Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат - Идея национальной независимости - Рефераты

Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.7685546875 KB

Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат Абдулла Қодирий ва жадидчилик масаласи мавзуси қодирийшуносликнинггина эмас, адабиётшунослигимиз-нинг ҳам муҳим ва долзарб, лекин шу пайтга қадар етар-лича эътибор берилмай келаётган масалаларидан. Муҳим-лиги шундаки, Абдулла Қодирийдек узбек адабиётида янги йўл-йўналишни бошлаб берган, узбек романчилик макта- бига асос солган сиймонинг жадидчилик номи билан та-рихга кирган XX аср бошидаги етакчи ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий ҳаракатдан четда туриши мумкин эмас эди. Тўғрироғи, Қодирий феномени, аслида, жадидчилик-нинг адабиётда намоён бўлишидир. «Ўткан кунлар», би-ринчи навбатда жадид адабиётининг, иккинчи номи би лан айтганда, янги узбек адабиётининг энг куркам маҳсу-ли. Бунинг ажабланадиган жойи йўқ. Таажжубимиз саба би, битта ҳодисани турли номлар билан атаётганимизда ва уларнинг ҳали онгимизга сингиб улгурмаганида. Ик-кинчидан, совет мафкураси томонидан бир вақтлар «халқ душмани» рамзига айлантирилган «жадид» сўзини тилга олиш қўрқувининг ҳали-ҳануз сўнгакларимиздан чиқиб кетмаганлигида. Лекин бугун бу нарса қуёшнинг борлиги қадар ойдин ҳақиқат бўлиб турибди. У ҳам бўлса, жадид чилик аталмиш ҳодисанинг тарихимизда кечгани, унинг кўҳна Туркистон маданий-маънавий янгиланишида буюк омил бўлгани. Тўғри, уни баҳолашда, хусусаи, мазкур ҳоди санинг майдонга келиши ва тараққиёт босқичларини бел-гилашда ҳар хиллик йўқ эмас ва бу, қанчалар табиий бўлса, шу қадар қонуний ҳамдир. Шунга кўра, қуйидаги уч масалага диққатингизни қаратмоқчиман. Биринчиси, айрим тадқиқотчиларимиз ўз илмий-тад-қиқот ишларида жадидчиликни умуман эътироф этган ҳолда, уни 1905 йилдан кейин шаклланган ва 1917 йил-ларгагина дахлдор ҳисоблайдилар. Бизнинг нуқтаи наза римиз бир оз бошқача. Ва биз буни 2002 йилда нашр қилинган «Миллий уйғониш» китобимизда очиқроқ ҳамда батафсил ифодалашга ҳаракат

қилганмиз. Бу йил чоп эти-лиши мўлжалланган «Миллий уйғониш даври узбек ада-биёти» дарслигида бу нуқтаи назар муайян тизим ҳолига келтирилган. Ундаги лейтмотив шундай: Туркистон жадидчилиги XIX аср охири - XX аср бош-ларида юртимизда майдонга келган муайян ижтимоий-сиссий шароит маҳсули. У сиёсий ҳаётда 1892 йилги эрк ва озодлик курашларидан 1917—1918 йилларда Туркистон мухториятини эълон қилиш ва истиқлолчилик ҳаракатла-ригача бўлган воқеаларни ўз ичига қамраб олди. Мада-ний-маънавий ишларда XIX асрнинг 90-йилларида очил-ган «усули жадид» мактабларидан ўнлаб ёшларни тарақ- қий қилган мамлакатлар олий ўқув юртларига юбориш ва замонавий миллий кадрлар етказиш, ниҳоят, ўз миллий университетини очиш даражасигача кўтаридди. Миллий матбуотни майдонга келтирди, миллий театрга асос сол- ди. Бадиий ижод соҳасида эса, оддий маиший-ахлоқий мавзулар тасвиридан ўзликка талпинган оталаримизнинг турмуш ва иитилишларини, мураккаб ва ғалаёнли руҳия-тини бутун зиддияти билан очиб берувчи кенг диапазон-ли, ранг-баранг жанрларга эга серранг ва сероҳанг адаби-ётгача бўлган йўл босиб ўтилди. Шуларга кўра, биз Туркистон жадидчилигини « XIX аср охирларидан шакллана бошлаган, XX аср бошларида тўла намоён бўлган, октябрь воқеаларидан кейин хам 20-йил-ларнинг ўрталарига қадар қизғин давом этган, 1929 йил-дан кейин «Ким кимни енгади?» деган шиор советлар фойдасига ҳал бўлгач, бўҳронга кирган», - деган фикрда-миз. Бинобарин, янги узбек адабиётимизнинг энг сара намуналари майдонга келган 20- йилларнинг биринчи ярми жадидчиликнинг сўнгги босқичи. Жадидчилик маънавий-маданий соҳаларни янги изга солгани сингари адабиётда ҳам уч буюк бонийни ўртага чиқарди. Чўлпон янги узбек шеъри биносига асос солди. Фитрат янги адабий-бадиий тафаккурни бошлаб берди, чинакам драматургия намуна-ларини яратди. Қодирий узбек романчилигининг отаси бўлиб тарихга кирди. Иккинчиси, Абдулла Қодирийнинг шаклланишида жадидчиликнинг роли

ва ўрни масаласи. Абдулла Қодирий Туркистонда жадидчилик ҳаракат сифатида эндигина ниш ураётган, «усули жадид» мактаб-лари ўлкада яккам- дуккам очила бошлаган бир пайтда туғилди. Ўшанда юртимизга машҳур «Таржимон»нинг кела бошлаганига 10 йилдан ошган эди. «Усули жадид»нинг халқ орасига кирганига роса 10 йил тўлган эди. Бир йил олдин — 1893 йил и унинг назариётчиси ва амалиётчиси Исмоил Гаспринский Мажид Ғанизода деган ширвонлик шогирди билан ўша давр Туркистонининг аҳамиятига кўра иккинчи шаҳри ҳисобланган Самарқандда бўлиб, 40 кун «усули жадид» сабоқларини ўқиган эдилар. Абдулла мак-таб ёшига етган йилларда янги усул мактаблари учун бир нечта дарслик босилиб чиққан эди. У «бир бойга хизмат-чиликка» берилган 1906 йилда миллий матбуотимиз даст-лабки қадамларини қўяётган, машҳур Маҳмудхўжа Беҳбу-дий Мунавварқорининг «Хуршид» газетасида иштироки-юнчилар фирқасининг дастур ва аъмолини инсоф ва адо-латгагина эмас, ахлоқ ва одобга ҳам номувофиқ топган, бир йилдан сўнг ўзининг «Туркистон мухторияти дасту- ри»ни тузиб, «Иттифоқи муслимин» раҳбарияти орқали Давлат Думаси муҳокамасига киритиш ишлари билан шуғулланар эди. Мана, маърифат ва сиёсатдаги ўзгариш-лар. Ёш, ҳар нарсага ўта қизиқувчан, унинг устига рус- тузем мактабига қатнаётган Абдулланинг булардан беха-бар бўлиши эҳтимолдан узоқ, албатта. Туркистон адабиётини зимдан кузатиб келаётган А. Н. Самойлович 1909 йилдаёқ бу ерда янги адабиёт май донга келаётганини маълум қилган ва ҳақиқатан ҳам «Мил лий шеърлар» ёзила бошлаган, 10-йиллардан театр асар- лари, замонавий наср ва ўткир публицистика даврий мат-буот ва ноширликни шошириб қўйган эди. Бинобарин, Абдулла Қодирий «Падаркуш» пьесаси таъсирида «Бахт-сиз куёв» деган театр китобини ёзиб юборганини ўзи ҳам пайқамай қолган» экан, бунда ҳеч бир муболаға йўқ. У Ватан бағрида етилиб, тўлиб-тошиб келаётган жадидчи-ликдан баҳраманд бўлган, бошқача айтганда, миллий уй ғониш ҳавосидан нафас олган ва ўз фаолияти билан уни янада мукаммаллаштириш истаги билан яшаётган ёшлар- дан эди. Унинг

«Турон» жамиятига ишга утиши, ҳатто 1918 йилда Озиқ комитетида ишлаши ҳам буни тасдиқ этади. Бу борада биргина мулоҳаза бўлиши мумкин, у ҳам бўлса, бу талқинларнинг ёзувчи 1926 йилда ўз қўли билан ёзган «Таржимаи ҳол»ига у қадар рост келмаслиги. Менимча, бу ерда ҳеч бир англашилмовчилик бўлмаслиги керак. Чунки «Таржимаи ҳол» 1926 йили, ёзувчи «тескаричи, миллатчи» деб асоссиз айбланиши муносабати билан ёзил-ганлиги мутахассисларга маълум. Иккинчидан, худди шу йили советлар жадидчиликка қарши кураш компанияси-ни бошлаганларини, «Иноғомовчилик» деган «жиноий иш» очилиб, ўттиздан ортиқ киши қамоққа олинганини эс-лайлик. «Падаркуш»га ҳавола масаласи эса, советларнинг бу борада ғоят маккорона ва мунофиқона йўл тутганлиги билан изохланади. Яъни бир томондан жадидлар қатағо-ни бошланди, иккинчи томондан бир вақтлар ўзлари амир-га ушлаб берган, қатл этилишини томоша қилганлари Беҳбудийнинг номини абадийлаштириш мақсадида Қарши шаҳрига унинг номи беридди. Ва ниҳоят, Абдулла Қодирий асарларининг, биринчи навбатда, «Ўткан кунлар»нинг жадид адабиётига алоқа-дорлиги масаласи. Назаримда, бу ерда ҳам ran кўпроқ атамаларимизда ва бир қадар ёндашувларимизнинг бир-биридан фарқлани-шида. Агар биз жадидчиликнинг XIX аср охири ва XX аср бошларидаги Туркистоннинг асосий ва етакчи ҳаракат-чилиги эканини эътироф этсак, унинг шартли равишда ажратиш мумкин бўлган «ташаккул»(Х1Х асрнинг 80-90-йиллари), «тараққий» (1900-1917 йиллар), «таназзул» (1918—1929) даврларини ҳам қабул қилмоқ керак бўлади. Унинг 1917 йилдан 1929 йилгача бўлган даврини тан ол-маслик, октябрь воқеасидан кейинроқ советлар ўрнати-либ, социалистик мафкура қарор тодди, инқилобий ўзга-ришлар амалга оширилиб, янги жамият барпо этилди, деган эски ашулани қайтариш бўлур эдики, бу ҳақиқатга хилофлигидан ташқари жадидчиликнинг ҳам моҳиятига зиддир. 1917—1929 йилларга моҳиятан фақат икки тараф-дан (жадидчилик,

советчилик)гина ёндашиш мумкин. Учинчи йўл йўқ. Агар жадидчилик сифатида талқин қили-надиган бўлса, бу давр адабиётини жадид адабиёти, «Ўткан кунлар»ни эса, унинг энг гўзал намунаси сифатида эъти роф этмоқ керак бўлади. Асарда эса, бунга жавоб беради-ган барча компонентлар бор. Ортиқча тафсилотларга берилмасдан, биргина нуқтани қайд этиш билан чеклана-миз. Асар, номланишидан кўриниб турганидек, ўтган кун-лар, муаллиф таъкидлаганидек, «тарихимизнинг энг кир-лик, қора кунлари» ҳақида эди. Масалани бу хил қўйиш шўро даврининг талаб ва эҳтиёжини кўзда тутади. Унга кўра, тарих ўтмиш ва бугунга ажратилиб, бири иккинчи- сига қарама-қарши қўйилмоғи, бири рад этилиб, иккин-чиси улуғланмоғи лозим эди. Яширишнинг ҳожати йўқ, совет даври адабиётшунослиги 20- йилларда ҳам, 60-йиллар-да ҳам уни худди шу жиҳатдан таҳлил ва талқин этди, яъни тарихимизнинг «кирлик», «қора кунлари» нималар-у, улар қандай кўрсатилгани устида фикр юритди. Бўлиб ўтган баҳс-мунозаралар эса, асосан, бу асарнинг юқоридаги андозага сиғмаган жиҳатлари - муаллифнинг ўз қаҳра-монларига муносабати, урф-удумларимиз, анъаналаримиз тасвири кабилар борасида кетди. Уз даврида эса, у син-фий ёндашмаганлиги, ўтмишга тошни яхшироқ отмаган-лиги учун қораланган эди. Истиқлол даврида эса, у «ис-тиқлол қайғуси»ни ўзида ташиган асар сифатида таҳлил этилмоқда. Бунга қўшимча қилиб, романни «ўткан кун-лар»дан «кир» эмас, «нур» топган, бениҳоя оғир замон-ларда, ҳаётларининг энг бахтсиз онларида ҳам юксак ички маданият, нозик дидлилик, комил ахлоқ ва одоб намуна- ларини намойиш этган оталаримиз турмуши, гўзал оилавий муносабатлар, бетакрор миллий колорит тасвири орқали ўзликни танитмоққа қаратилган асар ҳам демак керак бўла ди. Бу эса, жадидчиликнинг, бошқача айтганда, миллий уйғонишнинг бош хусусияти, миллатни миллат қилувчи анъаналар эди. Юқоридагиларга кўра. Абдулла Қодирий жадидчилик ва жадид адабиётининг марказий сиймоларидандир. * * *

Даврон айланиб, кўҳна Туркистон яна эркини ўз қўлига олди. Бугун Ўзбекистонимиз дунё ҳамжамиятида тснглар ичра тенг бўлиб, ўзининг янги мустақил турмушини қур-моқда, юртимизда ҳам моддий, ҳам маънавий буюк қури-лиш жараёни кечмокда. Йўқ, бу инқилоб эмас. Инқилоб бузмоқдир. Бузмоқ, қандай ниятда бўлишидан қатъи на-зар, ғайриахлоқийдир. Биз юртимизни дунё танитган аждодларимиз анъана ларини, улар бизга васият қилиб қолдирган турмуш тар-зини тикламокдамиз. Шунинг учун ҳам буни ўзликни анг-лашдан, қадриятларни тиклашдан бошладик. Биринчи саволимиз «Биз киммиз?» деган савол бўлди. Унга жавоб сифатида миллатнинг ор-номуси ҳисобланган Соҳибқи-рон қадрини ўз ўрнига қўйдик. Муҳташам ҳайкалларини тикладик. Европанинг қоқ марказида жаҳон жамоатчили-гининг кўзи ўнгида, дунё илм аҳлининг энг сара вакилла-ри иштирокида 600 йиллик тантаналарини нишонладик. Иккинчи томондан, «Авесто»дан Аҳмад Яссавийгача, Имом Бухорийдан Бурҳониддин Марғинонийгача, Аҳмад Фарғонийдан Имом Мотуридийгача бўлган маънавият сарчашмаларимиз йўлидаги ғовлар олиб ташланди, мил-лат қалбига уни асрлар давомида яшнатган маънавий озиқ кириб келди. Буларгина эмас, бу кўҳна Ватан истиқлоли йўлида жон берган буюк боболаримиз Нажмиддин Куброю Жалолид-дин Мангубердидан кечаги фидойи авлод Фитрату Чўлпон-ларгача кадр ва эьзоз топди. Ҳолбуки, орадан фақат ўн йил ўтди. Бу миллий уйғонишдир. Миллатнинг ўзлигини англа-шидир. Уз вужудида асрлар давомида келаётган эрк ва маърифатга муҳаббат туйгусининг, асл миллий ахлоқнинг уйғонишидир. Бу унинг ўз турмушини қайта қуришидаги буюк омиллардандир. Утган аср тарихимизнинг ёрқин саҳифаси бўлган жадидчилик билан бугунги буюк бун- ёдкорликни боғлаб турувчи энг муҳим ҳалқа ҳам мана шудир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Ватанни нега севадилар

Маьрифат надир

Абдулла Ориповнинг ижод мактаби

Амир Темурни дунёга берган шаҳар

Мустақиллик ва маънавият