ўқувчиларда саҳнада ўзларини тута олиш, артистизм, жамоа бўлиб куйлаш, мустақиллик, ташаббускорлик малакалари шаклланади. Ўқитувчи дарсдан бир дарс аввал ўқувчиларга қандай қўшиқ куйлашларини тақсимлаб берса, қайси қўшиқдан кейин қайсиниси ижро этилишини тақсимлаб берса, дарслар аниқ бир тизимга асосланган ҳолда, тартибга риоя қилинган ҳолда уюштирилади. Бундай дарсларда ўқитувчи деярли барча ўқувчиларни баҳолаш имкониятига эга бўлади. «Концерт» дарсларига қўшиқларининг мазмунига мос ҳолда кийиниб келиш

ўқувчиларнинг қизиқишларини янада орттиради ва дарснинг самарадорлиги ортади. Концерт дарсларда ўқувчилар ўзларининг бор билим ва истеъдодларини ишга солишларига имкон яратилиши керак. Масалан, кимдир яхши қўшиқ куйласа, кимдир рақсга тушишни ўрнига қўяди, кимдадир актёрлик қобилияти кучли. Ўқитувчи зийрак бўлган ҳолда ҳар бир ўқувчининг ҳоҳиш-истакларини, имкониятларини ҳисобга олиб концерт уюштириши зарур. Концерт дарсларни бирор бир композитор ёки ёзувчининг таваллуд кунига ёки ижодига бағишлаб ҳам ўтказиш мумкин. Бунда концерт дарсда шу ижодкор яратган асарлар ижро этилади ҳамда ўқитувчи ёки ўқувчилардан бирор бир бошловчи муаллифнинг ҳаёт ва ижоди ҳақида сўзлаб беради. Викторина дарслари асосан мусиқа тинглаш жараёнларида ўтказилади. Ўқитувчи бирор техник чолғу ёрдамида ўқувчиларга мусиқа қўйиб беради. Ўқувчилар ўз навбатида бу мусиқанинг номи, ижрочиси, композиторини топадилар. Бундай дарслар «Композитор, ижрочи ва тингловчи» мавзуси ўтилганда жуда қўл келади. Бундай дарсларда ўқитувчи ўқувчиларни қаторларга, яъни жамоаларга бўлади. Ҳар бир жамоанинг фаолигига, тўғри берилган жавобларига қараб бал бериб

борилади. Викторина дарслари ўқувчиларни нафақат мусиқа тинглаш, балки қўшиқ куйлаш жараёнида ҳам қўлланилиши мумкин. Бунда ўқувчилар мусиқий асарларнинг яратувчилари-композитор, шоирлари ва ижрочилари ҳақида ҳам маълум тушунчаларга эга бўлиш кераклигини ўргатади. Бундай дарсларни ҳар бир мавзуга мослаб ўтиш мумкин. Масалан, ўқитувчи ўқувчиларга қардош халқлар мусиқаларини ўргатганда ҳар хил миллат ва халқлар мусиқасини тинглаб, уларни қайси халққа, қайси миллатга мансублигини аниқлаш ўқувчиларнинг мусиқий идрокларини ривожлантиради. Улар бошқа миллат мусиқаларини бир-биридан ажратишни ўрганадилар. Шунингдек уларнинг мусиқий дунёқарашлари шакллана боради. Викторина дарслари мусиқий дид, мусиқий идрок ва мусиқий дунёқарашнинг шаклланишига асос солади. Баҳс-мунозара дарслари – мусиқий асарларни чуқур таҳлил қилиш, мусиқа саводига оид билимлар – мусиқа тарихи, мусиқа адабиёти, мусиқий асар таҳлили, мусиқа шакли каби мусиқий-назарий билимларни мустаҳкамлашга қаратилган бўлади. Бу машғулот турида асосан чорак ёки ярим йил давомида олинган мусиқий-назарий билимларга асосланган бўлади. Баҳс-мунозара дарслари ўқувчиларнинг аввал эгаллаган билимлари асосида ташкил этилади. Имкони бўлмаган масалаларни англатиш, мунозарали қарашларда бир тўхтамга келиш ва шу асосда ўқувчиларнинг билимларни мустақил эгаллашларига

