Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси - Музыка - Рефераты

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси “ Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури ” ҳамда “ Таълим тўғрисидаги Қонун”га таянч сифатида мактабгача таълим муассасалари учун «Учинчи минг йиллик боласи” дастури 1991 йил М.Ш.Расулова томонидан ишлаб чиқилди. 2000 йилда ушбу дастур қайта нашр қилинди ва унда мактабгача таълим муассасаларида болалар эгаллашлари керак бўлган билим, кўникма ва малакаларга қўйиладиган талаблар, замонавий педагогик жараённи ташкил этишга қўйиладиган талаблар ўз аксини топган. Мактабгача бўлган давр психологияда илк болалик даври деб юритилади ҳамда болаликнинг энг гўзал ва эсда қоладиган дамларини ўз ичига олади. Мусиқа тарбияси болалар боғчаси ва умумий ўрта таълим мактабларида умумий фанлар таркибида ўқитилади. Шунинг учун бу ўқув фанини ўқитиш назарияси ҳамда методикасини ўзлаштиришни ҳозирги кунда ўта аҳамиятли ва муҳим фаолиятдир. Ҳозирги кун талаби мактабгача таълим муассасалари олдига мусиқий- эстетик тарбия бериш борасида аниқ вазифаларни қўяди: – болаларни табиат гўзалликларини, бадиий асарларни идрок этиш; – эстетик дид ва ҳиссиётни шакллантириш; – ҳаётда гўзаллик тушунчасини тўлиқлигича англашни ўргатиш;

– болаларга бадиий ижодкорликни шакллантириш; – болаларда гўзалликни ўз ҳаётларига, ўз фаолиятларига олиб киришни ўргатиш ва ҳоказо. Узлуксиз таълим тизимида мактабгача таълим муҳим ўрин эгаллайди. Ҳозирги кунда мактабгача таълим муассасаларининг аҳамияти узлуксиз таълимнинг олдинги босқичи сифатида муҳим роль ўйнамоқда. Шунинг учун ҳар бир фаннинг алоҳида ўқитилиш аҳамияти ошиб бормоқда. Мактабгача таълим муассасаларидаги ҳар бир фаннинг асосий вазифаси болаларни фикрлаш ва ўйлашга ўргатишдир. Мусиқа санъатининг аҳамияти Мусиқа шундай санъат турики, у инсонларни кечинмалари, эмоционал ҳиссиётлари орқали бирлаштиради. Улар орасидаги алоқа воситасига айланади. Бир композитор томонидан яратилган мусиқа бошқа инсонлар қалбида турли- туман кечинмалар уйғотишининг ўзини бир мўжиза деб, аташ мумкин. Мусиқа тарбияси эстетик тарбиянинг таркибий қисми ҳисобланади. инсон шахсини шакллантирувчи етакчи омиллардан бири – таълим-тарбиядир. Эстетик тарбия эса унинг таркибий қисми сифатида гўзалликнинг моҳияти, эстетик ва ахлоқий

ҳиссиётларнинг бирлиги, санъатнинг халқчиллиги тўғрисидаги таълимотга суяниб, ўқувчиларнинг объектив дунё ҳақидаги билимини кенгайтиради ва чуқурлаштиради, ижодий қобилиятини ва истеъдодини ўстиради ҳамда уларда юксак маънавий фазилатларнинг таркиб топишига ёрдам беради. Одатда, эстетик тарбиянинг мақсади болаларда эстетик ҳис-туйғу ва фикрларни ривожлантириш, гўзалликни кўра билиш ва улардан завқлана олишдан иборат, деб тушунилади. Аслида эстетик тарбиянинг мақсад ва вазифалари бу билан чегараланиб қолмайди, ўқувчиларни гўзаллик ва хунукликни, юксаклик ва тубанликни, шодлик, кулфатни англаш ва кўра билишга ўргатади. Эстетик тарбия умуминсоний ва миллий қадриятлар қарор топишига хизмат қилади. Аёнки, тарбия инсон онгига, ҳис-туйғуларига, тасаввурига, эътиқодига, дунёқарашига, хатти-ҳаракатларига, хулқ-атворига таъсир ўтказади. Мусиқа тили барчага тушунарли ва яқиндир. Мусиқа товуш товланишлари орқали фикр ва туйғуларни акс эттиради, ҳаёт босқичларида инсониятни тўлқинлантириб келган ахлоқий муаммоларни баён қилади. Бунда мусиқанинг фалсафий моҳияти ҳам намоён бўлади. Ажойиб мусиқа асарлари чуқур фалсафий мазмун билан суғорилган бўлади, мусиқада ҳаёт ва ўлим, шахс ва жамият, эзгулик ва зулм, қудрат ва заифлик каби масалалар акс этади.

Мусиқанинг инсон руҳиятига таъсир қилишининг тугалланмас имкониятлари ҳақида қадимдан мусиқашунослар, мутафаккирлар ва олимлар диққатини ўзига тортган. Файласуфлар, психологлар, педагоглар ва жамоат арбоблари санъатлар ичида мусиқа санъатининг инсонни шахс сифатида шаклланишига таъсир қиладиган хусусиятлари ҳақида аниқлашга уринганлар. Қадим замонлардан мусиқанинг, айниқса, унинг компонентлари – ритм ва куйнинг инсон кайфиятига таъсири, унинг ички дунёсини ўзгартириши ҳақида фикрлар мавжуд бўлган. Мусиқа санъати эстетик тарбиянинг муҳим омили сифатида шахс шаклланишига кучли таъсир этади. Оилада, боғчада, мактабда мусиқа машғулотларини мақсадга мувофиқ тарзда уюштириш, ёш авлоднинг ички дунёсини бойитиш ва санъатни тўғри тушунишдаги самарали йўлдир. Мусиқа инсон ҳис-туйғуларини, орзу-умидларини, хоҳиш-истакларини ўзига хос бадиий тилда ифода этади ва кишининг ҳис-туйғуларига фаол таъсир этади. Мусиқа ҳам фан, ҳам санъатдир1. У физика ва математикага асосланади, бу фанлар мусиқани фанга айлантиради. Лекин мусиқа асарига шу фаннинг 1 Асафьев Б. В. Музыкаьная форма как процесс. Л.: Госуд. муз. изд., 1973г., - 24стр. турғун тушунчаси сифатида қараб бўлмайди. Чунки мусиқа ҳар доим

ривожланиб турувчи жонли санъатдир. Мусиқа санъати инсон ҳаётининг илк йиллариданоқ унинг ҳамроҳига айланиб, умумий маданий ривожланишига салмоқли ҳисса қўшади. Мусиқа инсон умрининг доимий йўлдоши. Стендалнинг айтишига кўра, мусиқа – санъат турлари ичида инсоннинг юрагига чуқур кириб, унинг ички кечинмаларини акс эттиришга қодирдир. «Мусиқа санъатнинг ифодали тури тизимига киради. Мусиқа ҳам воқеа- ҳодисаларни ифодали акс эттиради. Аммо у меъморчиликдаги каби фазо ва моддий ашё ўлчовлари билан белгиланмайди. Мусиқа кўриш орқали эмас, балки эшитиш воситасида идрок қилинади. Мусиқа мавзуи ўз хусусиятига эга бўлиб, инсон ва воқеликдаги барча томонларни қамраб ололмаганлиги учун, энг аввало, инсон ички маънавий дунёсини, унинг туйғу ва кайфиятини ифодалайди... мусиқа воқеликнинг ҳис-туйғули қиёфасини яратади.»2 Мусиқа кайфият ҳолатини ифодалашда кенг имкониятга эга. Инсон кайфияти мураккаб ҳиссиёт бўлиб, у ҳеч нарса билан боғланмаган. Кайфият умумлашган хусусиятга эга бўлиб, ундан иккиламчи томонлар чиқариб ташланади ва инсоннинг воқеликка бўлган туйғу муносабатини белгилайдиган энг муҳим томонлари ажратиб олинади. Мусиқанинг куч-қудрати шундаки, у шодланиш, қайғуриш, ҳаёл суриш, бардамлик, жасурлик, тушкунлик ва шунга ўхшаш инсон руҳий ҳолатларини хусусий ва умумий тарзда ўзаро боғлиқликда,

бир-бирига сингиб кетишида намойиш қила олади. Мусиқа «тил»и барча қисмларнинг узвий бирлигини, асар шаклини ифодалайди. Шакл – мусиқа мазмунининг моддий ифодасидир. Бастакор фикри, туйғулари, тасаввурлари эшитувчиларга мусиқий шакл орқали етиб боради. Шу боис мусиқа «тил»ини эгаллашга, унинг мазмун-моҳиятини англашга, мусиқадаги фикрлар, туйғулар, кечинмалар бойлигини ўзлаштиришга кенг йўл очади. Ўсиб келаётган авлод учун мусиқий тарбиянинг аҳамиятини ниҳоятда буюк эканлигини қадимий мутафаккирлар алоҳида урғу билан таъкидлашган. Келажак жамият аъзосининг инсоний ва ижобий фазилатлари айнан болаликдан бошлаб шакллана боради. Айнан шу даврда мусиқа ижобий сифатларни шакллантирувчи восита ҳисобланган. Мусиқа ашула ва рақс таркибида ҳам вужудга келади ва кейинчалик бадиий ижоднинг мустақил турига айланади, ўта ўзига хос бадиий ифода «тил»ига эга бўлиб, махсус ишлаб чиқилган ва танлаб олинган товушлар ана шу «тил»нинг манбаидир. Албатта, мусиқа шахсни шакллантиришнинг, унинг ижобий фазилатларининг йўналишларини ўз-ўзидан белгилаб бермайди. Тарбиявий 2 Э.Умаров. Эстетика Т.: “Ўзбекистон”, 1995й., -210–бет таъсирнинг энг муҳим томонлари мусиқий асарнинг ғоявий мазмунига

боғлиқдир. Ана шу билан мусиқий-эстетик тарбиянинг вазифалари белгиланади. Машҳур поляк композитори К.Шимановский ўзининг «Жамиятда мусиқанинг тарбиявий аҳамияти» номли мақоласида, мусиқанинг табиий кучи ҳақида гапирар экан, – унинг икки қарама-қарши йўналишда – яратиш ва бузиш учун ишлатиш мумкинлигини — «керакли ишга йўналтирган ҳолда, тез оқар дарёнинг сувларидан фойдаланиб, фойдали ва унумли ишлар учун, яъни тегирмонни айлантириш учун ишлатгандек, мусиқа кучидан ҳам унумли фойдаланиш керак»3, – деган. Мусиқанинг инсонга таъсири, шахснинг ва жамиятнинг руҳий ҳаётидаги ўрни комплекс муаммо ҳисобланади. Ушбу мураккаблик ва серқирралик фанга дарров келмади. Шу ўринда Асафьевнинг «…мусиқа – бу ҳам санъат, ҳам фан, ҳам тил, ҳам ўйин»4–деган сўзларини эслаш мақсадга мувофиқдир. Демак, болаларнинг мусиқий ҳамда шахсий хусусиятларини шакллантиришда мусиқа санъатининг ўрни беқиёсдир. Мусиқа кишига ҳар томонлама таъсир кўрсатар экан: куй ва унинг мусиқий ифодаси кишининг ҳиссиётига чуқур таъсир қилиб, унда ҳар хил ҳисларни уйғотади, турлича кайфиятларни ҳосил қилади. Қўшиқнинг матни, ғоявий мазмуни фақат ҳиссиётга эмас, балки тингловчиларнинг онгига ҳам таъсир қилиб, уларни

ҳаяжонлантиради ва фикрлашга мажбур этади. Кишиларда асарда акс этган маънавий муаммоларга нисбатан муайян муносабат уйғотади. Бундай таъсир ғоят мураккаб ва кучлидир. Мусиқа қобилиятини ривожлантиришнинг шарт-шароитлари Қобилият – маълум бир турдаги фаолиятни муваффақиятли амалга оширишнинг субъектив шарти бўлиб ҳисобланувчи шахснинг индивидуал хусусиятидир. Қобилият – фаолият жараёнида намоён бўлади. Психология фанининг кўрсатишича, инсон боласи тайёр қобилият билан эмас, балки бирон-бир қобилиятнинг рўёбга чиқиш ва ривожланиш манбаи лаёқат билан туғилади. Лаёқат ўз ҳолича ривожлана олмайди, унинг ривожланиши учун қулай муҳит керак. Бола мусиқага лаёқат билан туғилиши мумкин, лекин унинг мусиқий хусусиятлари шаклланиши учун қулай муҳит яратилмаса, мусиқага бўлган лаёқати ривожланмай қолади. Инсоннинг шахс сифатида шаклланишида етакчи омиллардан бири муҳитдир. Муҳит деганда 3 Шимановский К. Танланган мақола ва хатлар. Л., 1963, 80–бет. 4 Асафьев Б. В. “Замонавий рус мусиқашунослик ва унинг тарихий вазифалари”.— De Musica, 1–сон. Л., 1926, 17–бет. кишига таъсир этадиган ташқи воқеалар йиғиндиси тушунилади. Муҳит ўз навбатида – табиий муҳит, ижтимоий муҳит, оила муҳити ва бошқаларга

бўлинади. Инсондаги мусиқий лаёқатнинг ривожланиши ва шаклланиши учун ижтимоий ва оила муҳити муҳимдир. Инсон боласи, агар инсоний муҳитга тушмай, ҳайвонлар муҳитига тушиб қолса, унда ирсий белгиларнинг айрим биологик кўринишлари сақланади, лекин инсоний фикр, фаолият, хатти- ҳаракат шаклланмайди. Одоб, ахлоқ, феъл-атвор – шахснинг барча руҳий сифатлари фақат муҳит ва тарбиянинг ўзаро таъсири асосида вужудга келади. Болаларнинг мусиқа ижрочилиги малакаларини ривожлантиришдаги энг муҳим шартлардан бири – уларнинг мусиқий қобилиятларини шакллантиришдир.

Чунки мусиқий қобилиятлар болаларда ижрочилик малакаларини ривожлантириш омили ҳисобланади. Педагог Н.В.Ветлугина “... мусиқа кечинмалари аслини олганда доимо сенсор қобилиятга асосланади, чунки мусиқа энг оддий оҳанглар, мураккаб образлар ва энг аввало ҳиссиётлар орқали идрок этилади ва мусиқий musiqiy qobiliyatlar musiqani ritmik his qilish ladni his qilish musiqiy eshitish musiqiy xotira musiqaga emotsional ta’sirchanlik

қобилият ривожланади”, - деб таъкидлаган. Қобилиятнинг энг юқори даражаси – талантдир. Талант – инсонга қайсидир мураккаб фаолиятни муваффақиятли, мустақил ва ўзига хос равишда амалга ошириш имкони қобилиятдир. Шу ўринда бир нарсани айтиш керак, мусиқий қобилияти бўлган барча инсонларнинг авлодлари ҳам мусиқий қобилиятга эга бўлади, деган фикрга қўшилмаймиз. Уларнинг болаларида мусиқага лаёқат бўлиши мумкин, лекин шу лаёқат ривожлантирилмаса, лаёқат қобилиятга айланмай, яъни шаклланмай қолади. Зеро, мусиқа ёш авлоднинг маънавий, бадиий-ахлоқий маданиятини шакллантиришга, миллий ғурури ва ватанпарварлик тарбиясини амалга оширишга, фикр дойрасини кенгайтиришга, ижодий маҳорати ва бадиий диди ўсишига, мустақиллиги ва ташаббускорлигини тарбиялашга хизмат қилади. Шу сабабли Республикамиздаги ҳар бир мактабда ҳозирги кунда мусиқий- эстетик тарбияга педагогиканинг шахсни шакллантирувчи энг муҳим омили сифатида қаралмоқда. Олимлардан Платон инсон қобилиятлари туғма эканлигини айтган ва инсон билган барча нарса унинг идеал билимлар дунёсида бўлган пайтидан хотиралар бўлиб ҳисобланади, деб тахмин қилган. Френсис Гальтон ўзининг “талантнинг туғмалиги, унинг қонуниятлари ва

оқибатлари” (1869) номли китобида “... буюклик ва истеъдод авлоддан авлодга ўтади, муҳит эса бунда иккинчи даражали омилдир...”, - деб айтган. Бироқ кўпгина машхур ижрочилар буюкликнинг сабаби тўқсон фоиз меҳнатдандир ва қолган фоизларигина қобилиятга боғлиқлигини таъкидлашган. Лекин фақат меҳнат билан ҳам қобилиятни чексиз даражада ривожлантириб бўлмайди. Кишининг қобилияти маълум бир имконият ва шахсий хусусиятлари дойрасидагина шаклланади. Эстетик ва эмоционал муҳит мусиқа оламида болага эмоционал қулайликлар яратиб, ундаги ижодга бўлган қизиқишни шакллантиради. Бироқ, мусиқий муҳитнинг самарадорлиги фақат ташқи шароитларгагина боғлиқ бўлмай, балки бола мусиқий ривожланишини тартибга солувчи мулоқот, мусиқий-назарий билимлар, ижодий усулларга ҳам боғлиқ. Ўқувчиларни мусиқий тарбиялаш жараёни самарали кечиши учун: қобилият йўналишларида акс этувчи инсоннинг ижтимоий-маданий фаоллиги (Е.А.Бодина); ижтимоий ва шахсий тажриба тўплаш, маданиятни сақлаш йўллари (А.И.Арнольдов, Л.П.Буева, Э.С.Макарян, В.М.Межуев); белгиловчи фаолият (Л.С.Виготский); ҳиссиёт ва образли тафаккур билан боғлиқ эстетик тажриба, бадиий

маълумотлар билан боғлиқ тушунчалар (А.Е.Лазарь); инсонлар ва нарсалар дунёси билан алоқадорлик (В.С.Мухина); фаолиятларни билиш ва янада ривожланишга интилиш (В.А.Петровский) бўлиши лозим. В.В.Богословскийнинг фикрича, қобилият фаолият талабларига жавоб берувчи ва ундаги юқори натижаларни таъминловчи инсон шахси хусусиятларининг синтезидир. Шунингдек, В.В.Богословский қобилиятларни уларнинг йўналиши ва соҳасига қараб турларга ажратади. Бу борада психология асосан умумий ва махсус қобилиятларни фарқлайди. Умумий қобилиятлар деганда, билимларни ўзлаштирганда ва ҳар хил фаолият турларини қўллаганда нисбатан енгиллик ҳамда сермаҳсулликни таъминловчи шахс хусусиятларининг тизими тушунилади, деб ҳисоблайди психолог. Қобилият – кўникма, малака ва билим эмас, балки уларни ўзлаштириш динамикасидир. Қобилиятлар – фаолият давомида намоён бўладиган имкониятдир. Мусиқий қобилият фақат мусиқа амалиёти, мусиқа санъатига хос бўлган мусиқий материал, махсус усуллар орқалигина ривожлантирилиши мумкин. Фақат мусиқагина инсоннинг мусиқий ҳисларини уйғотади. В.Н.Шацкая ўқувчиларда мусиқани ҳис қилиш ва тушуниш қобилиятини тарбиялаш лозимлигини кўп маротаба уқтирган. Мусиқий тарбия бериш, ҳар бир болада мавжуд мусиқий қобилият ва истеъдодни тарбиялаш, ўқувчининг ақлий, физиологик, меҳнат ва эстетик хусусиятларини шакллантириш айнан

мусиқа санъати орқали, маълум бир тизимга солинган мусиқий таълим ва тарбия орқали амалга оширилади, дейди олима. Мусиқий таълим олмаган кишиларда, мусиқий қобилият бўлмайди. Чунки улар мусиқий билимларни ўзлаштирмаганлар. Ўқувчилар мактабга келгунга қадар мусиқа билан таниш бўлганлар, лекин мусиқий билимларни ўзлаштириш узлуксиз таълимнинг – умумий ўрта таълимнинг бошланғич синфларига тўғри келади. Чунки бошланғич синф ўқувчисининг руҳий жиҳатлари – хотираси, онги, диққат-эътибори, тафаккури билимларни ўзлаштиришга тайёр бўлади. Б.М.Теплов ўзининг «Мусиқий қобилиятлар психологияси» асарида мусиқий-педагогик амалиётдаги мусиқий қобилиятларни уч асосий гуруҳга: мусиқий эшитиш қобилиятига – куйдаги товушларнинг лад функцияларини, товуш ифодалилигини эмоционал жиҳатдан ажрата олиш, ритм ҳиссига – мусиқий ритм ифодасини ҳис эта олиш ва мусиқий кечинмаларни фаол (ҳаракатлар билан) акс эттириш, мусиқий хотирага (мусиқий маълумотларни эслаб қолиш ва қайта тиклаш) бўлади. «Мусиқа маданияти» ўқув дастурида дарсдаги барча «... фаолиятлар ўқувчилар мусиқий қобилиятини, хусусан, ритм-усул ҳисси ва асар бадииятини ифодалаш малакаларини ривожлантириши муҳимдир», дейилган. Қобилиятнинг мусиқий таълимдаги аҳамиятини кўриб чиқар эканмиз,

шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бизнинг фикримизча, қобилият мусиқани ижро этишда жуда катта роль ўйнасада, мусиқий-назарий билимларни ўзлаштиришда (нота ёзуви, назарий маълумотларни эгаллаш, мусиқа ифода воситаларини ўрганишда) мусиқий қобилият муҳим эмас. Лекин айни вақтда биз ўз фикримизни қисман инкор этган ҳолда шуни айтишимиз керакки, «Мусиқа маданияти» ўқув дастурида айтилишича «... мусиқа саводи бошқа мусиқий фаолиятларни бирлаштирувчи жараёндир...», яъни назарий билимларни ўзлаштиргандан кейин уларни амалий қўллаш мумкиндир. Бунинг учун мусиқий хотира, мусиқий ритм ҳисси, мусиқий эшитиш қобилияти – бир сўз билан айтганда мусиқий қобилиятлар зарурдир. В.И.Кириенко, Е.И.Игнатьев ва бошқа психологларнинг фикрига кўра, мусиқий қобилиятлар ўз ўрнида мураккаб таълимий комплексга ҳам эга бўлиб, ўз тузилишига бир қатор зарур ва махсус қобилиятларни олади. Қобилият куч, ҳаракат, жисмоний ва ақлий жараёнлар, табиий иқтидор, истеъдод, шунингдек, ташқи муҳит таъсирида ривожланади. Одатда умумий ва махсус қобилиятлар фарқланади. Одам умумий қобилиятларга эга бўлганда фаолиятнинг ҳар хил турлари билан айтарли қийналмай шуғуллана оладилар. Бундай ўқувчилар табиат фанларини ҳам, ижтимоий фанларни ҳам бирдек яхши ўзлаштирадилар. Махсус қобилиятга эга бўлган одам қандайдир аниқ

нарса билан муваффақиятли шуғуллана олади. Махсус қобилиятлардан бири – бу мусиқий қобилият ҳисобланади. Ўқувчиларда мусиқий қобилият жуда эрта ривожланади. Бироқ айрим ҳолларда мусиқий қобилият кеч намоён бўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун мусиқий қобилияти суст бўлган болаларда умуман мусиқий қобилият йўқ деб ҳисоблаш нотўғридир. Болаларнинг хотиралари жуда яхши ривожланган бўлади, лекин дарс давомида диққатлари бир жойда турмайди. Мактаб ёшидаги болалар ижодий топшириқларни яхши бажарадилар. Улар турли ритмлардаги кичик куйлар ўйлаб топишлари, қўшиқларни таҳлил қилишлари, мусиқани расм орқали ифодалашлари ва қобилиятларини намоён қилишлари мумкин. Бу ёшдаги болаларда ритмни ҳис эта оладиган юқори мусиқийлик, яъни мусиқага эмоционал жавоб қайтариш қобилияти, шунингдек, мусиқани нозик дид билан фарқлаш, яъни мусиқани эшитиш қобилияти намоён бўлади. Ўқувчиларнинг мусиқий қобилиятлари дарс (машғулотлар)даги фаолиятларда намоён бўлади. Шу билан бирга улар асарларни фарқлаш, қарама-қарши ҳамда ўхшаш томонларини ажратиш, қисмларни таққослаш, товуш, ритм, динамикадаги ўзаро муносабатларни билишга ўрганадилар. Бу жараёнда эса уларнинг

мусиқий асарни ижро этиш, ритмни ҳис қилиш ва ижрочилик қобилиятлари ўсади. Болалар ўзлари эшитиб идрок этган куй ва қўшиқлари асосида пайдо бўлган тасаввурларини акс эттиришга қодир бўладилар. Буларнинг барчаси мусиқа дарс (машғулот) лари ва мусиқий тўгаракларда амалга оширилади. Мусиқий қобилиятнинг асосий шаклларини таҳлил эта туриб куй ва гармония идрокини ажратиб кўрсатиш мумкин. Улар асосида учта қобилият ётади: 1. Мусиқий эшитиш қобилиятининг перцептив ва эмоционал қисми деб аталувчи лад ҳисси мавжуд. Лад ҳисси, яъни куй, товушларнинг лад вазифасини эмоционал ҳис қилиш ёки товушларнинг юқорига-пастга ҳаракатланишининг ифодаланишини эмоционал ҳис қилиш қобилияти. Бу қобилиятни бошқача қилиб мусиқий эшитиш қобилиятининг эмоционал ёки перцептив қисми дейилади. Лад ҳисси мусиқий товушларнинг баландлигини ҳис этиш ва бевосита куйнинг англаш ва интонацияларни ҳис қилиш жараёнида намоён бўлади. У ритм ҳисси билан бир қаторда мусиқага бўлган асосий эмоционал муносабатни ташкил қилади. 2. Мусиқий таълимнинг репродуктив ёки идрок этиш қисми бўлиб ҳисобланувчи мусиқий эшитиш қобилияти. У лад ҳисси билан биргаликда уйғунликни ҳис этишга ёрдам беради. Бу қобилият мусиқий хотира ва мусиқий тасаввурнинг асосий негизидир.

Мусиқий эшитиш қобилияти – мусиқани тўла тўкис идрок этиш қобилиятидир. Мусиқий эшитиш қобилияти қуйидаги турларга бўлинади: мутлақ, нисбий ва ички қобилият. Мутлақ эшитиш қобилияти – мусиқий товушларнинг мутлақ баландлигини эталонлари билан солиштирмаган ҳолда аниқлаш қобилияти. Нисбий ёки интервал эшитиш қобилияти – куй, интерваллар, аккордлардаги товушлар сони, улар орасидаги масофа ва товушлар баландлигини сезиш, аниқлаш, ижро этиш қобилиятидир. Бунинг учун кишига ҳеч бўлмаганда битта товуш маълум бўлмоғи керак. Ички эшитиш қобилияти – мусиқани бутун таркибий қисмини ҳаёлан тасаввур қилиш қобилиятидир. Мусиқий эшитиш қобилияти мусиқий фаолиятлар давомида ривожланиб боради. Мутлақ эшитиш бундан мустасно, негаки уни махсус машқлар орқали такомиллаштиришнинг иложи йўқ. Мусиқий эшитиш қобилиятини ривожлантириш учун ихтисослашган мусиқа мактабларида сольфеджио дарслари ўтилади. 3. Мусиқий ритм ҳисси – мусиқани фаол бошдан кечириш, мусиқий ритм ифодавийлигини эмоционал ҳис этиш ва уни аниқ ижро эта олиш қобилияти. Ритм ҳисси ривожлантириш жуда мураккаб бўлган қобилиятлардан биридир. Товушларнинг паст-баландлигини ҳис этиш ва ритмик ҳаракатларнинг

ифодали мазмунини бошдан кечириш асосида юқорида санаб ўтилган уч қобилият ётади. Бу қобилиятлар мусиқий фаолият учун зарур бўлган асосий қобилиятлар бўлса-да шу билан қобилиятлар мажмуаси тугалланмайди. Мусиқий қобилиятнинг аоссий белгиларидан бири – маълум бир мазмун ифодавийлигини ҳис эта олишдир. Назария ва амалиётга асосланган ҳолда шуни айтиш жоизки, мусиқий қобилиятлар ва уларни ривожлантириш муаммоси педагогика ва психологиянинг долзарб муаммоларидан биридир. Бу қобилиятларни ривожлантириш ижтимоий муҳит, табиатдан берилган истеъдод, иқтидор, шахснинг ирода кучи, фаоллиги, жисмоний ва ақлий жараёнларга ҳам боғлиқдир. Демак, болаларда мусиқий қобилиятлар эрта намоён бўлиши, шунингдек уларнинг қобилиятлари таълим-тарбия ва атроф-муҳит таъсири остида шаклланишини ҳисобга олган ҳолда биз қуйидаги холосага келдик. Узлуксиз таълим тизимидаги мусиқа машғулотлари (дарслари)да ижрочилик малакаларини ривожлантиришда мусиқий қобилиятлар муҳим омил бўлиб хизмат қилар экан.

Похожие

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқий тарбиянинг мақсад ва вазифалари гуруҳ ва фаолиятлар кесимида

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида

Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларининг ёш психологик хусусиятлари

Мусиқа саводи фаолияти

Мусиқа маданияти дарсларида болалар дунё қараши ва қизиқишларига эътибор