Исмоил Гаспринский ва Маҳмудхўжа Беҳбудий - Идея национальной независимости - Рефераты

Исмоил Гаспринский ва Маҳмудхўжа Беҳбудий

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

27.3525390625 KB

Исмоил гаспринский ва маҳмудхўжа беҳбудий Жадидлар социализм ғояларидан бехабар эдилар ёхуд уни кўр-кўрона рад этганлар, дейиш мумкин эмас. Исмо-илбекнинг 1885 йилда Туркияда чоп этилган «Оврупо ма-даниятига бир назари мувозана (бетарафона назар)» ном-ли рисоласи, айниқса, «Таржимон» газетасининг 1906 йилнинг июнь, июль ойларида босилиб чиққан «Мазҳаби иштирокиюн» («Социализм таълимоти») туркум мақола-лари бунга далил. Масаланинг моҳиятини яхшироқ англаш учун гапни сал узоқроқдан бошлашга тўғри келади. Муаллиф баҳс асосига қурилган рисоласида «маданият» сўзининг луға-вий маъносини изоҳлайди; «шаҳар», «шаҳарлик» маъно-ларини беришини, шаҳарда овул-даштдагига нисбатан ис-тиқомат барқарорроқ ва муҳофазалироқ эканлиги кўзда тутилаётганига тўхтайди; сўнг истилоҳий жиҳатларига кўча- ди. Фан-техникаси билан дунёни ҳайратга солган капита-листик Европани хам, жаннат ваъда этувчи социалистик Европани ҳам рад этади. Ҳар иккисида ҳам ахлоқсизлик кўради. Буни атрофлича асослайди. Муаллифнинг фикрлаш мантиғи қуйидагича: XIX аср Европа маданияти қадим Рим маданияти устига қурилган унинг бевосита давомидир. Рим маданияти эса ғайриах-лоқийлиги сабабли қулаган эди. Уларнинг ўрнига келган «капиталист»-чи? «Румолилар асир этлари билан ҳовузларда боқилган балиқларга тўймасдан, қандай қулаган бўлсалар, уларнинг фарзандлари бўлган овруполилар ҳам бутун дунёнинг ме-валарига тўймайдилар», — деб ёзган эди Гаспринский. Қадим Рим салтанати деганда, бугунги ўқувчининг кўз ўнгига, биринчи навбатда, бир туда тўраларнииг кўнгли-ни очиш учун ўлимга чиққан гладиаторлар, машҳур Спар так келади. XIX аср Европа колониализмининг энг гуллаган даври эди. Китоб чоп этилган 80-йилларда «оқ под-шо»нинг

севимли генерали Скобелев олис Хуросоннинг Кўктепа қалъасини қонга ботириб, Марви Шоҳжаҳонни ишғол этган эди. Румолиларнинг XIX асрдаги фарзандла ри бутун дунёнинг меваларига тўймасликлари шундан. Муаллиф фикрича, янги XIX аср Оврупо маданияти би лан қадим Рим маданияти моҳиятан бир хил. Қуроллар, усуллар, ўрнаклар ўзгарган холос, натижа ва самара эса эскича қолган. Бутун янги дунё маданиятини даъво қилаётган ва ўз оталарини рад этаётган ёшлар мана шу хонадонда ўсиб улғайганлар, шу тузумнинг маҳсулидирлар. Уларнинг адо-лат ҳақидаги тушунча ва фикрларидаги адолатсизликлар оталариникидан ҳам кўп. Оталар ва болалар қарашлари- даги умумий жиҳат шундаки, ҳар иккалаларида ҳам ҳаққоният йўқ. Исломдаги ҳаққоният йўқ. Ҳаққоният нима? «Ҳаққоният деб ишда тўғрилик, сўзда ростлик ай-тилур... Ишда тўғрилик бировнинг нафсига, молига хиё-нат қилмов, сўзда тўғрилик ҳар вақт рост сўзламаклик-дур», — деб ёзади Абдулла Авлоний. И. Гаспринский барча инсонларнинг ўзаро муноса-батлари бир асосга — фонда асосига қурилганини таъкид-лайди, лекин ишлаб чиқариш воситаларини киши фао-лиятини назорат қилувчи ушр (ўндан бир миқдордаги йиллик солиғи), закот (қирқдан бир миқдордаги йиллик мулк солиғи) кабиларнинг инсон ва жамият ҳаётидаги фав-қулодда назоратчилик ролини уқгиради. Шулар Европа-нинг ҳуқуқ нормалари асос қилиб олинганида социалистик фикрларга имкон қолдирмаслигини айтади. Шу тариқа Европа илм-фани билан ислом ахлоқининг ҳамкорлигидан майдонга келадиган янги умуминсоний маданият масала-сини кўтаради. И. Гаспринскийнинг бу фикрлари Ғарб ва Европа тур-мушини, ғоя- мафкурасини теран ва атрофлича билган, шаклланиб келаётган илмий социализм таълимотидан ха-бардор кишининг мулоҳазаларидир. Машҳур татар адиб-ларидан Фотиҳ Амирхон (1886—1926)нинг 1914 йилда Гас - принский вафоти муносабати билан бир кичик хотираси эълон қилинган. Чамаси, 1906 йиллар, Ф. Амирхон соци алистик фикрлар билан қизиқиб

юрган пайт эди. Умум-россия мусулмонлари қурултойларидан бирида Исмоил бекни саволга тутади, синфий ихтилофлар ҳақида фикр сўрайди. — «Ўғлим, сиз ёшсиз, тажрибангиз кам, шу сабаб, ке-рагидан ортиқ қаттиқ иборалар ишлатасиз.., - жавоб бе-ради Исмоилбек. — Сиз каби қайноқ руҳли ешларимиз миллатга хизмат этиб, унинг маданий даражасини ўстир-са, ул вақтда биз синфий ихтилофлар тўғрисида сўзлаша-миз, фикр юритишамиз. Маданияти йўқ бир миллатнинг саноати бўла олмас. Модомики, у йўқ экан, ҳали синфий низоларга ҳам эрта. Бизнинг бугунги вазифамиз ҳали ма даний ўсувдан ва шунга ўхшаш йўллар ҳозирловдангина иборат... Ундан кейингисига биздан кейингилар қарар-лар», - деб жавоб беради. «Миллат ва маданият бобоси оғзидаги бу сўзлар ҳам ишончли, ҳам улуғвор яиграр эди-лар», — деб тугатади адиб ўз хотирасини. Исмоилбекнинг илмий социализм билан жиддий шу-ғуллангани уиинг юқорида тилга олинган ҳар икки асари-дан очиқ кўриниб туради. У ёзади: «Оврупода социалист тадбири турличадир. Бизча, социалистлар Оврупонинг ҳозирги яшаш тарзвдан ва маданиятидан бутунлай умид узиб, янгидан янги асос-лар асосида янги бир маданият қурмоқ фикрида бўлган- ларидир. Уларнинг фикрларига кўра, тамоман қайта қуриш ва инқилобларга лузум бор. Мулкчилик, мерос, оила, сар-моя ҳақлари ва бошқа асослардан келиб чиқиб, мулк, мол, тижорат, сармоя, иш, ҳатго хотин ва боланинг муштарак бўлишини истайдилар. Бу йўл билан ҳар бир киши иши-дан, машғулотидан бошқалар билан баравар истифода этар ва дунё лаззатларидан маҳрум қолмас эмиш!» И. Гаспринский ушбу таълимот билан бевосита шу-ғулланган муаллифларнинг номини тилга олади: «Социализм фикрларига оид адабиётида жуда кўп асар бор. Оуэн, Фурье, Сен-Симон ва бошкалар жуда кўп ки-тобларида унинг системаларини ва у ҳақдаги тасаввурла-рини тушунтирганлар». Муаллиф ушбу таълимотнинг асосий йўналишлари билан таништиради ва унга ўзининг муносабатини бил-диради:

«...буларнинг ёзганлари амалга ошса, гўё дунёда ҳеч бир бахтсиз киши қолмайди, барча инсонлар баробарликда умум учун меҳнат қиладилар, роҳат кўрадилар, сафо ва завқ оладилар. Ҳар бир киши дунёдан бир даражада исти - фода этади ва ҳоказо ва ҳоказо». И. Гаспринскийнинг муносабатлари ғоят кескин. У бу таълимотни ҳазм қилолмайди, моҳиятан «ғайриахлоқий», илмий-амалий жиҳатларига кура «савдойилик» деб ҳисоб-лайди ва ўз фикрларини ҳар томонлама асослайди. И. Гаспринскийнинг айрим фикрлари советпараст ўқувчига бир оз эриш туюлиши мумкин. Лекин муаллиф буларни конкрет манбалардан олган. У фойдаланган ман-баларнинг бир қисмини юқорида кўрдик. Булар ёнига му - аллиф батафсил тўхталган Жон Стюарт Миллнинг «Ути-литаризм»ини ҳам қўшиш мумкин. И. Гаспринский фой даланган ҳамма китобларини ҳам кўрсатган эмас. Чунон-чи, «Мазҳаби иштирокиюн»да бирорта номни тилга ол-майди. Лекин сарлавҳани «Мазҳаби иштирокиюн асарла-риндан ижмолан истиҳрож» («Социалистик таълимотга дойр асарлардан олинган конспектлар») деб қўяди. «Ишчи ва капиталист, яна ҳам тўғрироғи, иқтисод ва турмуш масаласига дойр Оврупо тилларида жуда кўп асарлар яра- тилган»лигини, «иқтисодиюн ва иштирокиюн уламоси букун ҳаммадан мўьтабар тутилаётгани»ни қайд этади. Ва йўналишини қуйидагича белгилайди: маишат ва тарихи инсона иштирокиюннинг назари; зулми маданият; адо-латларнинг адолати; таждиди маданият. «Таржимон»нинг 1906 йил 62-76-сонларида босилган ушбу «конспектлар» мазкур таълимотнинг тарихи ва тақдирини содда, омма-боп қилиб тушунтирувчи ўзига хос очеркдир. Унга муал лиф «Оврупо маданиятига бир назари мувозана» асарини ҳам киритиб юборган. Шу тахлит у яхлит, тугал очеркка айланган. Очерк ерда инсоннинг пайдо бўлиши, инсонлар жа-моасининг шаклланиши билан бошланиб, тўғридан-тўғри кишиликка хос худбинлик, баднафслик ва шу сабаб ер, сув, ўрмонларнинг маълум гуруҳларга тақсим қилиниши, бир тарафдан, куч ва калтак, иккинчи томондан, ботил эътиқод

ёрдамида «ишловчи» ва «ошовчи» синфларнинг, муайян имтиёзли тоифаларнинг майдонга келиш жараё-ни, манфаатлар тўқнашувининг урушларга олиб келиши қайд этилиб, бу хол тарихи 40 асрча белгилангани, сўнгги беш юз йилда бошқача бир суратга кира бошлагани, ша-ҳар-қишлоқ тафовуги кучайгани ҳақидаги социалистлар нуқтаи назари ёритилиб, бошланаётган «ишчи (рабочий, пролетариат) даври»нинг моҳияти берилади. Бу моҳият қуйилагича: «Кишиларнинг катта қисми «ишлагани ҳолда» зарурат ва эҳтиёж ичида яшаганликлари, бошқача бир қисми эса, ишламай, «ишлатиб» роҳат- фароғатда умр кечирганлик-лари кўзда тутилиб, уни ўзгартириш фикри келиб чиқци». Муаллиф фикрича, бу кўпроқ «Ғарб маданияти ва Овру-по»да кўринмоқда ва у иштирокиюн мазҳабининг дунёга келишига асосий сабаб бўлган. Озодлик ва демократия-нинг ёйилиши, маориф ва матбуотнинг йўлга қўйилиши • jca уиинг кеиг тарқалишини таъмин этди. Хуллас. «Иштирокиюннинг асосий қоидалари» қуйи-дагилардан иборат: 1. Ҳар бир ишчи ишлаб чиқарган маҳсулотига ўзи эга бўлсин. 2. Ер, сармоя, завод-фабрика эгаси бўлса-да, ўзи меҳ-нат қилмаган кишининг мазкур воситалар ёрдамида ҳосил бўлган маҳсулотга ҳаққи йўқдир. 3. Сармоя, завод-фабрика ва бошқалар ишчиларники-дир. Мол, иш ва маҳсулот умумийдир. 1. Болалар, ногиронлар, қарияларни жамоат боқади. 4. Ҳукумат кенг халқ томонидан сайланадиган ҳайъат-дан иборат бўлади. Сайловда барча тенг ва ҳамма сайлаш, сайланишга ҳақли. Ҳозиргидек биргина мулк ёхуд ер эга-ларигина ҳақли эмаслар. Демак, ишчи деганнинг душмани аниқ. У мулкдор, мулк эгаси. Бинобарин, ҳамма ҳаракатлар шунга қарши курашга қаратилади. Бу кураш қандай бўлмоғи керак? Иштирокиюнчилар бу масалани ҳам ўйлаб қўйишган. Чунончи: 1. Ҳар тоифа ишчилар якка-якка ва муштарак ҳолда «Ишчилар

партияси»нинг тартибига бўйсунадилар, бутун дунё ишчилари бирлашиб, мулкдорлар, капиталистлар зулмидан қутулиш йўлида ҳаракат қиладилар ва бу фикр-лар тарғиботини уюштирадилар. 2. Дин, жиис, тил фарқларига эътибор қилинмайди. Чунки ишчи билан ишлатувчи орасидаги ихтилоф ғоят қадим ва муҳим бўлиб, дин, жинс, ватан тушунчаларидан ҳам кучлидирки, тинч йўл билан ҳал қилиш мумкии эмас. Фақат рақиб-душманни, яъни мулкдорларни, бойларни дафъ этиб, иштирокиюннинг қоида ва усулини жорий этмоқ лозим бўлади. 3. Ҳар қандай ҳолда, хусусан, сайловларда дин ва мил-лат фарқланмай, барча ишчилар бир миллат каби ҳаракат этмоқлари лозим. Иш бирлигини дин ва миллат бирли-гидан мўътабарроқ тутиш керак. Жамоат ва давлат юри- тишни ишчиларнинг вакиллари қўлига олиб бермоққа уриниш. 4. Бутун дунё, барча миллатлар ишчилари, бирлашин-гиз. Энг азиз қардошлик, иш қардошлигидир. Энг буюк душманимиз - рақибларимиз бўлган мол-мулк эгалари фирқасидир. Ҳокимиятни уларнинг қўлидан олиб, мазҳа-би иштирокиюнга мувофиқ қонун ва идораи мулк тартиб этайлик. Иштирокиюнчилик аслида Ғарбга хос ҳодиса эди. У Шарқтабиатидан, айниқса, ислом турмушидан узоқ. Буни И. Гаспринский 1885 йилдаёқ овозини баланд қўйиб айт-ган эди. Сўнг ҳам жадидларимиз бу ҳақда кўп гапирган-лар. Лекин совет империяси уларнинг бу гапларини, яъни марксизм Шарққа тўғри келмайди, деган фикрларини энг катта жиноятлар қаторида санади. Исмоилбек иштирокиюнчиларнинг маслак-мазҳабини ўқувчи диққатига ҳавола этаркан, улардан ҳар қандай му-сулмон таажжубга тушишини яхши англайди. Иккинчи томондан, иштирокиюнчиларнинг олам тар-тиботидан шикоятларида маълум асос кўради. Европа ҳаётида, иқтисодий турмушида ислом дунёсида бўлмаган номутаносибликлар борлигини таъкидлайди. У ёзади: «Бу нарсаларни ўқиган мусулмонлар: «Вой, шунақа ҳам бўладими? Ҳамма

бараварми? Ҳар бир кишининг ўз қис-мати бор-ку!» каби кўпдан-кўп саволлар берадилар, ажаб-ланадилар. Лекин бизнинг «қисмат» деганимиз Европада, хусусан. иштирокиюнчилар орасида бошқача шарҳ қили-нади». Муаллиф эътиқодича, Европадаги қусурлар ислом ола-мида йўқ. Шу сабабли у ислом мамлакатларига ёйилмай-ди. Қолаверса, вазиятлар фарқти. Мусулмонлар ҳаётининг ислоҳи, адолатнинг татбиқ ва ижроси бу ерда бошқачароқ амалга ошади. Ислом олами, мусулмонлар ҳаёти ҳам мукаммаллик-дан ҳали жуда узоқ, албатта. Қусурлар кўп. Лекин вақти билан ҳаммаси тузалади. Адолатсизликлар барҳам топа ли. Гап ҳозир у ҳақда эмас, пировард-мақсад ҳақида. Ке-лажак ҳақида. Шу муносабат билан адиб 1885 йилда чоп этилган «Оврупо маданиятига бир назари мувозана» аса-рини келтиради. «Таржимон» саҳифаларида босилиб чи-қаётган «Дорул-роҳат мусулмонлари»ни тилга олади. У асардан асосий мақсад келажакдаги исломий ҳаёт экан- лигини айтади. «Дорул-роҳат мусулмонлари»да шундай бир лавҳа бор. Энг оғир гуноҳ қилганлар бировнинг ҳақига хиёнат қилганлардир. Ундайларни кишилар уз оралари-дан чиқариб юборадилар. Жамоат улар билан алоқа қил-майди. Олис қишлоқларда яшаб, тавбасига таяниб, халқ уларнинг гуноҳидан ўтгандан кейингина келиб элга қўши- ладилар. Исмоилбек мусулмонларни иштирокиюнчилардан ҳар қанча узоқ тутмасин, ушбу мазҳабнинг ислом оламига ҳам кираётганини эътироф этишга мажбур бўлади. Қозонда шу йўлга хизмат қилиш учун таъсис этилган газетани тилга олади. «Мазҳаби иштирокиюн» моҳиятан инсонликка, инсо-ниятнинг асрий тажрибаларига зиддир. Чунки у инсонни ҳайвондан ажратувчи дин-диёнатни рад этади, қон-қарин-дошлик ифодаси бўлган миллат-миллиятни тан олмайди. Ўзликнинг биринчи уисури ҳисобланадиган тилни қабул этмайди. Буларнинг ҳаммасини иш бирлигига алмашти-ради. Ишдаги бирликни муқаддас тутади.

Бу мазҳабнинг хавфли томони кишилик жамиятини бой-камбағал, ишчи- ишлатувчи деган икки гуруҳга ажра-тишигина эмас, иккаласини бир-бирига қарама-қарши қўйиши, бирини иккинчисининг душмани сифатида тал-қин қилиши ва, энг ёмони, масалани фақат куч, зўрлик билан ҳал этмоқ фикрини илгари суришидир. И. Гаспринский французлар орасида кенг тарқалган бир иборани келтиради. Бу: «Тортишиб-курашибгина сен ўз ҳақингни оласан», деган иборадир. Сўнг Русия ишти-рокиюнчиларининг Давлат Думасида «мулкларни бепул олиб, мусодара қилиб, халққа бўлиб беришни таклиф эт- ганликлари»ни келтиради. «Кўп ерларда ишчиларнинг ўзаро келишиб иш ташлаганликлари, қишлоқларга, мулк-дорларга ҳужумлар қилганликлари, ғалла-донларни ёндир-ганликлари иштирокиюнчилар ишининг натижасидир», деб ҳисоблайди. Бу ҳол фақат Россия учунгина хос эмас. Бунинг намуналарини Францияда ҳам кўплаб кўриш мумкин. Лекин унинг мусулмонлар орасига ёйилиши, му-аллиф фикрича, эҳтимолдан узоқ. Сабаби: 1. Вазиятлар ҳар хил. («Оврупода йигирма милйўн халқ- нинг 16 милйўни яп-яланғоч «ишчи»дир. Бизнинг тонгчи, озодчи биродарларнинг «бой, бой!» дея қичқириб, буларга душман қилиб кўрсатганлари ўзлари Москванинг приказ-чикларидир. Кўпгина бойларнинг дафтарлари, векселлари кўздан кечирилса, приказчикдан фарқи йўқлиги маълум бўлади. Аммо Оврупода бундай эмас. Қозонда бир Юнусов ёки Ҳусайнов, Кавказда бир Тақиевнинг бўлиши истисно ҳолдир».) 2. Исломий тарбия, турмуш йўл бермайди. («Оврупо тилларида муқобили бўлмаган» «ағниёйи солиҳин», «фу-қаройи собирин» муқаддас иборатлари такомиллашув ис-лоҳотининг қайси йўддан боражагиии белгилаб беради.) Исмоилбек инсонларнинг нафси ва кибру ҳавосини бир қадар жиловлаб турадиган «закот», «ушр» каби со-лиқлар, исломий тушунчалар ҳақида олдин ҳам ёзган эди. Бу ерда давлатманднинг солиҳ (хушфеъл, ақлли, мулойим), камбағал (фуқаро)нинг эса сабрли бўлмоғи шунчаки орзу эмас, фарз ҳисобланганлиги ҳақида гап кетяпти. Иккин-чидан, миллат бир-биридан у

қадар кескин фарқланади-ган гуруҳларга ажралган эмас. Бир-икки истисно бойни ҳисобга олмаганда, аксариятининг аҳволи бир-биридан узоқ тушмайди. Европа ҳақида бу гапни айтиб бўлмайди. («Оврупода йигирма милйўн халқнинг 16 милйўни яп-яланғоч «ишчи», 20 милйўн мусулмон орасида ярим мил йўн холис «ишчи» йўқ».) Қолаверса, ислом дунёси, хусусан, туркий халклар ҳозир «фақир ҳолда ва бу фақирлик, ночорлик биргина мулкда, сармояда эмас, илмда, фанда, маорифда, санъат ва ҳунарда» ҳамдир. Хулоса қандай? «Мазҳаби иштирокиюн Оврупонинг йўлидир. У Ов-рупогагина уйғун бўла олади. Шарқнинг, хусусан, ислом оламининг илгарилаш йўли тамом бошқа. Бу ақидага кўра, «жаноби Ҳақ олдида бандалари тенгдир, ҳар бир киши дунёдаги ризқига ва роҳатига ҳақлидир. Маданият ва тур муш ушбу матлабча йўл тутмоғи керак. Лекин бунинг учун дунёни бир-бирига қарама- қарши этмоқ керак бўлмайди, у ҳолда роҳат излаб, янада каттароқ заҳматларга дучор бўламиз. Ҳар кимга иш, ер, роҳат берилмоғи лозим. Лекин ҳеч бир бадалсиз, зўрлаб, мусодара этмоқ, таламоқ билан эмас. Низом ва шариат буни «ҳақсизлик», дини мубин эса «ҳаром», деб билади». И. Гаспринский Европа илмини эгаллаш баробарида ўзликни англашга ва сақлашга чақиради. Яна японларни мисол тутади. Чала-чулпа ўқимаганликларини, юз-юзлаб Европа, Америка университетларида таҳсил олганликла-рини, маданият аталмиш қозонда армонсиз қайнаганлик-ларини, иштирокиюнчиликни ҳам обдон кўрганликлари-ни, бироқ «маслаки миллияларини, тарихларини бўлар-бўлмас хаёлларга фидо этмаган»ликларини уқтиради, «Ном, шуҳрат, роҳат, саодатни миллиятлари доирасида ҳал қилиш, вужудга келтириш учун курашган»ликларини қайд этади. Муаллиф бозорда саккиз тожир билан 15 приказчик-ни талашиб, томоша қилмоқдан бошқа нарсага ярамай-диган «зиёлиларимиз» билан япон

зиёлиларини қиёслар экан, бу ҳолнинг сабабини излайди. Ва уни миллий мак-табимизнинг нуқсонидан, яроқсизлигидан (қайд бизни-ки —Б.Қ.) топади. Ўқувчига мурожаат этар экан, шундай ёзади: «Ҳақ ва ҳаром нима?» «Нима бўлса бўлар, ҳар ким тўйсин!» десак, иштирокиюн мазҳабининг йўли очиқ. Ле кин, «Ҳа, ҳаром ҳам бор, оч кишиларимиз ҳам бор», де сак, ҳалол йўл билан бориб, маданият ва олий жамиятни исломият доирасида изланишимиз керак бўлади. Инсоният биргина нон билан қойим эмас. Инсоният руҳ ва жон билан мушаррафдир. Ҳайвонот еб-ичиш би лан қойим. Инсоният ундан ҳақ ва ҳуррият билан фарқ-ланади». Туркистон зиёлилари И. Гаспринскийнинг бу фикр-ларидан хабардор бўлганликларига шубҳа йўқ. Илғор зиё лиларимиз, эҳтимолки, «Оврупо маданиятига бир наза-ри мувозана» асари билан ҳам таниш бўлганлар. Чунки Истанбул билан борди-келди, усмонли даврий матбуоти намуналарининг Туркистонда ёйилиши, ниҳоят, Маҳмуд-хўжа Беҳбудийнинг 1906 йилда эглон қилган «Хайрул умури авсатуҳо» («Ишларнинг яхшиси ўртачасидир») мақо-ласи шундай хулоса чиқаришга имкон беради. Мақола, табиийки, совет даври тарихшунослигида марксистик нуктаи назардан танқидий баҳоланган эди. Чунки у И. Гаспринский изидан бориб, иштирокиюнчи ликни рад этган эди. Мақолада муаллиф биргина ишти - рокиюнчиликни эмас, умуман, шу даврдаги барча сиёсий кучларга ўз муносабатини билдиради. Машҳур ҳадиснинг сарлавҳа қилиб олиниши, руҳи ва йўналиши мўьтадил-ликка мойил эканлигини кўрсатиб турибди. Муаллиф гар-чи кескин ифодалардан ўзини тийишга уринса-да, она Туркистоннинг тақдири билан боғлиқ ҳодисалар ҳақида ran кетар экан, совуққон бўла олмайди. «Русия давлати-нинг тарийқи ҳукмронлиги ноқис эканлиги»ни, «давлат қонунларининг ислоҳ ва таждид»га муҳтожлигини ошкор айтади ва мамлакатдаги сиёсий кучларни ўз дунёқараши, биринчи навбатда, халқи ва ватани манфаатларидан ке-либ чиқиб баҳолашга уринади. Унингча, Россия сиёсий саҳнасида 4 фирқа мавжуд: монархистлар («буйрўкратияи мустабид»)

партияси; кадетлар («машрутаи авомия») партияси; социалистик («иштирокиюн») партия; Россия мусулмонлари иттифоқи партияси. Монархистлар мавжуд тузумнинг ҳимоячиларидир. Уларнинг келажаги йўқ. Мам-лакатни таназзулга солган — шулар. Улар ҳокимият тепа-сида турсалар, Туркистоннинг янада хароб бўлиши аниқ. Ҳатто секин-аста йўқ бўлиб кетиши ҳам мумкин. Туркис тон ҳозир шундай босқичда турибди. Афсуски, бу сиёсат-ни ҳамма ҳам билавермайди. Чунки кўзбўямачилик кўп. Масалан, «Туркистон обод бўлди. Илгари бой кам эди, милиўнер йўқ эди...», дейдилар. 6 млн туркистонли орасида 3 миллионер бор. Уларни ҳам миллионер, деб бўларми-кин?! Катта иморатлар ҳаммаси яҳудийларники, оврупо-лиларники. Туркистонлилар синмоқда... вақфлар кетган, мадрасалар хароб...Келажак йўқ. Муаллиф кадетлар партиясига рағбатини яширмайди. Бу фирқани мўьтадил («ҳизби мутавассий»), деб ҳисоб-лайди. «Русия мамлакатига мундин беҳроқ ҳизб йўқдур», деб билади. (Аслида мақола сарлавҳаси ҳам кадетлар партия-сини кўзда тутарди.) М. Беҳбудий «Иштирокиюн» фирқасини иккига бўла ди. Социал- демократ («иштирокиюни оъмиюн»), социал-революционер («иштирокиюни инқилобиюн»). Ҳар ик-кисининг ўз олдига қўйган асосий мақсади мавжуд «бар-ча қонун, мулкият қоидаларини бутун бузуб, мол ва ер-ларни ҳамма халойиқ ўртасига муштарак қилмоқ», «бой-лик ва камбағалликни йўқ қилиб, дунё моли роҳатидан ҳаммани баробар фойдалантирмоқ...» Муаллиф фикрича, аввало, бунга давр, мавжуд шаро-ит имкон бермайди. Тўғри, у мазкур ғоя амалга ошиши мумкин эмас, чунки у ғайриилмийдир, ғайриахлоқийдир, бинобарин, ғайриинсонийдир, деб айтолмайди. Ҳамонки дунё кутилмаган ишлар билан тўла экан, бу ҳам амалга ошиб қолиши мумкин-ку («балки жорий бўлур»), деган хавотир кўнглининг бир четида туради. Шунга қарамас-дан, уни «хаёлий» деб баҳолайди ва «бу тоифага қўшил-моқ биз мусулмонлар учун ниҳоятда зарарликдур», «прўғрамлари..., оила бобидаги фиқрлари ҳам асло-асло тўғри келмайдур...» (қайд бизники — Б.Қ.), деб хулоса чиқаради.

«Русия мусулмонлари иттифоқи», муаллиф таъкидла-шича, «партия суратиға кирғониға бир йил бўлган», би нобарин, янги партия. У «илман, молан, динан мусул-монларнинг тараққий ва таолийлариға хизмат қиладур». Сиёсатан эса, бирор партияга қўшилиб иш кўради. Ва у, эҳтимолки, кадетлар партиясидир. М. Беҳбудий, миллат орасида чуқур томир отган «ғараз, нафсоний ҳасад, баҳс ва мунозараи шахсияларни тарк эт-моқ»қа, шу маслак ва шу жамиятга тобе ва ходим бўлмоққа чақиради. Дин ва давлатга, Ватан ва Миллатга хизмат эт-моқни шараф ҳисоблайди. 1917 йилда эса, биз Абдурауф Фитратнинг октябрь воқеаси муносабати билан «Русияда янги бир бало бош кўтарди. Большевик балоси!..» деган кескин фикрини би-ламиз. Сўнг 1919 йилда «коммунист» Абдулла Авлоний бутун Туркистонни «фано ва аянч ҳол»га солган, «ҳар ерда иш бошинда ўлтургон», «ўзлари ошалаб, биз, мусулмон-ларга ялатув» билангина кифояланган «рус товаришлари-миз» ҳақида езди...

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Миллий мафкура ва шахс тарбияси масаласи

Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат

Миллат ғурури

Учинчи муаллим

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати