Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларининг ёш психологик хусусиятлари - Музыка - Рефераты

Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларининг ёш психологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларининг ёш психологик хусусиятлари 3-7 ёшгача бўлган давр боғча ёши даври ҳисобланади. Мактабгача ёшдаги болалар психологиясида жуда тез сифат ўзгаришлари бўлишини инобатга олган ҳолда 3 даврга: 3-4ёш кичик мактабгача даври 4-5ёш кичик боғча ёши ўрта мактабгача давр( ўрта боғча ёши) 6-7 ёш ва катта мактабгача давр катта боғча ёшларига ажратиш мумкин. Бола ривожланиш жараёнида одамларнинг илгари ўтган авлодлари томонидан яратилган предмет ва ҳодисалар олами билан алоҳида махсус муносабатга киришади. Бола инсоният қўлга киритган барча ютуқларни фаол равишда ўзлаштириб, эгаллаб боради. Бунда предметлар оламини, ҳамда улар ёрдамида амалга ошириладиган хатти-ҳаракатларни, тилни, одамлар орасидаги муносабатларни эгаллаб олиши, фаолият мотивларининг ривожланиши, қобилиятларнинг ўсиб бориши, катта ёшли кишиларнинг бевосита ёрдамида амалга оширилиб борилмоғи керак. Асосан, мана шу даврдан бошлаб боланинг мустақил фаолияти кучая бошлайди. Боғча ёшдаги болаларга бериладиган

тарбия уларнинг мураккаб ҳаракатларини такомиллаштириш, элементар гигиена, маданий ва меҳнат малакалари ҳосил қилиш, нутқини ўстириш ҳамда ижтимоий ахлоқ ва эстетик диднинг дастлабки куртакларини юзага келтириш давридир. Машхур рус педагогларидан бири Лесгафтнинг фикрича, инсоннинг боғча ёшдаги даври шундай бир даврки, бу даврда болада келгусида қандай характер ҳислатлари пайдо бўлиши белгиланади ва ахлоқий характернинг асослари юзага келади. Боғча ёшдаги болаларнинг кўзга ташланиб турувчи хусусиятларидан бири уларнинг серҳаракатлиги ва тақлидчанлигидир. Бола табиатнининг асосий қонунини шундай ифодалаш мумкин: бола узлуксиз фаолият кўрсатишни талаб қилади, лекин у фаолият натижасидан эмас, балки фаолиятнинг бир хиллиги ва бир томонламалигидан чарчаб колади. Мана шу сўзлардан боғча ёшидаги бола табиатнинг асосий қонуни бўлмиш серҳаракатлигини ортиқ чеклаб ташламай, балки мақсадга мувофиқ равишда уюштириш кераклиги яққол кўриниб турибди. Катталар ва тенгдошлари билан бўлган муносабат орқали бола ахлоқ

нормалари, кишиларни англаш, шунингдек, ижобий ва салбий муносабатлар билан таниша бошлайди. Боғча ёшидаги бола энди ўз гавдасини жуда яхши бошқара бошлайди. Унинг ҳаракати мувофиқлаштирилган ҳолда бўлади. Бу даврда боланинг нутқи жадал ривожлана бошлайди. У янгиликларни эгаллашга нисбатан ўзи билганларини мустаҳкамлашга эхтиёж сезади. Ўзи билган эртагини қайта-қайта эшитиш ва бундан зерикмаслик шу даврдаги болаларга хос хусусиятдир. Боғча ёшдаги болалар эхтиёжи ва қизиқишлари жадал равишда ортиб боради. Бу аввало кенг дойрага чиқиш эхтиёжи, муносабатда бўлиш, ўйнаш эхтиёжлариниг мавжудлигидир. Боғча ёшидаги болалар нутқни бир мунча тўла ўзлаштирганлари ва хаддан ташқари ҳаракатчанликлари туфайли уларда ўзларига яқин бўлган катта одамлар ва тенгдошлари билан муносабатда бўлиш эҳтиёжи туғилади. Улар тор дойрадан кенгроқ дойрадаги муносабатларга интила бошладилар. Улар энди қўни-қўшниларнинг болалари билан ҳам жамоа бўлиб ўйнайдилар. Ҳамма нарсани билиб олишга бўлган эҳтиёж кучаяди. Боғча ёшидаги бола табиатига хос бўлган кучли эҳтиёжлардан яна бир унинг ҳар нарсани янгилик сифатида кўриб бола уни ҳар томонлама билиб олишга интилишидир. Боғча ёшдаги болалар ҳаётида ва уларнинг психик жиҳатидан ўсишида

қизиқишнинг роли ҳам каттадир. Қизиқиш худди эҳтиёж каби боланинг бирор фаолиятга ундовчи омиллардан биридир. Шунинг учун ҳам қизиқишни билиш жараёни билан боғлиқ бўлган мураккаб психик ходиса деса бўлади. Мусиқий таълим–тарбиянинг муваффақиятли амалга ошириш учун унинг психологик асосларини ўрганиш ўта муҳимдир. Бизнинг ҳаётимизда мусиқа ҳар бир уйга кириб борган. Мусиқа мавзуи ўз хусусиятига эга бўлиб, инсон ва воқеликдаги барча томонларни қамраб ололмагани учун, энг аввало, инсон ички маънавий дунёсини, унинг туйғу ва кайфиятини ифодалайди. Мусиқада мусаввирлик ва ҳайкалтарошликдан фарқли тарзда дунё ҳақида тасаввурлар эмас, балки туйғулар ва кайфиятлар ҳосил қилади. Мусиқада туйғулар ҳаётий туйғуларнинг айнан ўзи бўлмай, улар танлаб олинган, тасодифий лаҳзалардан тозаланган, муайян орзулар нуқтаи назардан англанган бўлади. Мусиқа инсон ҳиссиётлари ҳолатининг барча ранго-ранг товланишларини акс эттиришга қодир. У энг мураккаб туйғулар, энг нозик кечинмалар ва кайфият ҳолатларини ҳам ифода эта олади. Мусиқа вақт мезонига амал қилиб, кечинмаларнинг ўзгартириб туришлари, авжланиши ва пасайиши жараёнларини қамраб олади. Мусиқа инсон ички дунёсининг ҳиссиётли томонлари билан бирга маънавий оламини бутунлигича ифода этиб, унинг ақлий ва ирода қудратини,

яхлит қиёфасини ярата олади. У руҳий тизим хусусиятларини ифодалаш, миллий руҳ ҳолатларини вужудга келтириш имкониятига ҳам эга. Буюк бастакорлар ижодида у ёки бу халққа хос бўлган руҳий тизим хусусиятлари, туйғу ҳолатлари ва воқеликни инъикос этиш имкониятлари беқиёслиги яққол кўринади. Миллий руҳ хусусиятларини мусиқа воситаларида акс эттириш жараёнида халқ мусиқий ижоди катта ўрин тутади. Буюк рус физиологи И.П.Павлов таълимотига кўра, инсон кечираётган турли ҳис туйғулар бош мия ярим шарлари пўстлоқ қисмининг фаолияти асосида юзага келади. Атроф муҳитнинг инсон организмига доимий таъсири ва организмнинг бу таъсирларга қонуний жавоб реакцияси натижасида аста- секин маълум бир муносабатлар тизими вужудга келади. И.П.Павлов буни – динамик стереотип, деб атаган эди. И.П.Павловниннг динамик стереотип ҳақидаги таълимоти кишидаги ҳиссиётларнинг физиологик ва психологик табиатини чуқурроқ ўрганишда катта аҳамиятга эгадир. Гап боғча болаларида эстетик ҳиссиётни таркиб топтириш ҳақида борар экан, эътиборни аввало икки муҳим масалага қаратишимиз керак: 1) болаларда эстетик ҳиссиётнинг пайдо бўлиши учун объектив шарт- шароитлар мавжудми? 2) болалар санъат асарларини гўзаллик нуқтаи назаридан баҳолай

оладиларми? Психология фанидан маълумки, воқелик таъсири остида пайдо бўладиган сезги ва идрок ҳиссиётнинг асосий манбаидир. Болаларда бош мия ва сезги органларининг тараққиёти етарли даражада юксак бўлмаганлиги туфайли уларда сезувчанлик бир мунча таъсирли бўлади. Мусиқани тўла тўкис идрок этиш учун диққат, хотира ва мусиқий тафаккур зарур ва муҳимдир. Ана шундагина инсоннинг тасаввури ёрдамга келади ва эстетик ҳиссиёт шаклланади. Айтилганлардан кўриниб турибдики, мусиқий асарни тўлиқ идрок этиш учун инсон психикасининг фаолияти хилма-хил бўлмоғи лозим. Мусиқий билимларни ўзлаштиришдан мақсад болаларнинг мусиқий асарнинг лад, ўлчов, суръат, регистрини айтиб беришлари эмас, балки мусиқанинг юқоридаги ифода воситалари орқали уларда шахсга хос бўлган хусусиятларни: ижодий қобилият, эркин йўналтирилган диққат, мусиқий хотира, тасаввур, фаолликни, ташаббускорликни шакллантиришдир. Болалар ҳиссиётининг ўзига хос хусусиятларидан бири унинг муайян шароит билан боғлиқлигидир, яъни болаларда содир бўладиган ҳиссий кечинмалар аниқ бир шароитдагина вужудга келади. Шунга кўра уларни қизиқтирадиган, диққатларини жалб этадиган шароитни яратиш уларда эстетик ҳиссиётнинг, мусиқий маданиятни ўстиришнинг энг муҳим шартидир. Болалар

бирор бир мусиқий асарни тинглар эканлар, мусиқанинг ранг-баранг овозлари, ифода воситаларини (темп, ритм, куй, ўлчов, регистр, динамика ва ҳоказолар), характер ва кайфиятини фарқлашни, эшитилган мусиқий асарларнинг қайси жанрга мансублигини, мумтоз, эстрада ёки бошқа мусиқаларни бир-биридан фарқлай олишни ҳиссий-эмоционал жиҳатдан идрок эта борадилар, бошқача қилиб айтганда, уларнинг мусиқий дидлари шакллана боради. Мусиқий дид, мусиқий дунёқарашнинг шаклланишида машғулотлардан ташқари ва мактабдан ташқари ишларнинг қай даражада йўлга қўйилганлиги, болаларнинг яшаш шароитлари, оиладаги муҳит ва оиланинг мусиқага нисбатан муносабати, ота- оналарнинг ва бошқа оила аъзоларининг мусиқага қандай муносабатдаликлари ҳам ғоятда муҳимдир. Инсон бирор бир нарсани идрок этар экан, идрок этилаётган нарсага нисбатан сезги органларидан бирортаси асосий ўринга чиқади. Масалан, расм чизганда кўриш сезги органи, мусиқа тинглашда эшитиш сезги органи бош ўринда туради. Идрок этишда сезги органларининг бир нечтаси ҳам иштирок этиши мумкин. Бундай идрок аралаш идрокка мисол бўла олади. Мусиқий оҳангдорлик инсон нутқи оҳангига ўхшаб кетади. Одам ўзининг

ҳис-туйғу ҳолатини бошқаларга нутқи оҳанги орқали билдиради, нутқ оҳанги овознинг баландлиги, пастлиги, тебраниши, вазни орқали намоён бўлади. Айтиш мумкинки, инсон нутқи оҳангининг улкан ифода имкониятлари мусиқий оҳангга табиий шарт-шароит яратади, унда оҳанг бутунлай янги бадиий сифат олади. Инсон нутқи оҳанги мусиқа бадиий тилининг асоси бўлиб, бастакорнинг воқеликка муносабатини мусиқада акс эттиришда восита бўлиб хизмат қилади. Кўп асрлик тажриба нутқ оҳанги имкониятлари инсоннинг мусиқий сезгирлиги ва идроклилигини, мусиқани идрок этиш қобилиятини вужудга келтирди. Боланинг камол топишида қизиқишнинг аҳамияти шундаки, бола қизиққан нарсасини мумкин қадар чуқурроқ билишига интилади ва бинобарин узоқ вақт давомида қизиққан нарсаси билан шуғулланишдан зерикмайди. Бу эса ўз навбатида боланинг диққати ҳамда иродаси каби муҳим хислатларни ўстиришга ва мустаҳкамлашишга ёрдам беради. Боланинг қобилиятлари мусиқий фаолият жараёнида ривожланади. Ушбу ривожланишни болаларнинг ёш психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тўғри ташкил этиш ва йўналтириш мусиқа тарбиячиларининг вазифасидир. Масалан, болани илк болалик давридан товушлар баландлигини ажратишга ўргатилмаса, у етти ёшга етганида ўзидан кичик болалар осонгина

бажара оладиган вазифаларни бажара олмайди. Мактабгача ёшдаги болаларнинг мусиқий ривожланишнинг муҳим хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1. Уларнинг эшитиш сезгиси, мусиқий эшитиш қобилияти ривожланиб боради; 2. Ҳар хил характердаги мусиқага эмоционал таъсирчанликнинг сифати ва даражаси ортади; 3. Қўшиқ куйлаш мусиқий-ритмик ижрочиликда қўлланиладиган содда кўникма ва малакалар шаклланади. Болалар ёши хусусиятлари Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларининг ёшига кўра ҳосил қиладиган қобилият ва имкониятларини кўриб чиқамиз. Бир ёшли болалар – психолог А.Люблинскаянинг тўплаган маълумотларига кўра, гўдакнинг 10-12-кунларида эшитиш органи ишга тушар экан. Икки ойлик гўдак эса, мусиқа товушларини эшитганда, қимирламай, жим бўлиб қолар экан. 4-5-ойларида бола товуш келаётган томонга қарай бошлайди. Илк болалик даврларидаёқ гўдакларда мусиқа товушларига нисбатан шахсий муносабат шакллана боради. Биринчи йилининг охирларида боланинг умумий

эшитиш ҳисси шаклланади. Болакай катталардан ҳар хил мусиқани тинглаб уни ўзига хос интонацион (ўхшаш овозлар чиқараиб) хиргоя қилади. Мусиқага нисбатан эмоционал муносабат билдириш, эшитиш ҳиссиётларини ривожлантириш илк болаликдан мусиқий тарбияни амалга оширишга хизмат қилади. Икки ёшли болалар – мусиқани идрок этишда болалар ёрқин эмоцияларини намоён этадилар. Эшитиш ҳиссиёти табақалашган бўлади: бола юқори ва қуйи, баланд ва паст товушларни, ҳатто, тембрни ҳам фарқлай олади. Болада илк куйлаш кўникмалари онгли равишда шакллана боради; бола катталарга қўшилиб куйлай бошлайди. Бола оддий мусиқий ҳаракатлар – чапак чалиш, оёқни тўпиллатиш, мусиқа остида айланиш каби фаолиятларни бемалол бажара олади. Уч ва тўрт ёшли болалар – эшитиш ҳиссида индивидуал ажралиб туриш ҳолллари кўринади. Масалан, мураккаб бўлмаган куйни аниқ ижро этишлари мумкин. Сўзларни ифодалашда аввал алоҳида сўзларни қўллаган бўлсалар, энди уларни бир-бири билан боғлаган ҳолда ишлата оладилар. Тафаккурларида ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй беради. Кўргазмали-ҳаракатли тафаккурлари

кўргазмали-образли тафаккурга айланади. Бу ёшдаги болалар ўзлари мустақил ҳаракатлар бажара оладилар ҳамда мустақил равишда рақсга тушиб ўйнайдилар. Беш ёшли болалар – болаларнинг фаол тарзда “нимага?”, “Қаердан?” каби саволларни пайдо бўлиши давридир. Бола воқеа ва ҳодисалар ўртасидаги алоқаларни англай бошлайди ва уларни оддий усулда умумлаштира бошлайди. Болалар кузатувчан, айниқса, мусиқанинг қувноқ ёки ғамгин, товушлари баланд ёки пастлиги, қандай чолғу асбобида ижро этилаётганлигини бемалол аниқлай оладилар. Улар қўшиқни қандай ижро этиш кераклигини, қандай ҳаракатлар бажариш кераклигини яхши тушуна бошлайдилар. Бу даврда болаларнинг овозлари жарангдор ва ёрқин тус олади. Овоз интонациялари турғунлашиб боради, лекин ҳали катталарнинг кўмагига мухтож бўлади. Бу ёшда эшитиш қобилияти шакллана боради. Бу даврда ҳаракатларнинг асосий турларини – юриш, югуриш, сакраш каби фаолиятларни яхши ўзлаштира бошлайдилар. Болалар ўз индивидуал хусусиятларидан, қобилиятларидан келиб чиқиб бир фаолият турини афзал кўришлари мумкин. Олти ва етти ёшли болалар – бу даврда болалар мактабга тайёргарлик кўра бошлайдилар. Мусиқа машғулотларида олинган билим ва таассуротларига

асосланиб болалар мусиқий асарларга шарҳ беришлари, мусиқанинг ифода воситаларини аниқлашлари, мусиқий кайфият белгиларини ажрата олишлари мумкин. Бу даврда болалар ривожлана борадилар ва бир неча ривожланиш босқичларидан ўтадилар: - эмоционал ривожланиш – оддий мусиқий товушларга кескин ёки ёрқин эмоционал реакция бериш; - ҳиссиёт, идрок ва эшитишнинг ривожланиши – мусиқий товушларни алоҳида идрок этишдан, бутун, онгли ва фаол идрок этиш, товушнинг хусусиятлари, баландлиги, тембри, динамикаси, ритмини идрок этиш; - муносабатлар билдириш жараёни – беқарор қизиқишлардан барқарор қизиқишларга, эҳтиёжларга ўтиш, мусиқий диднинг илк қирраларининг пайдо бўлиши; - ижрочилик фаолияти – кўриб бажарилувчи фаолиятлар, мусиқий ритмик ҳамда куйлаш фаолиятида тақлидчанлик.

Похожие

Спиртли ичимликлар истеъмол қилувчи ўсмирлар билан олиб бориладиган ижтимоий педагогик фаолият

Оила билан олиб бориладиган ижтимоий педагогик фаолият васийлик ва ҳомийлик

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқий тарбиянинг мақсад ва вазифалари гуруҳ ва фаолиятлар кесимида