эришиш, мусиқий тафаккур, мусиқий идрокларини, мусиқий маданиятларини шакллантириш мақсадида ташкил этиладиган дарс саналади. Баҳс-мунозара дарслари бошқа дарслардан ўзига хос жиҳатлари билан фарқ қилади. Яъни бу дарсларда бирор бир масала юзасидан тортишув бўлади. Ўқитувчи ва ўқувчилар ўз фикр-мулоҳазалари билан ўртоқлашадилар. Бундай дарсларда баҳс кучли бўлади ва ҳар бир фикр ўз исботи билан тасдиқланади ва энг мақбул вариант қабул қилинади. Баҳс-мунозара дарслари ўқувчилардан катта тайёргарликни талаб этади. Бу дарслар ўқувчиларни ҳозиржавобликка, мустақил фикрлашга, воқеаларга ижодий ёндашишга, нутқларининг теранлашишига асос солади. Бир мусиқий асардан синфдаги ўқувчилар турли хил таассуротлар оладилар. Шунинг учун ўз фикр мулоҳазалари билан ўртоқлашишлари уларнинг тафаккурларини ва тасаввурларини янада бойитишга имкон беради. Баҳс-мунозара дарслари педагогик жиҳатдан ҳам катта аҳамиятга эга. У ўқувчиларнинг эстетик туйғуларини тарбиялашда ҳам муҳим воситалардан ҳисобланади. Мунозара мавзусини унинг ўқув дастур мазмуни ва талабларига, шунингдек, ўқувчиларнинг ёш хусиятларига мослиги нуқтаи назаридан ўқитувчи танлайди. Бунда ўқувчиларнинг ҳоҳиш-истаклари ва қизиқишлари ҳам ҳисобга олинмоғи лозим. Мунозарали саволларни ўқитувчи тузади ва

ўқувчиларни баҳсга чорлайди. Ўқитувчи саволлар билан ўқувчиларни фаоллаштириб туради ва ўқувчиларнинг жавобларини изчил ва аниқ бўлишига кўмаклашиб туради. Баҳс-мунозара дарслари ўқувчиларнинг нутқларини аниқ ва равон бўлишига, уларнинг муомала маданиятларини ўсишига замин яратади. Бундай дарсларни ташкил этиш ўқитувчи билан ўқувчиларни бир-бирларига яқинлаштиради, дўстона муносабат уйғотади, мусиқий-назарий билимларни ўзлаштиришнинг самарадорлигини оширади. Бундай дарсларни уюштириш ўқитувчи ва ўқувчилардан дарс жараёнида бир қанча қоидаларга амал қилишларини талаб қилади: Ўқувчилардан: — ўз фикрларини тушунарли қилиб, шошилмасдан ифодалаш; — мунозара пайтида суҳбатдошларига нисбатан ҳурматда бўлиш; — одобни сақлаш (қўл кўтариб навбат билан жавоб бериш); 213 — бошқа ўқувчилар гапирганда ҳалал бермаслик; — суҳбатдошларини фикрларини диққат билан тинглаш; — мавзудан четга чиқмаслик; — фикри нотўғри бўлса ҳам, мунозарада иштирок этишга интилиш; — ўз фикрини далиллар билан исботлаш.

Ўқитувчидан: — ўқувчиларни мунозарага тортиш; — ўқувчиларни қизиқтира олиш; — ўқувчилар хатоларини тушунтириб, тўғрилаб туриш; — ўқувчилар фикрларини бир тизимга солиб туриш; — фаол иштирок этганларни рағбатлантириш. Қувноқлар ва зукколар дарси нинг асосий мақсади ўқувчиларнинг дарсларда олаган билимларини синовдан ўтказиш, уларни мустаҳкамлаш, дарсдан ташқари олган билимларини назорат қилиш, уларни аниқ бир мақсад сари йўналтириш, ўқувчиларни мусиқий асарлар билан мулоқотда бўлишларини шакллантиришдан иборат. Дарснинг мусобақа тарзида ташкил этилиши ўрганилаётган композитор ижоди ёки мусиқий асарнинг яратилиш тарихи билан яқиндан танишиш имконини беради. Бундай дарсларда композиторларнинг маҳоратлари, улар яратган асарлар замирига сингдирилган мусиқий воситаларни англатиш, уларни ўзлаштиришга қизиқтириш, мустақил мушоҳада юритишга одатлантириш ҳам муҳим ҳисобланади. Ўқувчиларда фаоллик, топқирлик, зукколик, ҳушёрлик фазилатларини шакллантириш ҳам бу дарс мақсадининг таркибий қисмидир. Қувноқлар ва зукколар дарси – мусиқий машғулотларнинг қизиқарли

ўтишини ва ўқувчиларнинг фаол иштирок этишларини таъминловчи ноанъанавий дарс шаклларидан биридир. Қувноқлар ва зукколар дарсини бир неча йўналишда ўтказиш мумкин. Ўтилган мавзуларни такрорлаш, қўшиқ куйлаш тарзида, савол-жавоб тарзида, мусиқа воситаларини аниқлаш, тингланган мусиқий асарларни мазмун-моҳиятини изоҳлаш, асарларни ёдга олиш бўйича турли хил дидактик ўйинлар тарзида уюштириш бундай дарс йўналишларига усул бўлиши мумкин. Ўқитувчи қувноқлар ва зукколар дарсига алоҳида тайёргарлик қилиши керак. У саволларни аввалдан тайёрлаши, дарсда қандай таълимий-тарбиявий усуллар қўлланишини аввалдан режалаштириши керак. Бундай дарсларда мусиқий ўйинларни уюштиришнинг бой имконияти мавжуд. Масалан, телевидение орқали намойиш этиладиган мусиқий кўрсатувларга тақлид қилган ҳолда «Куйни топ!», «Мўъжизалар майдони», «Оҳанрабо», «Балли қизлар!», «Балли йигитлар!» каби дарсларни ташкил этиш орқали дарсларнинг самарадорлигини ошириш мумкин. Қувноқлар ва зукколар дарслари ўқув йилининнг якунида, чорак охирида, режадаги ҳар бир бўлим якунида уюштирилиши мақсадга мувофиқдир. Бундай дарсларда синфдаги ўқувчилар икки гуруҳга бўлинади, қизлар ва болалар, қаторлараро, параллел синфлараро бўлиш мумкин. Ҳар бир жамоага сардор сайланади. Икки рақиб жамоалар ўз билимларини синаб кўришади. Фаол қатнашган ўқувчилар

рағбатлантириладилар. Бундай дарсларда мактаб раҳбарияти, бошқа фан ўқитувчиларининг, юқори синф ўқувчиларининг жюри аъзоси бўлиши дарснинг аҳамиятини оширади ва ўқувчиларнинг қизиқишларини орттиради. Қувноқлар ва зукколар дарси ўқувчиларга уни ташкил этишдан бир ҳафта олдин маълум қилинган бўлиши керак. Мусобақанинг шартлари аввал ўтилган дарсларга асосланган бўлмоғи даркор. Ўқувчилар бир ҳафта давомида билишлари керак бўлган маълумотларни такрорлаб, мустаҳкамлаб, ўз устиларида ишлайдилар. Мусиқий саҳналар, қўшиқлар ва бошқа мусиқа саводига оид билимлар, маълумотлар умумлаштирилади. Ўқувчиларнинг ҳар бир шарт учун тўплаган баллари доскага ва жюри аъзоларининг махсус дафтарларига ёзиб борилади. Дарс охирида баллар умумлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда ғолиб жамоа рағбатлантирилади. Бундай дарсларга тайёргарлик жараёни ўқувчилар учун ўзига хос ўқув–билув, такрорлаш ва мустаҳкамлаш, изланиш ва бошқотириш, умуман олганда мусиқий–назарий билимларни ўзлаштириш жараёнига айланади. Қувноқлар ва зукколар дарсидаги таълимий ўйинлар, митти бошқотирмалар, сирли топшириқлар, ҳар хил фаолиятларнинг алмашиб туриши ўқувчиларни фикрлашга, ўйлашга одатлантиради, зерикиш, зўриқиш ва толиқишдан сақлайди. Шунингдек, бу дарсларда ўқитувчи ўқувчиларни ҳар томонлама: ўртоқларига нисбатан

муносабати, муомала маданияти, ўзларини ҳар хил вазиятда қандай тута олишларини ва бошқа хилдаги хатти–ҳаракатларини, одатларини яқиндан билиб, синаб олиш имкониятига эга бўлади. Қувноқлар ва зукколар дарсини ташкил этишда ўқитувчи қуйидагиларга эътибор бериши керак: — ўрганилган мавзунинг мазмун ва моҳияти, ундан кутилган мақсад ва амалга оширилиши керак бўлган вазифалар, ўқувчиларнинг билим даражаси ва қизиқишларидан келиб чиққан ҳолда «Қувноқлар ва зукколар» дарсини режалаштириш; 215 — қувноқлар ва зукколар дарсининг мавзусини ва дарс ўтказиладиган кун ҳақида ўқувчиларга бир ҳафта олдин хабар бериш; — қувноқлар ва зукколар дарсида бериладиган савол ва топшириқларни олдиндан тайёрлаш, жавобларни сир тутиш, дастурга мувофиқ ўтилаётган мавзуга мос бўлишига эришиш; — мусобақа шартларини ҳамма билан келишилган ҳолда белгилаб, тасдиқлаб олиш; — қувноқлар ва зукколар дарсида қўлланиладиган таълимий ўйинларнинг, ҳар бир шарт учун берилган вақт, иштирокчилар сонини келишиб олиш;

— қувноқлар ва зукколар дарсидаги ўйинлар ва фаолиятларнинг ўқувчилар ёш хусусиятларига мослигига аҳамият бериш; — шартларнинг холисона, ҳаққоний ва одил баҳоланишига эришиш; — ғолиб жамоани мағлуб жамоани камситмаган ҳолда рағбатлантириш. Таҳлил дарси – мусиқа саводи, мусиқа тинглаш, қўшиқ куйлаш жараёнларида ўтилган асарларни мукаммал таҳлил қилишга эътибор берилади. Зотан асарларни батафсил таҳлил қилиш, яъни унинг муаллифлари ҳақида маълумотлар келтириш, асарнинг темпи, ритми, ўлчови, лади, тонлиги, динамикаси, шакли, қандай жамоа ёки оркестр учун ёзилганлигини аниқлаш, жанрини аниқлаш, унинг ғоявий моҳияти, бадиий қиёфасини ўрганиш асар орқали мусиқий-назарий билимларни ўзлаштиришга замин яратади. Таҳлил дарсини қандай ташкил этиш ва қай йўсинда ўтказиш ўқитувчининг ижодкорлигига боғлиқ. Бундай дарслардан, аввалам бор амалий мақсад кўзланади. Таҳлил дарслари ўқувчиларни эркин фикрлашга ўргатади, ўйлашга мажбур қилади, турли муаммоларга дуч келиб уларни ечишга ундайди. Суҳбат дарслари – мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнини жонли ва қизиқарли ўтказишнинг муҳим воситаларидан биридир. Дарсларни суҳбат шаклида уюштириш ва ўтказиш ўқитувчидан ижодий изланишни талаб қилади. Суҳбатни аниқ тузилган режа асосида, маълум мақсадга йўналтирилган

тарзда олиб бориш ўқитувчи маҳоратининг белгиловчи омили ҳисобланади. Суҳбат дарс жараёнида ўқувчи мустақил фикрлашга ва ўз фикрини баён эта олишга ўрганади. Суҳбатнинг самарали, қизиқарли, маълумотларга бой бўлиши ўқитувчининг раҳбарлик маҳоратига, саволлар тузиш ва уларни тўғри танлай олиш уқувига боғлиқ. Суҳбат дарслари ўзлаштирилган мусиқий– назарий билимларни текширишнинг энг самарали йўлларидан биридир. Суҳбат дарсларининг яна ҳам самаралироқ бўлиши суҳбатдошларнинг мавзуни аниқ ва 216 яхши тушунишларига, суҳбат пайтида бериладиган саволлар аниқ ва лўнда бўлишига боғлиқ. Саволлар оғзаки тарзда берилиб худди шу тарзда жавоб олинади. Ўқитувчи ўқувчилар жавобларидаги хатоларни кузатиб боради ва керак бўлган ҳолларда тузатиб туради. Суҳбатда мустақил ўрганилган қўшиқ, тингланган мусиқий асар, кўрилган концерт ёки мусиқий кўрсатув ҳақида сўзлашиш мумкин. Ўқитувчи дарс мавзусини аввалдан айтиб қўйган бўлиши керак. Ўқитувчи тайёрлаб қўйган саволларини беради ва ўқувчилар жавоб бера бошлайдилар. Тўлиқ берилмаган жавобларни бошқа ўқувчилар тўлдирадилар. Ўқитувчи суҳбатни бошқариб боради ва ўқувчиларнинг фаол иштирок этишларини таъминлайди.

Суҳбат дарсларида ўқитувчининг вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Тузиладиган суҳбат учун қизиқарли ва ҳаётий саволлар тайёрлаш. 2. Саволлар мавзуни тўла қамраб олишига аҳамият бериш. 3. Ўқувчилар ўз фикрларини эркин ифодалашларига шароит яратиш. 4. Саволлар тизимли ва изчил бўлишига эришиш. 5. Барча ўқувчиларни суҳбатга жалб этиш. 6. Суҳбат давомида бир-бирларига ҳурмат кўзи билан қарашга эришиш. 7. Муомалада ўқувчиларга намуна бўлиш. 8. Фикрларни умулаштириш ва хулоса чиқариш. Мусиқий саёҳат дарслари – мусиқашунослик манбаларини ўрганиш, бирор бир композиторнинг ижодини кенгроқ ўрганиш учун композиторнинг уй музейларига, концертларга, мусиқий фестивалларга, мусиқий танловларга саёҳат қилиш орқали ёки видео тасма ёрдамида бирор мавзуга оид мусиқий саёҳат қилиш орқали уюштирилади. Саёҳат объектлари дарс мавзусига бевосита алоқадор бўлиши муҳим шартлардандир. Бу ўз навбатида синфда ўтилган дарслардан анча самаралироқ бўлиб, ўқувчилар онгида узоқ сақланиб қолади. Уларнинг мусиқий дунёқарашларини, мусиқий тафаккурларни шакллантиради ҳамда мусиқий-эстетик ҳис-туйғуларини уйғотади. Бундай дарслар ўқувчиларда шу фанга ва ўқитувчига нисбатан ҳурмат ва муҳаббатни оширади. Ўқитувчи билан ўқувчилар бир-бирларини яхшироқ тушуна

бошлайдилар, бир-бирларига руҳан яқинлашадилар. Мусиқий саёҳат дарслари айрим шарт-шароитларга боғлиқ равишда ташкил этилади. Бунинг учун шаҳар ёки вилоятда бирор бир концерт ёки танлов бўлиши, синфда видео тасма ёки компьютер мавжуд бўлиши билан боғлиқдир. Стол ____________атрофидаги дарслар – асосан мусиқий-назарий билимларни мустаҳкамлаш, ўқувчиларнинг олган билимларини текшириш учун ташкил 217 этилади. Ўқувчилар жамоаларга бўлинадилар. Ўқитувчи махсус тайёрланган конвертларда саволларни қатор қилиб териб қўяди. Жамоа сардорлари галма– гал конвертларни танлайдилар ва жамоалари билан келишган ҳолда жавоб берадилар. Ҳар бир саволга тайёрлашин учун белгиланган вақт берилади. Дарс охирида энг кўп очко йиққан жамоа рейтинг тизимининг энг юқори баллари билан баҳоланади. Қолган жамоа иштирокчилари жавобларига мувофиқ камроқ баллар билан баҳоланадилар ва ҳоказо. Бундай дарслар ўқувчиларнинг дарсга бўлган қизиқишларини орттиради, уларни фаоллаштиради. Стол атрофида дарслари «Заковат» теливизион ўйинига жуда ўхшаб кетади. Ўқитувчи

саволлар тузишда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини, дарс мавзусини ҳисобга олган ҳолда танлаши лозим. Савол ва топшириқлар: 1) ХХ аср охирларида умумий ўрта таълим макабларида қандай дарс шакллари мавжуд бўлган? 2) Ҳозирги кунда мусиқий таълимда қандай ноанъанавий дарс турлари қўлланилиб келинмоқда? 3) Концерт дарсларини ташкил этиш йўлларини айтиб беринг. 4) Суҳбат, маъруза, баҳс-мунозара дарслари қайси фаолият турларида қўлланилиши мумкин? 5) Викторина дарсларини ташкил этиш учун нималарга аҳамият бериш керак? 6) Мусиқа саводини ўзлаштириш учун қайси дарс турларидан фойдаланиш мумкин? 7) Ўзингиз бирор бир ноанъанавий дарс турини режасини тузиб, изоҳлаб беринг. 218

Адабиётлар 1. Абдуллин Э. О начальном этапе музыкального обучения в общеобразовательных школах Японии // Музыкальное воспитание в школе, вып.9. М., 1984. 2. Абдуллин Э., Цыпин Г. Программа, устремленная в будущее // «Советская музыка», 1988, №10. 3. Авратинер В. Обучения и воспитание музыканта-педагога. М., 1981. 4. Акбаров И., Хусаинов Т. III синф мусиқа дарслиги учун методик қўлланма. Т., 1974. 5. Алаев Ю. Пути формирования навыков многоголосного пения в детском хоре //Музыкальное воспитание в школе, вып. 10, М., 1985. 6. Анисимов А. Дирижёр-хормейстер. Л., 1976. / 7. Апраксина О. Методика музыкального воспитания в школе. М., 1983. 7. Апраксина.О.А. Методика музикального воспитания в школе. (Учебное пособие для пед. институтов по спец. 2119 «Музика и пение») –М.: Просвещение, 1983. -222с. 8. Арисменди А. Дошкольное музыкальное воспитание. М., 1989. 9. Арчажникова Л.Г. Профессия-учитель музыки. –М.: Просвещение, 1984. -110 с. 10. Асафьев Б. О хоровом искусстве. Л., 1980. -214 11. Бандина А., Попов В., Тихеева Л. Школа хорового пения. Выи.1. Для школьников младшего возраста. М., 1981.

12.Бахритдинова Н.А. Ўзбекистон болалар хор маданияти. Т., 202, -110 б. 13. Васильева А. Организационные принципы работы детского хора//Вопросы методики преподавания музыкальных дисциплин. Т., 1991 14. Венгрус Л. Вокально-хоровая работа с детьми дошкольного возраста. Автореф. дисс. на соискание уч. ст. к. иск. Л., 1988. 15. Ветлугина Н.А., Кенеман А.В. Теория и методика музыкального воспитания в детском саду. –М.: Просвешение, 1983. -255 с. 16. Ветлугина Н.А. развитие музыкальных способностей дошкольников в процессе музыкальных игр. М.: АПН, 1988г., -247стр. 17. Вопросы методики музыкального воспитания детей. М.: «Музыка», 1985, -127 стр. 18. Воспитание музыкой. М.: «Просвещение», 1991 г., -204 стр. 19. Кабалевский Д.Б. Как рассказывать детям о музыке? М.:Просвещение, 1984. -256 стр. 20. Мамиров К. Воспитание нравственных чуств младших школьников в процессе обучения музыке. Дис. на соис. канд. пед. наук. (13.0.01.) -Т.,1986. - 186 б. 21. Матонис В. Музыкально-эстетическое воспитание личности. –Л.: Музыка, 1988. -86 с. 22. Методика преподавания музыкальных дисциплин: Сб. статей. –Т.: Ўқитувчи. 1989. -95 с.

23. Музыкальная психология: Учебное пособие. / автор сост. Кадиров Р.Г., –Т.: Музыка, 205. -80 c. 24. Музыкальное воспитание в школе. Вып.19.: Сб. статей. / Состав. О.Апраксина. М.: Музыка, 1987. -110 с. 25. Орипова Р. Ўсмирларда миллий ғоя тушунчаларини шакллантириш (мактабдан ташқари муассасалардаги мусиқий тўгараклар мисолида). Т., 207, -76 бет. 26. Соипова Д. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнида ўқувчи шахсини шакллантириш. П.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. (13.0.01.), 206 й., -198 б. 27. Соипова Д. Мусиқий-назарий билимларни ўзлаштириш жараёнини такомиллаштириш. Т.:Фан ва технологиялар нашриёти, 205 й., -84 бет.

Похожие

Мусиқа таълимида мусиқий фаолиятлар

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида

Мусиқа дарсида ўқувчиларнинг мусиқий саводхонлигини таркиб топтириш

Мусиқа тарбиясида ДТС ва педагогик технология талаблари

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси