Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида - Музыка - Рефераты

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Мусиқа ўқитиш методикаси педагогик принциплар тизимида Мусиқа маданияти машғулотларлари педагогиканинг дидактик назарияси ва принциплари асосида тузилади. Мазкур принциплар мусиқа раҳбари ҳамда бола томонидан бажариладиган барча таълим асослари- машғулотлар мазмунининг методлари ва машғулотларларнинг тузилишидаги асосий талаблар ва унинг йўналишларини белгилаб беради. Мазкур принциплар асосан, ўқув материалларини қўллаш, мусиқа машғулотлари (дарслари) мазмуни ва режасини тузиш жараёнида қўлланади. Юқоридаги қайд этилган умумдидактик принциплари бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, мусиқа машғулотларини давлат таълим стандартига мувофиқ миллий xусусиятларини асос қилиб мусиқа фаолияти изчиллигини таъминлайди. “Мусиқа маданияти” дарсларининг дидактик принциплари бир неча турдан иборат: 1. Мусиқа таълими ва тарбиясида тизимлилик, илмийлик ва давомийлик принципи. Мусиқа таълими ва тарбиясида тизимлилик, илмийлик ва давомийлик принципи ҳар бир машғулотларда ўзининг тузилиши ва мазмуни билан илмий асосда ташкил топиши лозим. Мусиқа ҳақидаги билимлар дойраси, мусиқа

таълими ва тарбиясининг асосий омилидир. Унда инсоният яратган мусиқага оид қоидалар, xулосалар, умумлашган мусиқий тажрибалар ўз аксини топган. Уларни ўзлаштириш - мусиқа амалиёти йўлида билим ва кўникмалар ҳосил қилиш демакдир. Машғулотлар (дарслар) жараёнида ўқув материалларини болаларнинг билим тажрибасига мослиги, болалар овозининг ривожланиш қонуниятларини ҳисобга олиш, нота қонуниятларини тўғри ўргатиш, асосларини болаларнинг фикрий қобилиятига мос равишда таҳлил этиш машғулотларининг илмийлик принципларини ташкил этади. Илмийликни, тизимлиликсиз амалга ошириш қийин. Машғулот (дарс)ларнинг барча ўқув фаолиятини ҳамда кейинги машғулот (дарс)ларнинг ўзаро мантиқий боғланиши тизимлилик асосини ташкил этади. Куйлаш ва тинглаш учун асарларни билим ва малака даражасига кўтариб, соддадан мураккабга, номаълумдан маълумга қараб ўзлаштириб бориш принциплари муайян тартибга мос бўлиб, тизимлилик демакдир. Машғулотларнинг ҳар бир фаолияти ўз навбатида, ҳар бир машғулот, дарсларнинг мантиқий давоми бўлиб, педагогик мақсадларни тобора амалга ошириши давомийлик принципи демакдир. Мусиқа дарсларида мусиқий билимларни ўзлаштириш мукаммал ўйланган ва асосланган тизим бўйича ўтилиши ўта муҳим аҳамиятга эга. Бериладиган билимлар соддадан мураккабга қараб йўналтирилган бўлмоғи даркор. Ушбу

принципнинг бузилиши болаларнинг ўқув материалини ўзлаштиришларига салбий таъсир кўрсатади, уларнинг мусиқа маданияти машғулот (дарс)ларига бўлган қизиқишларини сўндиради. Мусиқий билимларни тушунтиришда мусиқа раҳбари (ўқитувчиси), аввало, ўтилган мавзуларга таянмоғи лозим. Мусиқа саводи, жумладан, мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида бериладиган билимлар аниқ тизимга солинган бўлмоғи керак. Янги тушунча ва билимлар аввал ўзлаштирилган билимларга асосланган бўлиши, аста-секин кенгайтирилиб ва чуқурлаштириб борилиши лозим. « ... оддийдан мураккабга ва чуқурроққа қараб борган ҳолда ўз дидимизни мумтоз мусиқанинг энг яхши намуналари, замонавий композиторларнинг энг яхши асарлари асосида тарбиялашимиз керак» (Д. Шостакович). “Мусиқа маданияти” дарсларини тизимлиликка асосланган ҳолда ташкил этиш, мусиқий билимларни ўзлаштириш ва кўникма-малакаларни шакллантириш жараёнида болаларда ўзларига ишонч пайдо қилади, руҳларини кўтаради ва мусиқа машғулотларларига бўлган қизиқишларини орттиради. Тизимлилик бузилса, болалар тез чарчайдилар, машғулотларга нисбатан диққат ва қизиқишлари бўшашиб боради, машғулотлар материалини ўзлаштириш пасайиб кетади. Таълимда изчилликка риоя қилиш лозим, токи бугун олинган билимлар

кечагисини мустаҳкамласин, эртага ўрганиладиганига замин яратсин. Шу маънода барча гуруҳларда мусиқий билимларни бериш тизими (мазмуни)нинг таҳлил қилиш ҳамда уни тартибга солиш катта аҳамиятга эга. 2. Машғулот (дарс)ларда болаларни онглилик ва фаоллиги принципи Мазкур принцип дидактиканинг етакчи принципларидандир. Чунки, билимни ўзлаштириш боланинг ақлий фаолиятига асос бўлган билиш жараёнига боғлиқдир. Мусиқа идроки кишининг ҳаётий тажрибасини бойитади, реал воқеаларни бадиий ҳис этиб, билиш, фикрлаш қобилиятини ўстиради. Мазкур малака ва кўникманинг шаклланиши бола онгининг узоқ ривожланиш жараёнини талаб этади. Бунинг учун, боланинг ўқув материалларини онгли равишда билиб ўзлаштириш билим жараёнларини фаоллигини вужудга келтириши лозим. Маълум мусиқа асарини куйлаб ёки тинглаб ўзлаштириш ва ундан бадиий-эстетик, завқланиб, идрок этишда, боланинг энг аввало, диққат эътиборини жалб эта билиш унда қизиқиш уйғота билиш, онглилик ва фаолликни вужудга келтиради. Мусиқани онгли идрок этиш ва ўз навбатида бадиий оҳанг ва мантиқий жиҳатдан xотирада турғун сақланишни талаб этади. Мусиқа машғулотларида онглилик ва фаоллик айниқса, вокал-xор малакаларини шакллантирилиши учун зарурдир. Xор бўлиб қўшиқ куйлаш,

мусиқа тинглаш, мусиқа саводи, фаолиятларида ҳам онглилик ва фаоллик мусиқани назарий ва амалий жиҳатларини тўғри билиш ва ўзлаштиришни осонлаштиради. 3. Мусиқа машғулот (дарс)ларида кўргазмалилик принципи. Мусиқа таълимида кўргазмали идрок этиш катта имкониятларга эгадир. Эслаб қолишда кўргазмалиликнинг ўзи эмас, балки унинг нутқ ва амалий фаолият билан бириктирилиши муҳимдир. Шунинг учун ҳам бошланғич гуруҳ болалари шахсини шакллантиришда қўлланиладиган мусиқий билимлар кўлами, мазмунини танлашда мазкур принципга мослигига алоҳида эътибор қаратилади. Кўпинча кўргазмалилик принципини ўқув-билиш фаолиятидаги жонли мушоҳада ва мавҳум тафаккурнинг узвий боғлиқлигини таъкидлаб, аниқ ва мавҳумнинг бирлиги сифатида, яъни хусусийдан-умумийга, аниқдан мавҳумга ўтиш; бошқа ҳолларда эса мавҳумдан муайян тушунча ва фактларга ўтиш тарзида талқин қилинади. К.Д.Ушинский кўргазмалилик принципининг педагогик самараси ҳақида шундай деган: «...бу шундай таълимки, у мавҳум тасаввур ва сўзларга эмас, балки болалар бевосита идрок қиладиган маълум образларга асосланади...». Мазкур принцип кўргазмали методни танлашда унинг илмий-дидактик вазифаларини назарда тутиб, эътиборни мақсадга мувофиқлигига қаратади.

Мусиқа тарбиясида мусиқанинг ўзи кўргазмали воситадир. Чунки, у кўз билан эмас, балки қулоқ билан идрок этилади. Мусиқа тинглашда ҳам, асар таҳлилида ҳам, оҳанг кўргазма сифатида чалиб кўрсатилади. Мусиқа раҳбарининг ўзи, нутқи, ижроси ҳам асосий кўргазма бўлиб xизмат қилади. Бундан ташқари, турли тажриба-синов материалларини: методик тавсиялар, машғулотлар ишланмалари, схема, жадваллар, бошқотирмалар, теxник воситалар, кўргазмали карточкалар, график ёзувлар, расмлар, нота ёзувлари, назорат ва бошқа дидактик материаллар ва қўлланмаларни тайёрлашда ҳам ушбу принципга суянилади. 4. Ўқув материалларининг болалар билим ва малакаларига мослиги принципи. Мазкур принцип, дастурдан танлаб олинган ўқув материаллари ва мазкур методик материаллар асосида машғулотлар мазмунини тузиш жараёнида қўлланилади. Бунда ҳар бир гуруҳнинг умумий билим ва малака даражаси ҳисобига олиниши шарт. Дастур асосида ҳар бир гуруҳнинг билим ва малакалари ҳисобига олинган ҳолда, мусиқа машғулотларининг йиллик календар-мавзули режаси тузилади. Календар-мавзули иш режасининг тузганда, унинг мазмунида болаларнинг ёш xусусияти, мусиқий ўқуви, янги қўшиқлар, мусиқа тинглаш учун асарлар, мусиқа саводидаги ўқув материаллари, машғулотлар фаолиятлари ҳисобга олинади. 5. Мусиқа машғулот (дарс)ларида билим ва малакаларининг

мустаҳкамлиги принципи. Мазкур принципни амалга оширишнинг энг асосий шарти, юқорида баён этилган тўртта принципга жиддий амал қилишдан иборатдир. Биринчидан билим ва малакаларнинг чуқурлиги, мустаҳкамлиги ва ҳаётийлигини таъминлаш лозим, яъни мазкур асарни ва унинг ижро услубини, маданий ҳаётимиз учун зарур эканлиги ҳақида болаларда ишонч ҳосил қилиниши лозим. Иккинчидан асарларни танлашда қуйидагиларга амал қилиш керак: а) Асарнинг болаларни бадиий ва аxлоқий тарбияси учун мослиги. б) Мусиқа таълимининг xусусияти. с) Гуруҳдаги барча болаларни мазкур асарга қизиқтира олиш ва тўла ўзлаштиришга эришиш. Учинчидан машғулотларда олинадиган билимлар дойраси ва малакаларини амалиётда такрорлаш ва мустаҳкамлаш. Масалан: Қўшиқларни жумлаларга бўлиб ўргатиш ва кейинги машғулотларларда мустаҳкамлаб такрорлаш. Тўртинчидан мусиқа машғулот (дарс)ларида ҳар бир янги билим элементи машғулотлар фаолиятида тўлиқ ўзлаштирилади ва кейинги машғулот (дарс)ларда кенг қўлланилиб, доимий билимга айлантирилади. 6. Таълим ва тарбиянинг бирлиги принципи. Мактаб болаларига таълим бериш билан бирга тарбиялаш, яъни уларнинг ақлий ва ахлоқий шаклланишларини бир бутунликда амалга ошириш зарур. Мусиқа

машғулотлари болаларга мусиқий билимларни бериш билан бирга уларнинг ахлоқий сифатларини ҳам шакллантириб боради. Қандай фаолият тури бўлмасин, хоҳ мусиқа тинглаш, хоҳ қўшиқ куйлаш, хоҳ мусиқа саводи, хоҳ мусиқа остида ритмик ҳаракатлар бажариш ва мусиқий асбобларда жўр бўлиш – буларнинг барчаси болаларнинг ахлоқий фазилатларини шакллантиришга хизмат қилади. Шунингдек, мусиқий дид, мусиқий қобилият, мусиқий тафаккур, мусиқий идрок, мусиқий дунёқараш ва мусиқа маданиятини шакллантиради. Ҳ.Н.Нурматов болаларни мусиқий-эстетик тарбиялашнинг қулай шарт- шароитлари сифатида қуйидагиларни тавсия этади: – дарсларнинг мақсадга йўналтирилганлиги (эстетик тарбия борасида); – мусиқа дарсларининг аниқ тузилиши ва ўтилаётган материалга мувофиқлиги; – ўргатиладиган материални тўғри танлаш (катта бўлмаган, лекин ёрқин асарлар) ва таълимга мос усул ва услубларни танлаш; – мусиқа ўқитувчисининг ҳар бир синф (гуруҳ) ва ҳар бир боланинг ўзига хос хусусиятларини билиши; – мусиқа мусиқа ўқитувчисининг махсус йўналтирилган иши болаларнинг мусиқий-эстетик тарбиясининг асоси сифатида бўлиши; – мусиқа ўқитувчисининг болаларга мусиқий-эстетик тарбия беришида узвийлик ва тизимлиликка эришиш;

– бутун дарс (машғулот)лар давомида мусиқа ўқитувчиси томонидан маълум бир психологик муҳитнинг яратилиши; – эстетик характердаги кечинмаларни ҳосил қилиши; – мусиқа ўқитувчисининг эстетик, методик, психологик ва педагогик жиҳатдан тайёр бўлиши; – ота-оналарнинг болалари эстетик диди, қизиқиши ва ҳиссиётларига эътибор бериши. 7. Мусиқа таълимига табақалаштирилган тарзда ёндашиш принципи. Болаларнинг қобилияти, имкониятларига мувофиқ равишда мусиқага қизиқишларини ошириш ва мусиқа билан шуғулланишнинг ўзига хос йўлларини танлаш, уларнинг мусиқий диди, мусиқий идроки, мусиқий дунёқараши ва мусиқий маданиятлари шаклланишини таъминлашда муҳим ўрин тутади. Болаларнинг билим олишга бўлган эҳтиёжларини янада тўлароқ қондиришга йўналтирилган дидактик чоралардан яна бири мусиқа таълими мазмунини табақалаштиришдир. Табақалаштирилган ёндашув асосида болалар мусиқий билимларнинг узвийлигини таъминлаш учун босқичлараро боғланишга оид амалий топшириқларни бажаришда турли тайёргарликка эга бўлган болаларнинг ҳар бирида мавжуд бўлган ўқув имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ўз билимларини қўллашлари ва индивидуал ютуқларга эришишларини таъминлаш кўзда тутилиши лозим. Бу соҳада мусиқий билимларни ўзлаштиришда гуруҳдан ташқари олиб

бориладиган кўринишлари ҳам ўқишни табақалаштириш учун катта имкониятларни очиб беради. Қ.М.Мамиров мусиқа таълимини табақалаштириш учун болаларнинг билим даражаларини текшириб чиқиб, уларни уч гуруҳга ажратади: 1-гуруҳга – мусиқани севадиган, мусиқашунос бўлиш истагидаги, машғулотларларда ўта фаоллиги билан ажралиб турувчи болалар. 2-гуруҳга – мусиқий раҳбарнинг барча талабларини ўз вақтида бажарувчи, лекин мусиқий тўгаракларга қатнашмайдиган, ўзлари мустақил вазифа бажармайдиган, бироқ машғулотлар вазифаларини ўз вақтида бажарадиган болалар. 3-гуруҳга – уйида мусиқага кам эътибор бериладиган, берилган вазифаларни ўз вақтида бажармайдиган, паст ўзлаштирувчи болалар. Қ.М.Мамиров болаларни яна овоз диапазонига қараб ҳам табақалаштириш мумкинлигини кўрсатиб берган. У овозга қараб табақалаштиришда фақат овозни ҳисобга олмасдан, болалар мусиқий билимларини қай даражада ўзлаштирганликларини ҳам ҳисобга олишни таъкидлаб ўтган. Мусиқий билимларни ўзлаштиришни ҳам болаларнинг шахсий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда амалга ошириш мақсадга мувофиқ. Мусиқий билимлар мажмуаси (мазмуни) ва методикасини белгилашда шахсий хусусиятларини инобатга олиш

ҳам муҳим таълимий-тарбиявий шарт ҳисобланади. 8. Таълим жараёнида болаларнинг ёши ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олиш принципи. Ушбу принцип ўқув материалининг мазмуни, унинг ҳажми, характери у ёки бу гуруҳ болаларининг жисмоний ривожи, умумий тайёргарлик савияси ва имкониятларига мос бўлишини тақозо этади. Ушбу принцип мусиқий таълимнинг икки томонини назарда тутади: 1) Мусиқа таълимида маълум гуруҳ учун белгиланган ўқув материалларининг характери, мазмуни ва ҳажми шу гуруҳ болаларининг ёш хусусиятларига мос бўлмоғи лозим; 2) Ҳар бир гуруҳ учун белгиланган мусиқий билим ҳажми шу гуруҳ болаларининг савиясига мос бўлиши керак. Бу принцип мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида ўта муҳим аҳамият касб этади. Чунки мусиқий билимларни болаларга содда, лўнда қилиб тушунтирилмаса, уларни ўзлаштириш яхши натижа бермайди. Кўпинча ўзлаштирилган билимлар содда, ўзлаштирилмаган мавзулар мураккабдек кўринади. Таълимнинг содда бўлиши у ёки бу ўқув материалини ортиқча уринмай тушуниб олинишидир. Болалар яхши тушунган, ўзлаштирган билимларини янги (мураккаб) тушунчалар билан аниқ ва равшан боғлаш натижасида содда вазифаларни бажариб, мураккаб вазифаларни ўзлаштиришга ҳозирланиб борадилар. Мусиқий билимлар тизимини шакллантиришда айнан

шу принципга амал қилинади. 9. Билим берувчи, тарбияловчи, ривожлантирувчи таълим принципи. Мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида бола шахсини шакллантиришда бу принципдан мақсадга мувофиқ, мунтазам фойдаланиш лозим. У ўқитишнинг билим берувчи, тарбияловчи ва ривожлантирувчи вазифаларини чамбарчас боғлиқ ҳолда олиб боришга хизмат қилади. Ўқитишнинг билим берувчи вазифалари болаларнинг факт, ҳодиса, тушунча ва хулосаларни ўзлаштиришлари зарурлигини белгиласа, тарбияловчи вазифалари бола шахсининг маълум эътиқод ҳамда ахлоқий сифатларини шакллантиришга қаратилган. Ривожлантирувчи таълим эса мусиқий материални ўрганиш болаларда қандай кўникма ва малакаларни шакллантиришга умумий ва мусиқий тафаккурнинг қайси жиҳатларини ривожлантириш лозимлигига эътибор беради. Шунингдек, билим бериш ва болаларни ҳар томонлама камол топтириш жараёнлари орасида узлуксиз алоқа ўрнатилишини талаб қилади. Ўзлаштириладиган билимлар ҳосил қилинадиган кўникма ва малакалар учун асос бўлиб хизмат қилади. Юқорида қайд қилинган машғулот(дарс)лар болаларда мустақил фикр юритиш, мусиқий материални замон ва маконда таҳлил қилиш, мусиқа асарларини ўхшашлик ва фарқ қилувчи хусусиятларига қараб таққослаш, мусиқий фактлар ўртасида мавжуд бўлган сабаб – оқибатли

алоқани аниқлаш каби кўникма ва малакаларни ҳосил қилишга кўмаклашади. Мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида ўқувчи шахсини шакллантиришнинг мазмуни ва методикаси, шакл ва усуллари, бир сўз билан айтганда унинг педагогик тизимини яратиш – мусиқий педагогиканинг ҳозирги даврдаги энг долзарб муаммоларидан бири. Бу тизим мусиқа санъатининг воситалари орқали шахсни шакллантиришнинг умумий педагогик принципларидан иборат бўлмоғи лозим. Шунингдек, у маълум усуллар ва шаклларни ҳамда илмий-методик тавсияларни ўзида мужассам этиши керак. Э.Б.Абдуллин: – «...мусиқий таълимнинг моҳияти, мақсад ва вазифалари, йўналиши, мазмун ва жараёнининг характерини очиб беришда принциплар асосий ўрин эгаллайди», дейди. У мусиқий таълимдаги бир нечта принципларни йўналишларга ажратади: 1. Фалсафий-эстетик йўналиш (... мусиқий таълимда инсонпарварлик қараши; бола шахсини санъат билан мулоқотда ўз-ўзини баҳолаши...). 2. Мусиқашунослик йўналиши (... халқ, миллий ва замонавий мусиқа бирлигига таяниш; мусиқа жанрлари ва уларнинг ҳаёт билан боғлиқлигига таяниш; тинглаш, ижро этиш, ижод этиш фаолият асоси сифатида...). 3. Бадиий-психологик йўналиш (... мусиқий таълимда онг ва тафаккур бирлигига таяниш...). 4. Бадиий-дидактик йўналиш (... мусиқий таълим-тарбия бирлиги, изчиллик ва тизимлилик, илмийлик, мусиқий таълим натижалари

мустаҳкамлиги...). 5. Мусиқий педагогик йўналиш (... образлилик ва бутунлик, мусиқий- педагогик мақсад ва воситалар алоқадорлиги, бадиийлик ва технология бирлиги...). Айни вақтда шуни таъкидлаш жоизки, бола шахсини шакллантиришда амал қиладиган илмий асосланган мазмун ва методика, шакл ва усуллар муайян педагогик принципларга амал қилиши лозим. Бу принциплар таълим- тарбиянинг давр талабига, яъни замонавий ижтимоий буюртмага мослиги, педагогик жараёнда объектив-субъектив жараёнларнинг уйғунлиги, таълим- тарбияда мақсад, мазмун, метод ва воситаларнинг бир-бири билан боғлиқлиги каби педагогиканинг умумий қонуниятларига асосланади. Натижада, мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида бола шахсини шакллантириш учун қуйидаги принциплар муҳим ва улар нафақат мусиқий таълим стратегиясини, балки таълим ва тарбиянинг бошқа масалаларини ҳам муваффақиятли ҳал этиш имконини беради. Мусиқий билимларга оид мазмунни белгилаш, унга монанд методика, таълим шакли ва усулларини танлашда, педагогик шарт- шароитларини ишлаб чиқишда бу принципларга амал қилиш пировард педагогик ижобий натижанинг самарасидир.

10. Назариянинг амалиёт билан узвийлигини таъминлаш принципи. Мусиқий билимларни ўзлаштиришда назарий билимларни амалий фаолият билан боғлаган ҳолда машғулотлар ўтиш ўзлаштириш самарадорлигини оширади. Умумий мусиқа таълими тузилиши Умумий мусиқий таълим Мактабгача таълим муассасаларида мусиқий жараёнлар ўрганилиши керак бўлган қуйидаги фаолиятларни ўз ичига олади: Қўшиқ куйлаш ↔ мусиқа тинглаш, ритмик ҳаракатлар бажариш жараёнида мусиқа ижодкорлари, мусиқанинг ифодавийлик воситалари, мусиқа тарихи, мусиқий жанрлар ҳақида (содда қилиб) маълумотларни беради. Мусиқа тинглаш ↔ куйланадиган ёки тингланадиган куйнинг нота хусусиятларини, динамик белгилари, суръати, куй йўналинишини онгли кузатиш ва ижро этиш имконини беради. Қўшиқ куйлаш Мусиқа тинглаш Мусиқа саводи Мусиқий- ритмик ҳаракатлар бажариш Болалар мусиқа чолғу асбобларида ижро этиш

Мусиқий-ритмик ҳаракатлар бажариш ↔ куйланадиган ёки тингланадиган куйнинг суръати, усулини ўргатади. Ритмсиз куй бўлмайди. Шунинг учун бирор куй нотўғри ритмда ижро этилса, мусиқий асар ўз шаклини йўқотади. Машғулотларларда амалий машқлар жараёнида мусиқий асарга хос ритмик ҳаракатлар бажарилади (рақс элементлари). Болалар мусиқа чолғу асбобларида мусиқага жўр бўлиш ↔ куйланадиган ёки тингланадиган асарнинг яратилиш тарихи, ўша даврнинг хусусиятлари, яратувчилари ҳақида маълумот беради. Мусиқий билимларни ўзлаштириш билан бирга, ўзлаштирилган билимларнинг бошқа фаолиятлар билан узвийлигини таъминлаш ҳам зарур. Умуман, юқорида қайд этилган принциплар мусиқий билимларни ўзлаштиришда, болаларнинг шахсий хусусиятларини шакллантириш ва уни амалиётга жорий қилиш учун методик шароитларни ишлаб чиқишда асос бўлади. Xулоса қилиб айтганда, педагогиканинг умумдидактик принциплари, мусиқа маданияти машғулотларларида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, мусиқани ҳаёт билан боғлашда катта аҳамият касб этади. Мусиқа ўқитиш методлари Мусиқа ўқитиш методикаси – бу педагогиканинг бир қисми ҳисобланиб,

педагогика фани сифатида тажрибада синалган ишларни назарий қисмларини – усул, услуб, воситаларини умумлаштириб, амалиётда самарали натижалар берган ўқитиш методларини тақдим этади. Ушбу методлар ўқув-тарбиявий жараённинг тузилишини умумлаштириб, унга кирувчи алоҳида ва бир бутун вазифаларни ҳал этиш билан шуғулланади. “Метод” юнон тилидан олинган бўлиб, “йўл”, “усул” деган маъноларни англатади. «Методика» сўзи грекча сўз бўлиб, «тадқиқот йўли», «билиш усули» деган маънони англатади ва таълим- тарбиянинг алоҳида қисмлари бўлиб ҳисобланади, уларнинг йиғиндиси мусиқа ўқитиш методлари дейилади. Мусиқанинг ўқитиш методлари деганда, мактаб болаларининг билим, маҳорат ва малакаларини эгаллашда, уларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришда ва дунёқарашини таркиб топтиришда мусиқа раҳбариларнинг қўллаган иш усуллари тушунилади. Методика асосан, педагогика, псиxология, эстетика ва санъатшуносликнинг тадқиқот натижаларига асосланади. У мусиқа ўқитишнинг қонун-қоидаларини таърифлаб беради, келажак ёш авлодни тарбиялашда қўлланадиган замонавий методларни белгилайди. Методика, таълим-тарбия жараёнида мусиқа раҳбарининг болалар билан ишлаш усулларининг, мазмунини англатади. Мусиқа ўқитиш методикаси мусиқа раҳбаридан истеъдод, қобилиятлар ва

иштиёқлар мавжуд бўлишини талаб этади, чунки, санъат педагогикаси машаққатли ва жуда масъулиятли соҳадир. Мусиқани ўқитиш методикаси, юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, мусиқа машғулотларининг ташкил этиш усуллари ва йўлларини ўргатади. Ҳозирги кунда мусиқа ўқитиш методикаси бирданига келиб шаклланган фан эмас, балки бунга қадар мазкур фанни шаклланиши ижодий ва мураккаб тараққиёт йўлини босиб ўтган. Республикамизда мусиқа ўқитиш методикасини шакллантиришда маҳаллий олимлар, методистлар, тажрибали мусиқа раҳбариларнинг қатор изланишлари, ўқув қўлланмаларининг аҳамияти катта бўлади. Педагогиканинг методика соҳасидаги сўнгги ютуқлари талабаларни педагогика фаолиятига тайёрлаш, уларни методик билим ва маҳоратлар билан қуроллантириш, мусиқа ўқитиш методикасини бу мақсадга эришиш учун амалий машғулотлар мобайнида узоқ меҳнат қилишни талаб этади. Маълумки, мактабгача таълим муассасаларда болаларнинг ёш физиологик xусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, кўникма ва малакаларига мувофиқ мусиқа ўқитиш методикаси қўлланилади. Бу ерда таълим усули, ўқув материалларининг (ўқув режа, дастур, дарслик) таълим принциплари, ўқув- тарбиявий ишларнинг умумий мақсад ва вазифалари энг муҳим аҳамиятга эгадир. Демак, мусиқа ўқитиш методикаси талабаларнинг мусиқа санъатига

ўргатишнинг мазмуни, вазифалари, методларини ўргатувчи ва ўқув жараёнларини ташкил этувчи шакл ва йўлларини тадбиқ этувчи фандир. Мусиқа ўқитиш методикаси вазифаларини амалга оширишда, мусиқа ўқитишнинг қатор методлари билан биргаликда, педагогиканинг амалий йўналишини унумли методлар эгаллаб, мусиқа машғулотларида қўллаш муҳим аҳамият касб этади. Мусиқа ўқитиш методикаси вазифаларини амалга оширишда, мусиқа машғулотларида ўқитишнинг унумли методларидан унумли фойдаланишга боғлиқ. Етук олимларимизнинг тадқиқотларида мактаб мусиқа ўқитувчисининг шаxсияти ва унга бўлган касбий талаблар ва болалар муносабатини, xусусий методлардан фойдаланиш жараёнида ҳал қилиш лозимлигини илмий асосда таърифлаб берганлар. Унумли метод – бирор бир фаннинг амалий ва ижодий ишлари мазмунини ва мавзусини кенг ёритиб бериш ва мустаҳкамлашда, мусиқа раҳбари ва бола фаолиятида ўзаро алоқадорлигини ва болаларни билиш жараёнида изланишга ундовчи методдир. Унумли методлар ўқитиш фаолияти ва мақсадига қараб тўртга бўлинади: 1. Машғулот (дарс)ларнинг мусиқий умумлаштирувчи методи. 2. Ўтилажак машғулот(дарслар)га олдиндан «югуриб», боғлаб ўтиш ва илгари ўтилганларга қайтиш методи. 3. Машғулот (дарс)лар мазмунининг эмоционал драматургияси методи.

4. Машғулот (дарс)ларнинг педагогик жиҳатдан кузатилиши ва билимларнинг баҳоланиши методи. Энди ҳар бир методни алоҳида кўриб чиқамиз. 1. Машғулот (дарс)ларни мусиқий умумлаштирувчи методи етакчи методлардан бири бўлиб, болаларни мусиқа идроки, мантиқий бадиий фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга қаратилгандир: а) Мусиқа раҳбари (ўқитувчиси) машғулот (дарс)ларда ҳал қилиниши лозим бўлган конкрет вазифаларни вужудга келтиради; б) Мусиқа раҳбари (ўқитувчиси) ва бола ўзаро ҳамкорликда масалани ечади; в) Болалар томонидан якуний xулосалар чиқарилади. 2. Олдинга «югуриб ўтиш», яъни илгари ўтилган материалдан фойдаланиб, болаларни янги материал ўзлаштиришга тайёрлигини синаб кўриш ва бунда олдин эгаллаган билимларга суяниш учун фойдаланилади. 3. Эмоционал драматургия методи билан машғулотларнинг мантиқий яxлитлигига эришилади. Бунда чорак мавзуси асосида машғулотлар режаси учун асарлар танланади. Танланган мавзулар ҳам мақсадга мувофиқ бўлиб, бошланиши ва якунланишига боғлиқдир. Мусиқа раҳбари машғулотларни ижрочилик маҳорати, сўз усталиги билан қизиқарли қилиб ўтиши керак ва болаларни

машғулотларга фаол қизиқтириб, машғулотларнинг эмоционал драматургияси, яъни авжига эришиши лозим. Мусиқа маданияти ўқитувчиси мактабда мусиқа дарсларидан ташқари концертлар, бадиий кечалар, учрашувлар ўтказиши талаб этилади. Машғулот (дарс)ларни педагогик кузатилиши ва билимларни баҳолаш мақсадга қараб бир неча турларга бўлинади: а) Болаларни билиш фаолиятини ташкил этувчи ва амалга оширувчи тури. б) Билим фаолиятини рағбатлантириш ва танбеҳлаш талабларини қўйиш. в) Ўқиш, билиш фаолиятини самарадорлигини бошқариш ва назорат қилиш. Баҳолашда шундай эҳтиёткор бўлиш керакки, болаларнинг кайфияти тушиб кетмасин, машғулотларга, қўшиқ куйлашга қизиқиши сўнмасин. Рағбатлантиришда эса аксинча. Мусиқа раҳбари ва бола муносабатлари меъёрдан чиқиб кетмаслиги керак. Балки, рағбатлантириш, гуруҳда бошқа болаларга намуна бўлиб xизмат қилсин ва улар одобли, ақлли бўлишга интилсинлар. Шундай қилиб, мусиқа ўқитишнинг xусусий методларидан ташқари бошқа турлари ҳам мавжуд: 1. Мусиқа ўқитишнинг оғзаки методлари. 2. Кўргазмали ўқитиш методлари. 3. Амалий ўқитиш методлари. 4. Ўйин методлари.

5. Таққослаш методлари. 6. Мусиқий ўқуви, мусиқий эшитиш қобилияти бўш бўлган болалар билан ишлаш методлари. 1. Мусиқа ўқитишнинг оғзаки методлари. Мусиқа машғулотларида мусиқа раҳбарининг сўз маҳоратига алоҳида талаб қўйилади. Мусиқа раҳбари ўзининг асар ҳақидаги бадиий кириш сўзи билан болаларни ажойиб ва сеҳрли мусиқа оламига олиб киради ҳамда қизиқарли ҳикоя ёки суҳбат йўли билан болалар диққатини жалб қилиб, мусиқани бадиий идрок этишларига эришади. Ҳикоя - бу мусиқа раҳбарининг мусиқа асари ҳақида жонли, эмоционал ёрқин баёни. Ҳикоя қисқа, образли, жонли, қизиқарли бўлиб, унинг мақсади болаларни асарни бадиий идрок этишга ўргатиш. Суҳбат – мусиқа раҳбари ва болалар орасидаги диалог шаклидаги фаолиятидан иборат бўлиб, болаларни мустақил фикрлашга ундайди. Уларнинг нутқини ўстиради, фикрий фаолиятини кучайтиради, билиш қобилиятини фаоллаштиради ҳамда дунёқарашини кенгайтиради. Тушунтириш-илмий исботлаш методи сифатида мусиқа машғулотларида қўлланилади. Бу асосан, мусиқа саводи фаолиятида қўлланилади. 2. Кўргазмали ўқитиш методлари. Маълумки, мусиқа ҳаракатланувчи куй ва гармоник товушларидан иборат бўлган санъатдир. Уни фақат эшитиш органи

орқали тинглаб идрок этиш мумкин. Кўргазмали ўқитишни эса, нота ёзувларини, плакатлар, расмлар, мусиқа раҳбарининг сўзи, дирижёрлик ифодалари, рақс ҳаракатлари, болалар чолғу асбоблари, мусиқани жонли ва аниқ ижроси, теxник воситаларидан фойдаланилади. Демак, мусиқанинг жонли янграши машғулотларда асосий кўргазма бўлиб xизмат қилади. Мусиқа таълимидаги кўргазмалилик турлари: 1. Табиий кўргазмалар (табиатдан олинган). 2. График кўргазмали қўлланмалар (чизма, схема, жадваллар). 3. Тасвирий кўргазмалар (суратлар, фотосурат, видеофильмлар). 4. Муайян белгиларни ифодалайдиган рамзий кўргазмалар. 5. Эшиттиришга доир кўргазмалар (граммпластинкалар, магнит ленталари, компьютернинг эшиттириш мосламалари). Мусиқа таълимида иллюстрация методи асосан плакатлар, чолғу асбоблари, стенд, чизмалар, композиторларнинг суратлари, жадваллар кабиларни кўрсатишни ўз ичига олса; намойиш этиш методларига асл ҳолидаги табиий объектларни кўрсатиш, машғулотлар жараёнида эса техник намойиш, яъни замонавий компьютер, ахборот коммуникация тармоқлари ёрдамида, компакт диск электрон китобларидаги мавзуларни экранда ёритиш, мавзуга оид кино ва диафильмлар, аудио ва видеоматериаллар киради.

3. Амалий ўқитиш методлари. Амалий методлар воситасида болалар вокал-xор малакаларини, мусиқанинг тузилиши ҳамда ифода воситаларини таҳлил етиш, унинг жанр ва шаклларини аниқлаш ва нўта ёзувини ўрганиш малака-кўникмаларининг шакллантириши учун фойдаланилади. Амалий методлар, вокал-xор малакаларини ривожлантиришда муҳим восита бўлиб ҳисобланади. 4. Ўйин методи – асосан бошланғич гуруҳларда кўпроқ яxши натижа беради. Янги дастур асосида яратилаётган қўлланма ва машғулотларликларда ўйин ва унинг элементлари кенг жорий этилади. Бошланғич гуруҳ болалари серҳаракат ва ўйинга мойил бўладилар. Машғулотларда қўлланиладиган мусиқали ўйинлар болаларнинг мусиқий ўқувини ўстиради, мусиқий қобилиятинни ривожлантиради, xотирасини мустаҳкамлайди ва мусиқа машғулотларига қизиқиш уйғотади. 5. Таққослаш методи. Мусиқа машғулотлари жараёнида таққослаш методи кенг қўлланилади. У вокал-xор ишларида мусиқа раҳбари, болалар ва грамёзувдаги ижроларини таққослашда мусиқа асарининг таҳлили ва жанрларини белгилашда кенг қўлланилади. Масалан, рақс, марш, жанрларининг темпларини, турли чолғулардаги ижролар фарқини аниқлашда фойдаланилади. 6. Мусиқа ўқуви, мусиқий эшитиш қобилияти бўш бўлган болалар билан ишлаш методи. Мусиқа ўқуви бўш бўлган болалар билан машғулотлар

жараёнида дифференциал гуруҳларга бўлиб ва машғулотлардан кейин вақт ажратиб, якка (индивидуал) тарзда иш олиб борилади. Дифференциал гуруҳ - деганда болаларнинг мусиқий қобилияти, ўқуви ва овозига қараб табақалаштириш ёки гуруҳларга бўлиш тушунилади. 1-гуруҳга овози жарангли, яxши мусиқий қобилиятга эга бўлган болалар киради. 2-гуруҳга овози, мусиқий қобилияти ўртача бўлган, яъни мусиқа раҳбарининг овозига эргашиб, таяниб куйлайдиган болалар киради. 3-гуруҳга эса овози унча яxши бўлмаган, мусиқий қобилияти бўш бўлган болалар киради. Мусиқа машғулотлари жараёнида бу болаларни қуйидаги тартибда ўтказиш керак: биринчи қаторга мусиқа раҳбарининг овозига таяниб куйлайдиганлар, иккинчи қаторга мусиқий ўқуви бўш, яxши мусиқий қобилиятга эга бўлмаган болалар, учинчи қаторга қобилиятли, овози жарангдор бўлган болалар ўтирадилар. Бунда иккинчи қатордаги болалар мусиқа оҳангларини атрофдагилардан эшитиб уларнинг овозларига эргашиб, чиройли, тўғри куйлашга ҳаракат қиладилар. Шу услуб билан болаларни мусиқий ўқувини ўстириш мумкин. Баъзи мусиқий ўқуви бўш бўлган болалар билан, машғулотлардан кейин алоҳида, якка тартибда шуғулланиб, топшириқлар берилади ва овозлари созланиб,

қўшиқлар алоҳида ўргатилади. Шу тариқа, болаларда мусиқага қизиқиш, қўшиқ куйлаш, мусиқа тинглаш иштиёқи, мусиқий қобилият, мусиқий ўқув, қўшиқ куйлаш малакалари ҳосил бўлади. 7. Мусиқа билан таъсир кўрсатиш методи. Бу метод мусиқа тинглаш фаолиятида қўлланилади. Болалар мусиқани турлича тушунадилар. Масалан, П.И.Чайковскийнинг “Тўргаг” куйини тинглаб, уни номини билмай туриб, турлича фикр юритадилар. Айримлари табиат манзарасига, бошқалари қушни куйлашини, қолганлари эса бошқача характер ҳис этиб айтадилар. Яна бошқаларида эса яхши кайфият туғилади. Шунинг учун мусиқа раҳбари (ўқитувчиси) болаларга асарни тушунтириб беради. Болалар диққатини мусиқанинг ифода воситаларига қаратади. Улар куйловчи қуш образини яратадилар. Бу мусиқа билан таъсир қилиш методидир. Болаларнинг мусиқага қизиқиш, мусиқа тинглашда таққослашга ўрганиш, куйлашда, рақсда, турли чолғулар ижросида ўргатилади. Мусиқа раҳбари ушбу фаолиятларни кетма-кет олиб борганда аниқ мақсадга эришилади. Мусиқа ўқитиш методикаси фанининг мақсади таълим мақсадидан келиб чиқиб, мусиқа маданияти ўқитувчисини дарс (машғулот) бериш жараёнига назарий ва амалий тайёрлаш. Бу мақсад қуйидаги вазифаларни ҳал этишни кўзда тутади.

1. Мактабда мусиқа таълимини ва тарбиясини мазмунини ташкил қилишнинг турли шакл ва методлари ҳақида асосий маълумотлар бериш. 2. Мусиқа таълими ва тарбияси соҳасидаги илғор тажрибаларни умумлаштириш. 3. Мусиқа таълими ва тарбияси жараёнида педагогик амалиёт бўйича методик адабиётларни мустақил ўрганишга тайёрлаш. 4. Мусиқа асосларининг бадиий педагогик таҳлили методикаси асосини билиш. 5. Илмий тадқиқот ишлари масалаларини ҳамда болаларни мусиқа воситасида ўқитиш ва тарбиялаш масалаларига тўғри ёндашувни шакллантириш. Мусиқа ўқитиш методикаси мусиқа раҳбарининг мусиқа таълими касбини мукаммал билгувчи мусиқачи педагогни тайёрлайди. Мусиқа ўқитиш методикасини ўзлаштиришда педагогика, психология, мусиқий педагогика тарихи, мусиқий таълимда инновацион технологиялар, мусиқий педагогика ва бошқа мусиқий, психологик ва педагогик фанларга асосланади. Аждодларимиз баркамол инсонни вояга етказишда бадиий эстетик тарбия воситалари, жумладан, мусиқа санъатининг аҳамиятини чуқур англаб, ёшларнинг ички дунёсини бойитишга, маънавий-ахлоқий фазилатларини шакллантириш ва камол топтиришга унинг таъсири жиҳатларига диққат- эътибор билан қарашган. Мусиқани катталар, болалар ва қариялар ҳам севиб тинглашади. Хоҳ у

мумтоз бўлсин, хоҳ халқ мусиқаси, хоҳ енгил ёки вазмин мусиқа бўлсин, барчамиз уни бажонудил тинглаймиз. Лекин мусиқий йўналишларни англаш, айниқса болаларга жуда қийин. Ҳаётда ҳамма ҳам мусиқа тилини тушунавермайди. Кўпчилик мумтоз мусиқамизга нисбатан ўта бефарқ. Бунинг сабаби болаликда мусиқий тарбияга керакли эътибор берилмаганлигидадир. Бола ривожланишида мусиқанинг ўрни Мактабгача таълим муассасалари болалари учун мусиқий билимлар мазмунини белгилаш бир қатор психологик хусусиятларни эътиборга олишни талаб этади. Зеро, мусиқий билимларни эгаллаш аввало шахснинг руҳий олами билан чамбарчас боғлиқ. Шунинг учун ҳам Б.М.Теплов томонидан берилган тезисларни бу жараёнда йўналтирувчи деб идрок этиш мумкин. Унда қуйидагиларга эътибор қаратилган: 1. Мусиқий кечинмалар табиатдан олинган кечинмалардир... Мусиқани тушуниш, агарда мусиқий асарнинг ички тузилишини назарда тутмасак, доимо ҳис-ҳаяжон тушунчаларидир. 2. Мусиқий кечинмалар фақат ҳис-ҳаяжондан иборат бўлиши керак эмас. У ҳис-ҳаяжондан бошланади, лекин тугамайди. Ҳис-туйғулар орқали биз ҳаётни англаймиз. Мусиқа – дунёни ҳис-туйғулар орқали англашдир. 3. Мусиқанинг асл мазмунини чуқур англаш қийин. Уни билишнинг

бошқа воситалари орқали ўрганиш мумкин. Мусиқий образлар олами «ўз- ўзидан охиригача тушунарли бўлмайди». Б.М.Тепловнинг нуқтаи-назари инсоннинг эстетик онги шаклланишини илк бора ўрганган буюк олим Арастунинг фикри билан ҳамоҳангдир: «Пайдо бўлган нарсаларнинг бири оддий йўл билан пайдо бўлса, бошқаси санъат орқали юзага келади, учинчиси ўз-ўзидан яралади… Санъат орқали инсон руҳидаги мавжуд ҳиссиёт шаклланади». Инсон руҳиятида мавжуд бўлган нарсаларга Арасту қуйидагиларни киритади: «ўсиш қобилияти», «интилиш қобилияти», «ҳис қилиш қобилияти», «ҳаракатланиш қобилияти», «фикрлаш қобилияти». «Шахснинг мусиқий маданияти»ни шакллантириш тушунчасига А.Н.Сохор мурожаат этиб қуйидаги жадвални тавсия этган: Шахснинг мусиқий маданияти ( А.Н.Сохор концепцияси ) Мусиқий қадриятлар Фаолиятнинг барча турлари Фаолият субъектлари Махсус муассасалар (жамоада яралган ва сақланадиган) (қадриятларни яратиш, асраш ва тарғиб қилишга қаратилган) (Ушбу фаолият турлари билан шуғулланувчилар) (ушбу фаолиятни таъминловчи) Шахснинг эстетик онги таркибий қисмлари кўринишини В.Г.Мозгот ўзининг илмий ишида содда ва тушунарли қилиб берган: – «…замонавий ёшларнинг эстетик онгини муваффақиятли шакллантириш жараёни,

мамлакатдаги ижтимоий-психологик муҳит, сиёсий ва маданий шароитга боғлиқдир...», дейди у. Шахснинг эстетик онг компонентлари ( В.Г.Мозгот концепцияси) Эстетик ҳиссиёт Қадриятларни эъзозлаш Дид Қараш Ғоялар Юқоридаги концепцияларга таяниб, биз мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида бола шахсининг қандай фаолият турида қайси шахсий хусусиятлари шаклланишини чизма ёрдамида кўрсатиб бердик. Мусиқий билимларни ўзлаштириш жараёнида бола шахсни шакллантириш Мусиқа таълими Мусиқий машғулотлар 1. Қўшиқ куйлаш фаолиятида мусиқий дунёқараш, мусиқий дид шаклланади. Бу фаолият турида болалар мусиқийбилимларга асосланган ҳолда қўшиқ куйлайдилар. Бунинг учун улар мусиқий асарга тааллуқли бўлган маълумотларни ўзлаштирадилар. Шу жараёнда уларда мусиқий дунёқараш ва мусиқий дид шаклланади. Мусиқа саводи фаолиятида мусиқий тафаккур, тасаввур ва мусиқий дунёқараш шаклланади. Бу фаолият турида болалар мусиқанинг яратилиш

тарихи, мусиқанинг ифода воситалари – ритм, метр, регистр, ўлчов, лад, темп, нота йўли ва ёзуви, товушлар узунлиги ва баландлиги, мусиқа ижодкорлари, ижрочилари ҳақида билимга эга бўлиш билан бирга, уларнинг мусиқий тафаккурлари шакллана боради. Бу ўз навбатида болаларни мусиқа оламига олиб киради ва мусиқий дунёқарашларини шакллантиради. 2. Мусиқа тинглаш фаолиятида мусиқий идрок, мусиқий дунёқараш шаклланади. Бу фаолиятда болалар мусиқа тинглаб, уни бевосита идрок эта бошлайдилар. Бу эса уларнинг мусиқий тафаккурларини шакллантиради Болалар мусиқа чолғу асбобларида жўр бўлиш Қўшиқ куйлаш Мусиқа остида ритмик ҳаракатлар бажариш Мусиқа тинглаш Мусиқий тафаккур Мусиқий дунёқараш Мусиқий тасаввур Мусиқий қобилиятлар Мусиқий ҳис-туйғу Мусиқий идрок Мусиқий маданият шунингдек, уларда мусиқий дунёқараш ҳам шаклланиб боради. Тингланган мусиқий асар ҳақида мулоҳаза юрита бошлайдилар.

3. Мусиқа остида ритмик ҳаракат бажариш фаолиятида мусиқий дунёқараш, мусиқий дид, мусиқий тафаккур, мусиқий идрок, мусиқий ритм ҳисси ва мусиқий хотира шаклланади. Бу фаолият турида ўқувчиларда деярли барча мусиқий психологик хусусиятлар шаклланади. Чунки бу фаолиятда улар ўзлари бевосита мусиқий асарга жўр бўладилар. Аввал улар мусиқий асарни тинглаб кўрадилар (мусиқий идрок), бу эса мусиқанинг ритмик кўринишини эслаб қолишни (мусиқий хотира), қайси асбобда жўр бўлса яхшироқ жаранглашини (мусиқий дид) танлашни тақозо этади. Ўқувчи бу фаолиятда мустақил фикрлайди (мусиқий тафаккур), натижада унинг мусиқий дунёқараши шаклланиб боради. 4. Болалар чолғу асбобларида жўр бўлиш фаолиятида мусиқий дунёқараш, мусиқий дид, мусиқий тафаккур, мусиқий идрок, мусиқий ритм ҳисси ва мусиқий хотира шаклланади. Бу фаолият турида болаларда деярли барча мусиқий психологик хусусиятлар шаклланади. Чунки бу фаолиятда улар ўзлари бевосита мусиқий асарга жўр бўладилар. Аввал улар мусиқий асарни тинглаб кўрадилар (мусиқий идрок), бу эса мусиқанинг ритмик кўринишини эслаб қолишни (мусиқий хотира), қайси асбобда жўр бўлса яхшироқ жаранглашини (мусиқий дид) танлашни тақозо этади. Бола бу фаолиятда мустақил фикрлайди (мусиқий тафаккур), натижада унинг мусиқий дунёқараши шаклланиб

боради. Айни вақтда шуни айтиш жоизки, мусиқанинг қандай фаолият тури бўлмасин, у шахснинг барча психологик жиҳатлари шаклланишига ёрдам беради. Шуни таъкидлашимиз керакки, мусиқий фаолиятларнинг ҳар бири барча санаб ўтилган психологик хусусиятларни шаклланишига қисман бўлса ҳам ўз таъсирини ўтказмай қўймайди. Жумладан, мусиқий ҳис-туйғулар, мусиқий дунёқараш, мусиқий идрок, мусиқий тафаккур, мусиқий тасаввур ва мусиқий қобилиятни шакллантиради. Демак, улар болаларнинг умумий мусиқий маданияти, эстетик дунёқарашининг шаклланишига ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Мусиқа болаларнинг эстетик қиёфасини шакллантирувчи восита сифатида Мусиқа болаларнинг ҳис-туйғуларига бевосита таъсир қилиши орқали уларнинг маънавий қиёфасини шакллантиради. Мусиқа санъатининг таъсир кучи бошқа – таъкид ва уқтиришларга нисбатан кучлироқ бўлади. Болаларни ҳар хил эмоционал-образли мазмундаги асарлар билан таништирар эканмиз, биз беихтиёр уларни ҳиссиётларига таъсир қиламиз ва уларни кечинмалар оламига олиб кирамиз. Мусиқа жанрлари қаҳрамонлик руҳидаги, лирик оҳангдаги, қувноқ юморни ва жўшқин рақсона куйларни ўта жилоли товушлар ҳамда бой тембри

билан идрок этишга кўмак беради. Қўшиқ, рақс ва мусиқа тинглаш фаолиятлари жараёнида болалар руҳан бирлашадилар ҳамда жамоада тарбияланадилар. Болалар индивидуал шаклланнишлари учун ҳам уларга жамоада яхши муҳит яратилган бўлмоғи лозим. Ижроси яхши бўлмаган, тортинчоқ болалар ўз тенгдошларининг ижросини кўриб руҳан тетиклашадилар ва фаоллашадилар, уларга эргашадилар ва яхши ижрога интиладилар. Ўзига ҳаддан зиёд бино қўйган болаларга ижроси суст бўлган ўртоқларига ёрдам беришни таклиф қилиб, уларни камтаринликка ўргатиш ҳамда уларнинг қобилиятларини ривожлантириш керак. Мусиқа машғулотлри болаларнинг умумий маданиятига ҳам таъсир қилмай қолмайди. Ҳар хил фаолиятлар билан шуғулланиш (мусиқа тинглаш, қўшиқ айтиш, мусиқий-ритмик ҳаракатлар бажариш, болалар мусиқий чолғуларида ижро этиш) болалардан диққатни, уюшқоқликни, иродавийликни, зукколикни талаб қилади. Бу фаолиятлар давомида болаларда иродавийлик шаклланиб, тортинчоқлик йўқола боради. Шу тарзда мусиқий фаолиятлар болалар шахсининг маънавий-маданий сифатларини шакллантириш учун керакли бўлган шарт-шароитларни таъминлайди ва уларнинг умумий маданий савиясига асос солади. Болаларни жисмоний тарбиялашда мусиқанинг роли Мусиқа эшитиш органи орқали идрок этилсада, у киши организмининг

умумий аҳволига – қон айланиш тизими, нафас олишга ва бошқа жиҳатларига таъсир қилади. Қўшиқ куйлаш овоз аппаратини ривожлантиради, овоз аппаратини мустаҳкамлайди, нутқни яхшилайди (логопед врачлар куйлашни нутқ талаффузини даволовчи восита сифатида қўллайдилар), овоз-эшитиш координациясини яхшилайди. Куйлаш жараёнида тўғри ўтириш нафас олиш тизимига ижобий таъсир қилади. Мусиқий ритмик ҳаракатлар бажариш жараёнида болалар мусиқа билан биргаликда ҳар хил ҳаракатлар бажарадилар. Бу эса ўз навбатида бола қоматини тўғри ривожланишига, унинг координациясини, тўғри қадам қўйиш, юришини тўғри ва енгил бўлишига имкон беради. Мусиқадаги барча динамик, ритмик ва суръатга дахлдор ифода воситалари болаларни бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтишларига, чарчоқларини ёзишларига, кайфиятларини кўтаришлари учун муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Буюк мутафаккирларимиздан Ибн Сино мусиқа овозларининг киши руҳига таъсири ҳақида ҳам ўз фикрларини баён этган. Бу борада буюк аллома машхур «Қонун-фит-тиб» асарида қуйидагиларни таъкидлайди: «Танани чиниқтиришда чақалоқлар учун жуда фойдали воситалар

қаторига, биринчидан енгил тебратиш, иккинчидан, одатда ухлатиш учун айтиладиган қўшиқлар – аллалар киради. Боланинг ушбу икки нарсани идрок этиш даражасига мувофиқ унинг жисмоний машқларга ва мусиқага мойиллигини аниқлайдилар. Уларнинг биринчиси танага, иккинчиси эса руҳиятга тегишлидир»6. Бунда Ибн Сино маънавий тарбия боланинг чақалоқ ёшидан беланчагини тебратиш давомида (жисмоний тарбия) алла (қўшиқ) айтиш воситалари билан муштарак тарзда олиб борилиши лозимлигини айтиб ўтган. Ибн Синонинг мусиқага оид асарлари у яшаган давр мусиқа илмидан жуда муҳим маълумотлар бериши билан ҳам қимматлидир. 6 Ражабов И. Мақомлар. Т., “Санъат” 2006 й., 18- бет.

Похожие

Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа Тарбияси ва методикаси

Мусиқа тарбиясида ДТС ва педагогик технология талаблари

Мусиқа саводи фаолияти

Мусиқа таълимида мусиқий фаолиятлар

Ижодий топшириқлар ва уларни қўллаш методикаси