Абдулла Ориповнинг ижод мактаби - Идея национальной независимости - Рефераты

Абдулла Ориповнинг ижод мактаби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46.74609375 KB

Абдулла ориповнинг ижод мактаби 21 мартда замонамизнинг машҳур алиби Абдулла Ори- пов 60 ёшга тўлди. Бу сана улуғ Навоий таваллудининг 560 йиллигига тўғри келишида ўзига хос рамзий маъно бор. Агар Абдулла Орипов шунчаки бир истеъдод бўлганида 560, 60 рақамларига ёхуд Наврўз купила туғилганига кўпчилик эътибор бермаган бўларди. Ёхуд тасодифга йўйиб қўя қоларди. Ҳозирда эса у, шубҳасиз, муайян маъно ташийди. Шоир юбилейининг шеърият байрамига айланиб кетгани бунга далил. Узбек адабиётининг сўнгти 30—40 йили, муболағасиз айтиш мумкинки, Абдулла Орипов шеърияти таъсирида кечди. У, устозларимиз таъкидлаганларидек, шеъриятга ёниб кирди. Ил к шеърлари биланоқ адабиётимизнинг мазмун ва йўналишида бурилиш ясади. Шўро мафкурасининг карнайига айланиб қолган «яшасин» чилик шеъриятига янги руҳ олиб кирди. Масалан, номи тилдан тушмайдиган бободеҳқоннинг, планини кун сайин ошириб борадиган қаҳрамон ишчининг кўнглига қулоқ тутди. Ватандан, миллатдан сўз очди. Ўзи пиширган таом ўзига насиб эт-маган, бировга кийгизиб, ўзи киймаган, юддузни кашф этиб «авом» от олган ўзбекнинг дардини гапирди. Шеъ риятга, йил ўн икки ой қора меҳнатдан бўшамасада, бири икки бўлмаган халқнинг ҳасратини олиб кирди. Шоир шеърларида тез-тез тилга олинадиган «кузги райҳондай маъюс» сингил аслида Ўзбекистон тимсоли эди. Шоир шеърларида эътирофдан эътироз кўп эди. Шукронадан исён кўп эди. У шеърларида шеърдан улуғроқ, нондан азизроқ нарсани излайди. Бу инсоф эди, адолат эди. Бу виждон билан, иймон билан яшаш эди. Виждон ва иймон эса, қўриқхонада асрайдиган даражага келган эди. У нурдай пок, ишкдай безавол инсонни орзу қилди. Кўлмак давралардан ҳазар этди. Инсонлар жамиятини мукаммал кўришни истади. Учинчи одамга инсоф ва диёнат тилади. Учқур йўловчи умрнинг

югуриклигини эслатиб турди. Замондошларини эзгуликка, бунедкорликка даъват этди. Айни пайтда ҳаётнинг ҳар бир ҳодисасига тик ва тўғри қаради. У ни ҳақкрният ва адолат билан баҳолаб борди. Шоир шеърларига нур берган, ҳарорат берган бу — муҳаббат эди, жонажон Ўзбекистон муҳаббати эди. Она юрт манзаралари, фаслларда товланган гўзаллик, меҳр-жозиба унинг шеърларида бетакрор ифодасини топди. Бу шеърларда баҳорги қўзигулнинг ифор ҳидлари ҳам, офтобнинг ўзи ҳам хайратдан лол қотган сассиз саратоннинг оташин саси ҳам, куз деб аталмиш парининг оғушида сархуш ётган олтин тупроғимиз ҳадялари ҳам намоён эди. Айни пайтда буларда рутубатли қишни ҳам топиш мумкин эди. Бу шеърларда, энг муҳими, шу юрт эгасининг кўзқараши ҳукмрон эди. Ҳамма ran унинг тарихи, такдири, қувонч-ташвишлари атрофида айланади. Ниҳоят, бу шеърлар халқимизнинг эзгулик ва ёвузлик ҳақидаги, олам ва одам ҳақидаги азалий ва абадий ҳикматларини, ривоят ва наклларини унинг ўзидан қатрама-қатра йиғиб, ўзига қайтариб берган эди. Уз тилида, халқ-она тил ва ифода билан қайтариб берган эди. Шунинг учун ҳам унинг шеърлари ёзилар-ёзилмас халқ тилига кўчди. У ўша 60-йиллардаёқ ўзининг чақмоқдай чақнаган шеърлари билан чинакам халқ шоирига, миллат шоирига айланганди. Лекин замон миллий наволарни кўтармас эди. Ватан ва Миллатдан сўзламоқ удум эмас эди. Шўро мафкураси га хизмат қилмайдиган ҳар қандай шеър энг ками «ғоясиз» деб баҳоланарди. «Оҳ» деган шоир «пессимист» эди. Бун-дай замонда халқнинг дардини айтиш катта жасорат талаб қиларди. Тақдир унга сўнмас шеърий салоҳият ато этган бўлса, замон унинг ақлу шуурига занжир тутган эди. Шоирнинг истиқлолга интилган шеърият карвони кизил салтанатнинг тизгинсиз тўсиқларидан кечиб ўтди. Бир томонда ҳайрат билан, иккинчи томонда ҳасад би лан, бир ёкда ғурур-ифтихор билан, иккинчи ёкда кину адоват билан қадалган нигоҳлар орасидан ўтиб истиқлол-га етиб кедди. Бу чиндан қаҳрамонликдир. Бу истиқлол йўлидаги курашга тимсолдир.

Абдулла Орипов бугунги узбек шеъриятининг энг машҳур вакилларидандир, истиклолнинг жўшқин куйчисидир. У 1941 йилнинг 21 мартида Қарши шаҳри яқинидаги Некўз қишлоғида туғилди. Некўз — узбек уруғларидан би рининг номи. Эҳтимол, манғитнинг шохчаларидан бўлса. Бўлажак шоир ўрта мактабни олтин медаль билан би- тириб, Тошкентдавлатуниверситетига ўқишга кирди. Илк шеърлари матбуотда 50-йилларнинг охирида босилиб чиқди. Бу йиллар шўролар салтанатининг «юмшама», «илмилиқ» даври сифатида тарихга кирган. Коммунистларнинг 1956 йилдаги 20-қурултойи партиянинг уч йил олдин ўлган раҳбари Сталин шахсига сиғинишни танқид қилиб, адолатни тиклаган бўлди. Озгина фурсат шўролар истибдоди юмшади. 70- йилларда «халқдушмани» сифатида қатл этил ган юзлаб нодир истеъдодларга босилган тавқи лаънат олиниб, оқланди. Партия ва ҳукумат бу борада йўл қўйилган ноҳақликни тан олди. Айни пайтда миллионлаб кишиларнинг ўз асл фарзандларини ноҳақ қатл этган бун дай ҳукуматдан ихлоси қайтиб борди. Бу ҳол сохта ватан- парварлик, «ура-ура» чилик қон-қонига сингиб кетган ада- биётга қаттиқ таъсир кўрсатди. Абдулла Орипов шоир сифатида шуни илк бор ҳис қилганлардан эди. Ва 60-йилларнинг бошидаёқ, у ўз шеърлари билан ўқувчилар тилига тушди. Жумладан, 1964 йидда чоп этилган «Муножот» ни тинглаб...» шеъри талабалар орасида жуда катта шуҳрат топди. Шоир ҳазин «Муножот» ни тинглар экан, ундан қуйи-либ келган ноладан ларзага тушади ва ҳукмрон ақидалар билан баҳсга киришади: Агар алдамаса, шу совуқ ситар, Гар шул эшитганим бўлмаса рўё. Сен бешик эмассан — дорсан табиат, Сен она эмассан — жаллодсан дунё! Баҳс давом этди. Шоир шу йили кетма-кет «Мен нечун севаман Ўзбекистонни?», «Юзма-юз», бир йил кейин эса «Аёл», «Тилла балиқча», «Темир одам» шеърларини эълон қилди. Буларнинг ҳар бири адабиётда ҳодисадек кабул қилинди. Шоир социалистик ақидани, «юксак со вет турмуш

тарзи», «олижаноб совет кишиси» ҳақидаги сафсатани, китоб ва ҳаёт ўртасидаги тубсиз жарликни шеър тили орқали эҳтирос ва жасорат билан фош қила борди. Бу жиҳатдан, унинг «Тилла балиқча» шеъри характерли. Шеър, бир қараганда, муаллифнинг «Ёзувчилар боғи» даги «ҳовузча» дан олган шунчаки бир таассуротидек туюлади. Лекин синчиклаб қаралса, у 60- йиллардаги иж-тимоий фикрда пайдо бўлган силжишни ифода қилган ва шоир ҳақиқатни англаш, ҳатто унга тик қараш намунасини кўрсатган эди: Тухумдан чиқдию, келтириб уни Шу лоща ҳовузча томон отдилар. Ташландиқ ушоқ еб ўтади купи Хору хае, хазонлар устин ёпдилар. Дунёда кўргани шу тор ҳовузча Ва мудроқ толларнинг аччиқ хазони, Менга алом қилар, тилла балиқча Бир кўлмак ҳовуз деб билар дунёни. Бу СССРнинг рамзи эди... «Лойқа ҳовузча» социалис тик ҳаётга, «тилла балиқча» совет кишисига ишора эди. «Темир одам» да космик аернинг мўъжизаларидан бўлмиш «робот» лар баҳонасида ҳиссиз, туйғусиз, ғафлат уйқусида мудраб ётган замондош наслини — «темир одам» ларни уйғонишга чақирди. 1966 йилда Тошкентда машъум зил зила юз берди. Аб дулла Орипов унга бағишлаб «Авлодларга мактуб» шеърини езди. Кенг омма учун мутлақо кутилмаган хулоса чиқарди. Авлодларга хитобан: Ер ости тинч турсин десангиз агар, Сизлар ер устида сўйламанг ёлғон! — Социалистик риёкорлик Чўлпон ва Фитрат замонасидан буен бу қадар очиқ, ўз оти билан айтилмаган эди. «Уйқу истаги» шеърида ғофил оломондан, адолатсиз жамиятдан қўл силкишни ихтиёр этди. Лекин халқни уй ғотишни тарк этмади. Чунончи,

Бухоро газининг Москвага стиб бориши муносабати билан ёзилган «Совға» (1967) шеърида Ўзбекистоннинг Россияга беминнат оқиб ётган беадад бойликларини, ўлканинг хомашё манбаига, Ўзбе кистоннинг итоаткор қулга айланиб қолганини гоҳ қочирикдар, гоҳ очиқ писандалар билан ошкор айтди: Дилбар Фарғонадан соҳибкор халқим, Ҳар йили узатар тонналаб мева. Бунчалик бисотни кўрмаган, балким Маккага қатнаган миллионлаб тева. Томди яйловида маъсум қўзичоқ, Инсон деб кўз очмай берар жонини. Ҳисоблаб чиқишга сон етмас бу чоқ, Мурунтовдан оққан олтин конини. Бизнинг пахтага-ку барча мунтазир, Ер юзи ўртада кўрмакда баҳам. Баён этмоқдаман фикримни ҳозир, Бугун олиб келдик ўтимизни ҳам... 1968 йилда ўзбекнинг ва Ўзбекистоннинг шаъну шукуҳини, порлоқ тарихини баланд пардада тараннум этув- чи «Ўзбекистон» қасидаси майдонга келди. Ҳар банд «Ўзбе кистон - Ватаним маним!» деган оташ сатр билан якун- ланар эди. Бу ҳам ҳукмрон ақидага, «СССР - бизнинг ватанимиз!» деган ақидага жавоб эди. Табиийки, бу шеърлар изсиз кетмади. Адабиёт жонланди. Шоир шеърияти тарбиясида шаклланган янги бир авлод етиша бошлади. Иккинчи ёқдан, 1956 йилдан бошланган «юмшоқлик» барҳам топиб ижодий фикр, эркинлик яна қафасга солина бошлади. Узбек совет танқидчилиги Абдулла Орипов ижодидаги «тушкунлик кайфияти» ни қизғин «танқид» қилишга ўтди. Жисмоний қатағонлар бўлмади, лекин фикрни таъқиб этиш, шоирни совет позициясига «оғдириб олиш» кампанияси давом этди. 70-йилларда Абдулла Орипов кўпроқ таржима билан шуғулланди. Таржималари орасида энг йириги ва муҳими Дантенинг машҳур «Илоҳий

комедия» сидир. Шоир унинг «Дўзах» қисмини таржима қилиб нашрдан чиқарди. 1978 йилда «Жаннатга йўл» драматик достонини езди. Драма Қаршида, Қирғизистоннинг Ўш шаҳрида саҳнага қўйидди. 1980 йилда Ибн Сино таваллудининг минг йиллигига бағишлаб «Ҳаким ва Ажал» достонини езди. Достон қисқа муддатда дунёнинг жуда кўп тилларига таржима қилинди. 80-йилларнинг иккинчи ярмида демократия ва ошкоралик шабадалари эсиб, советлар салтанатининг барҳам топиши ва уларнинг самараси ўлароқ республикамизнинг мустақилликни қўлга киритиши шоирга янги куч ва илҳом бағишлади. «Мадҳия» дан «Ҳаж дафтари» гача, Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига бағишланган «Соҳибқирон» драмасигача бўлган асарлари бунга мисолдир. Абдулла Ориповга мустақил Ўзбекистон Республикасининг мадҳиясига муаллиф бўлишдек юксак шараф насиб этди. Мадҳияда шоир озод Ўзбекистонни, истиқлол туфайли ўз фарзандларига тиргагу таянч бўлган она Ватанни, илму фанга асрлар оша бешик бўла келган ва бугун ўзининг ақлу истеъдодини яна намойиш этиш имконини қўлга кирит-ган, ҳамиша тинчлик шиорини байроқ қилган ҳақиқатсевар бу қадим юртни авж пардаларда тараннум этди. Шеър мамлакат таърифи билан бошланади. Шоир унинг илк сифатини қуёшга нисбатан олади: серқуёш. Қуёш борлиқнинг меҳваридир. заррадан осмонгача, кўз илғамас ҳужайралардан комилу мукаммал инсонгача бўлган барча мавжудоту маҳлуқотнинг мураббийсидир. У ўзининг ҳаётбахш нурларини бу ўлкага сахийлик билан сочади. Бу шунчаки нурмас, ҳаётдир, ҳосиддир, баракадир, тўкинлик — фаровонликдир. Бу юртнинг иккинчи сифати ҳурлигидир, эркинлигидир. Шоир бу тушунчани қуёш — ҳаёт билан ёнма-ён қўйяпти. Дарҳақиқат, озодликка етадиган яна қандай неъмат бор бу дунёда! Кекса тарих эрксеварлик туркий

қавм учун ҳамиша ҳаёт-мамот масаласи бўлиб келганини таъкидлаб турар экан, бу сифат унинг таркибий қисмини ташкил этувчи ўзбекнинг ҳам асрий хусусиятларидандир. Булар — элнинг бахти, нажоти. Тўғрироғи, шундай фа зилатларга эга бўлган юртнинг халқи бахтиёр, мушкули осон. Бу юртнинг яна бир сифати бағри кенглигидир. Бу кенглик биргина моддий-ҳудудий эмас, маънавий-руҳий характерга эгадир. Унинг «дўстларга йўлдош, меҳрибон» лиги шундан. Ниҳоят, бу юрт, илм фан юртидир. Бунда ҳам муболаға йўқ. Мутахассислар «Қуръони карим» да 752 жойда «илм» сўзи тилга олинганини қайд этадилар. Ислом араб сахроларида юз очган бўлсада, унинг илми кўҳна Туркис-тоида майдонга келди. Ва бу муқаддас тупроқ дунё илм-фанининг қанчадан-қанча буюк кашфиётларига мулку макон бўлиб, жаҳоний зотларга доялик қилди. Энди бу илм-фан ва ижод абадул-абад яшаяжак ва яшнаяжак. Унинг шон-шухрати, иншооллоҳ, жаҳон тургунча туражак! Мадҳиянинг биринчи бандида илгари сурилган бу ғоя ва фикрлар кейингиларида ҳар томонлама мустаҳкамла ниб, мазмунга мутаносиб ҳолда тантанавор оҳанги кучайиб боради. Жумладан, «Нақарот» да жаннатмисол водийлар, уларда буюк боболарнинг мардона рухдари барқарор келаётгани, дунёни неча бор ўз акди ва қудрати билан ҳайратга солган бу кўҳна юртнинг битмас-туганмас моддий-маънавий имконлари ҳақида ran кетади. Ватанни яшнатувчилар унинг фарзандларидир. Умуман, дунё инсон билан обод. Инсон табиатнинг ҳам, жамиятнинг ҳам гултожидир. Бироқ у муайян заминда яшайди ва миллий қиёфада намоён бўлади. Издошлик, «От ўрнини той босиши» табиий тараққиётнинг темир қонунидир. Бироқ аждодлар ким эди ва авлодлар уларга муно-сибми? Ота-боболаримиз нима қила олдилар, нима қила олмадилар? Нимага улгурдилар, нимага улгурмадилар? Фарзандларчи? Бу саволлар авлодлар тақдирининг ҳал қилувчи саволларидир.

Фарзандлар оталарига муносибдир. Улар узоқ тугқун-ликдан сўнг, 130 йиллик асоратдан кейин мустақилликни қўлга олдилар. Улар эркиндирлар. Улар ҳур мамлакатнинг осмонларга парвоз қилиши учун чинакам қанот бўлмоққа қодирдирлар. Шоир бундай ўлкага мангулик, мангу ободлик тилайди. Матнда нажот - ижод, меҳрибон - жаҳон, ймони - посбони, қанот - обод каби муҳим, катта маъно ташувчи, айни пайтда оҳангдор сўзларнинг қофия учун танлани ши, вазнда бармоқнинг залворли 11 ҳижолик кўриниши-га мурожаат қилиниши шеърга ажиб бир тантанаворлик бахш этади. Умуман олганда, сўнгги 30—35 йиллик узбек шеърия тини Абдулла Орипов ижодисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Унинг истиқлол мавзуидаги эмас, муҳаббат, маърифат, дўстлик, табиат ва инсон муносабатлари, мавсуму маросим- лар ҳақидаги ўнлаб шеърлари, тиғдор ҳажвиялари, дилкаш мутойибалари ҳам узбек китобхонлари орасида машҳурдир. У янги узбек шеърига жўшқин руҳ ва кескин драматизм олиб кирди, фалсафийликни янги босқичга кўтарди. Шоир шеърларининг аксарияти бармоқ вазнида ёзилган. Бироқ «Ёзажакман», «Бу кун», «Борман», «Мен сени куйламоқ истайман...» каби ўнлаб шеърлари билан аруз ва сарбастнинг ҳам давр драматизмини беришдаги сарҳадсиз имкониятларини намойиш этди. Тип-тиниқ осмон. Қуёш тикка кўтарилади. Ариқларда сувлар шарқираб оқади. Қалдирғочлар юксак парвоз қилиб жилғаларга тўш уради. Боғлар ва далалар яшил либосга бурканган. Анвойи ҳидлар, қушларнинг шодон чуғур- чуғури сизни сархуш қилади. Кўнглингиз ёруғ туйғу-ларга тўлиб-тошади. Бу табиатнинг энг дилбар фасли — баҳор! У — ёшлик, гўзаллик, уйғониш рамзи! Яна баҳор келди. Яна оламда, Ажиб бир гўзаллик, ажиб бир бает. Мен сени қутлайман шу улуғ дамда, Улуғ елкадошим, музаффар ҳаёт!

Абдулланинг «Баҳор» шеъри ана шу сатрлар билан бошланган. Шоир ўз одатича тўғри мақсадга кўчади. Ба-ҳорнинг аён хислатларидан энг муҳими — уйғониш фаслилигини танлаб олади. Шундан сўнг борйўғи ўн сатрда табиатнинг уйғониш манзараси чизилган. У ғоят ихчам ва ундаги деярли ҳар бир тафсил — деталь аниқ ҳамда тиниқ: Еллар ҳам уйғонди ишқалаб кафтин, Офтоб ҳам юксалди — тик келар қуёш. Тоғлар ҳам юк ташлаб кўтарди кифтин, Безавол маиса ҳам силкитади бош. Тарновлар бўғзида лола ҳам куркам, Терак учларида изғир мавжудот. Ҳаттоки туйғусиз чирик хазон ҳам, Яшил пўпанакдан боғлабди қанот. Ҳовлиқма жилғалар чопар беэга, Ҳушлар қий-чувига тўлмиш дала-боғ. Баҳор - бу табиатнинг, борлиқ мавжудотнинг рутубатли қиш устидан тантанавор қаҳқаҳаси. Музаффар ҳаётнинг ғолибона қадами. Эзгулик ва гўзаллик тантанаси. Шу азалий ҳикматнинг ўзи ҳам бир шеърга арзигулик. Лекин шоир бундан катгароқ мақсад қўйган. Баҳор ҳар йили келади. Ҳар баҳорда эса юқоридаги ҳол такрор бўлади. Лекин бу такрорнинг ўзида қанчалар бетакрорлик бор. Негаки, биз ҳамиша баҳорни, умуман, ҳар қандай ҳодисаии муайян ҳолат ва туйғулар билан идрок этамиз. Қайси бир донишманд, биз ҳаммамиз битта ҳақиқатни айтамиз, фарқимиз шуки, унга турли йўллар орқали келамиз, деган экан. Шеърга қайтайлик. Шоир хаёли чарх уради. Унинг дилидан икки баҳор оралиғидаги йўқотишлар ўтади. Шеър нинг қамрови кенгаяди. Ранглар алмашади. Мен сити эслайман, аммо шу дамда, Мангуга кўз юмган азиз одамлар... Булар — шоирнинг донгдор замондоши, сурур куйчиси Ғафур Ғулом,

шеър лочини Шайхзода. Шу тариқа шеър тобора конкрет туе ола бошлайди. Ҳаётнинг азалий фалсафасига конкрет ҳодисалар талқини сингдирилиб бора- ди. Буюк йўқотишнинг аламли ҳасрати баҳорнинг рангин манзаралари фонида янада бўртиб кўринади. Шеърни ўқишда давом этайлик. Хаёл шоирни «сокин эл» га - Чиғатой бўйига етаклайди. Бу ерда ҳам баҳор. Фақат бу ерда у «ивирсиб» гина юради. Ана, ястанган қабр лар. Маъсум бинафшадан сирғалар таққан гул кимнингдир кўксига энгашганча мармар сағанадан байт ўқимоқда. Ногаҳон чақиндек бир туйғу шоир қалбини ларзага солади. У кўзда ёш билан баҳорга мурожаат қилади: Баҳор, қатра ёшим айлагил қабул, Оном Ги ни и,-и ҳам бордингмикан, айт?! Унинг оромгоҳи бундан олис жой, Олисда ётибди менинг паноҳим. Бугун кетганига тўлибди беш ой, Беш /и) к им. кўксимда ёнади оҳим... У ерларда ҳам балки баҳор. Балки майсалар унинг ат рофида ҳам бўй чўзгандир. Лекин фақат у — Она бош кўтара олмайди. «Она адабиётнинг, масалан бирор асарнинг мавзуи, ўрганиш предмети эмас, балки ўйлар, муҳаббат ва изтироблар предметидир. Инсон умрининг сўнгги онларигача ҳамроҳ бўлгувчи буюк туйғудир», — деган эди Расул Ҳам- затов. Бу ерда ҳам у худди шу шакдда намоён бўлмоқда. Шоир дунё билан баҳсга киришади: Бунчалар қаттолсан, о, сирли олам, Бунчалар бедилсан, бепоён хилқат. Сенинг ҳимматингнинг сўнги-ку одам, Наҳотки шунга ҳам қилмайсан шафқат. Маиса ҳам уйғонар қайта қиш ўтиб, Заррача бўлса ҳам бир ҳиммат унга. Наҳотки энг улуғ фарзандинг кетиб,

Бошин кўтаролмай ётса мангуга. Лекин унинг дардли саволига соқов даҳо жавоб бера олмайди. Бу азалий саволга ҳеч ким жавоб ололмаган. Лекин инсоннинг бу чанқоқ интилишида теран бир хаёл бор, маъно бор. Бу — эзгуликнинг, яхши номнинг абадияти учун жонбахшлик. Умр ўтаверади, авлодлар алмашаверади, лекин дунё собит тураверади. У — боқий. Шунинг учунки, унинг бағрида тинимсиз ўсиш ва улғайиш бор. Жудолик қанчалик оғир бўлмасин, уни бир умр кўтариб юриш мумкин эмас. Ҳаётнинг ўз қонунлари мавжуд. Фақат ўтмиш билан яшамас инсон, Гарчанд бўлолмайди ундан ҳеч озод... Кечаги ғамини ўйласа обдон, Букчайиб қоларди бугун одамзод. Тасвирдан яна ёруғ ранглар ўрин ола бошлайди. Шеърга музаффар ҳаётнинг тантанавор оҳанги кириб келади. Баҳорнинг ҳаётбахш нафаси димоғингизга урилгандек бўлади. Шоир қўлингиздан тутиб «Баҳор сайли» га бошлайди. Она юртнинг, дилбар Ўзбекистоннинг баҳорда юз очган фусункор жамолидан кўнглингиз яйраб кетади. Борлиғингизни ширин ва нурли туйғулар чулғаб олади. Онадиёрни ардоқли фасл билан табрик этасиз. Шоирга қўшилиб, шу дилбанд Ватаннинг қутлуғ ва азизлигига, мангулигига иймон келтирасиз. Белинский «Поэзия шоирнинг бутун дунёни ўз эътиқодининг ҳаққонийлигига ишонтирмоғи...» деб шуни айтмаганмиди?! Шоирнинг тафаккур ва хаёл дунёси қанчалар кенг. Шу биргина шеърда қанчалар хилма-хил ранглар бор. Гоҳ нурдай енгил ва майин, гоҳ шалоладай шўх ва шаддод, гоҳ довуддай исёнкор ва нолакор оҳангчи. Булар, шубҳасиз, катга истеъдод нишоналаридир. Абдулла бугунги узбек поэзиясининг энг олдинги вакилларидан, унинг шеърияти адабиётимизда чинакам ҳодиса десак, ўйлаймизки, кўпчиликнинг фикрини айтган бўламиз. Бир ёки бир неча мақола доирасида унинг шеърларининг энг муҳимларини ҳам тўла шарҳлаш, талқин қилиб бериш

қийин. Қолаверса, уларни қайта ўқиган сайин янги фикрмулоҳазалар туғилиши, янги қирралари намоён бўлиши, бинобарин янги талқинга ҳожат сезилиши эҳтимолдан узоқ эмас. Машҳур Белинский Пушкин ҳақида гапириб, «унинг жами асарларини қамраб олиш ва ҳар бирининг руҳини аниклашнинг иложи йўқ: бу Армида боғидаги барча дарахт ва гулларни сарҳисоб қилиш ва таърифлаш билан баббаравар», деган экан. Абдулла Орипов шеърлари ҳақида ҳам бекаму куст ва сўнгги гапни айтмоқни даъво қилган кишининг имконияти ҳам, тахминан, шу даражада десак, ўқувчи муболағага йўймас. Олдиндан айтиб қўя қолайлик. Абдулланинг шеърла ри замоннинг ҳар қандай синовларига дош бера олади. Гап шундаки, у ҳатто шўро замонида ҳам инсоният мудом излаётган абадий ҳақиқатни рамзлар, тимсоллар воситасида айта олди. Шоир ушбу ҳақиқат мазмун-маъносини идрок ва талқин этар экан, мутлақо оригинал усул ва йўллар билан иш кўради. Кўпинча инсон руҳининг камалакдай рангин ҳолатларидан келиб чиқади. Гоҳ олис ўтмишга синчков назар ташлайди. Жаҳон ва Инсон тарихининг буюк бурилишларидан маъно ва ҳикмат қидира ди. Инсониятнинг буюк одимлари, ғолиб ва мағлуб лаҳзалари устида донишмандона фикр юритади... Гоҳ гап юлдузларга кўчади. Қўйнида сирли ва дилбар хаёл сақла ган юлдухпи кечалар ва юддуздан юлдузлар кадар йироқ инсонлар... Фазога юлдуздек кўтарилган, лекин аскар ел касидаги юддузни ўрнидан қўзгата олмаган буюкликда ҳам, тубанликда ҳам беназир аср... Шоир шеърларидаги бу хил турфа рангинлик, нурлар жилваси, кутилмаган ташбеҳ-тафсиллар, муқоясалар, юзаки қараганда, бир-бирига унча яқин турмаган, аксинча, паришон сочилгандек туюлади. Лекин синчков назар сол-ган киши улар орасида бениҳоя таранг тортилган ҳиссий, фикрий, мантиқий боғланишни сезмаслиги мумкин эмас. Биз бу ҳақда яна ўрни билан тўхтармиз. Ҳозир Абдул ла ижоди билан боғлиқ, юқоридаги гапимизга ҳам қай даражададир алоқадор бўлган муҳим ва нозик бир масала хусусида фикр биддиришни истардик.

У бир шеърида ёзади: Бир ёқдан туганмас бахт берди жаҳон, Бир ёқдан туганмас ўкинч ва кадар. Бахт ҳақидаги гап тушунарли, албатта. У шоир. Унча- мунча эмас, халқининг назарига тушган, меҳрини қозонган, довруқ таратган шоир. Шубҳасиз, бу ҳаммага ҳам насиб қилавермайдиган мумтоз бахт. Лекин «ўкинч ва кадар» чи? Унинг бу «туганмас» дардини қандай тушунмоқ керак? Дарди бор шоир бўлади, деймиз. Бу гап, умуман, тўғри ва юқоридаги сатрни тушунишда бирмунча ёрдам берсада, лекин барибир унинг моҳиятини тугал оча олмайди. Яна шеърларига мурожаат қиламиз. Мана, тафаккур тилидан айтилган бир гап: Ҳа, менга ҳеч эрур коинот, жаҳон, Лекин мени қийнар фақат бир армон. Мени қачонлардир яратган зотдан, Қарздорман, яьниким, одамизоддан. У гоҳ буюк эрур, гоҳ забун, барбод, Сира тушунмадим мен уни, ҳайҳот. Фақат идрокимга занжирдир шу ғам, Сени эпполмадим жувонмарг одам... Тафаккур... У бемисл, беҳудуд. Унга на ибтидо бор. на интиҳо. Унинг қудратига чегара, унинг шуҳратига ниҳоя йўқ. Ажаб, шундай буюк кучнинг бафида армон бор. Бу армон шундаки, уни яратган инсон - сирли ҳилқатнинг шавкатли тожи гоҳ юксак, гоҳ забун. Инсоният оламининг, хусусан, шиддатли асримизнинг олақуроқ қиёфасини нақадар теран ифодаловчи фикр! Бир дақиқа хаёл суринг. Бугунги кунда Ер юзида бир миллиардга яқин киши қорни тўйиб овқат емайди, қур ғоқчилик кезлари йилига 30 миллион киши нобуд бўлмоқда. Ҳолбуки. қуролланишга. инсонни маҳв этишга қаратил ган сарфу харажат йилига бир неча юз миллиард долларни ташкил

қилади. Инсон ақлу заковати олис сайёраларни кашф этмоқда. Одамнинг қадами аллақачон Ойга етди. Бир ёқда эса 800 миллион аҳоли саводсиз, исмини ёзишни билмайди. Бошқа томонда эса дунёни забт этишнинг минг хил усуллари, ададсиз фитналар, ахборот хуружи, террор... Булар инсоннинг «гоҳ буюк, гоҳ забун» эканлигига далил эмасми?! Абдулла қайд этган «ўкинч ва кадар» кенфоқ олиб қаралганда, шу нуктадан бошланади. «Яшамоқ - бу ҳис этмоқ ва фикрламоқ, изтироб чекмоқ ва роҳат қилмоқдир. Булардан бошқа ҳар қандай ҳаёт ўлимдир. Бизнинг туйғу ва тафаккуримиз қанчалик катта мазмунни қамраб олса, изтироб ва роҳатланиш қобилиятимиз қанчалик куч ли ва теран бўлса, демакки, биз шу қадар кўп яшаяпмиз», деган эди. В. Г. Белинский. Абдулланинг лирик қаҳра- монлари шундай катта ташвишлар, дунё ташвишлари билан яшайди. Мана яна бир шеър — «Генетика». Томчи сувда борлиқ ҳаёт жамулжам бўлганидек, инсонлар ҳам ўзлари сезмаган ҳолда аждодларнинг «қош-кўз» ларидан тортиб, феълодатларигача мерос қилиб оладилар. Ирсият қонуни деб аталмиш ҳодиса шоир учун баҳона бўладию, у бундан катта умумлашмалар чиқаради. Аввало, у инсоният га яхлит ҳодиса, бир-бирига қайсидир жиҳатлари билан ўхшаб турган, лекин тобора такомиллашиб борадиган ниҳоясиз ҳалқалардан иборат улкан силсиладек қарайди. Эрйигитовнинг вазмин фидойилигида ёвқур Широқнинг салобатини, Раҳимовнинг ларзакор ҳамласида Алпомиш шиддатини кўради. Гарчи шеърда ўша замон талабига кўра коммунист тимсоли ҳақида сўз кетсада, лирик қаҳрамон шўролар чизиб берган қолипга мутлақо сиғмайди. У жаҳонда неки эзгулик бўлса, барини қалбида ва қонида жо этган, маҳдуд ғоялардан баланд тура олган инсон. Айни пайтда, у гулнинг муатгар ҳидларидан, шаффоф капалакнинг дилни яйратувчи ўйинларидан завқланади, гулзордаги хасчўпдан, қарға-зоғдан эса ларзага тушади. Унинг юрагига муҳаббат ҳам, нафрат ҳам ёт эмас. Бу муҳим ran яна давом этади. Хўш, Йироқ авлодларга бизлардан, аммо Қай бир хислатимиз қоларкан, ажаб?..

Нима қолар экан? Қай эзгу тилак, Қай ҳис — юракларда тополган комол? Инсоннинг тарих деб аталмиш силсилада масъуллигини алоҳида таъкид билан уқтирувчи нақадар ўринли савол! Инсондан авлодга қоладиган мерос, келгуси насллар билан уни боғлайдиган нуқталар кўп. Бу биринчи навбатда, муҳаббатга, ҳақиқатга, нурга ташналик. Лекин эртанги кун янада нурлироқ. Эртанги инсон эса янада мукаммалроқ. Абдулла жуда юксак мезондан, энг порлоқ инсон нуқтаи назаридан атрофидаги кишилар ва ҳодисаларга ёндашмокда. Табиийки, мезоннинг бундай юксаклиги инсон ва ҳаётнинг бугунги энг етук ҳисобланган даражаси билан ҳам қаноат қилишга йўл қўймайди. Уни янада такомиллаштириш, янада гўзаллаштиришни шарт қилиб қўяди. Йўқ, ran инсонни тамоман янгилаш устида кетаётгани йўқ. Гап уни янада баркамол кўриш ҳақида. Бир ҳайкал турибди, У — Робот эмиш, Темирдан ясалган, одам тимсоли. Илмда энг сўнгги кашфиёт эмиш, Ақлли зот эмиш, кусурдан холи. XX аср илму фаннинг мўъжизаларидан бўлган электрон Робот ҳақида ўқигансиз, эшитгансиз, кўргансиз. Одамзод асрлар бўйи оғирини енгил қиладиган, жонига ора кирадиган, сувда чўкмас, ўтда куймас темир одамларни орзу қилган. Лекин барибир одам - одам. Робот ҳар қанча мумтоз бўлмасин, у жонли одамнинг ўрнини боса олмай ди. Шоир «қусурдан холи» Роботнинг худди мана шу қусу рини асос қилиб олади ва ундан фавқулодда муҳим по этик муқояса ясайди. Йўқ, бу кашфиет эмас. Мен сизга темирнинг худди шундайин Ажиб бир нусхасин топиб бераман. У ҳам ишлай билар, унинг қошида Сизнинг темирингиз ожиз бир буюм. У ҳам санай билар, унинг бошида

Алжабр усули уюм ва уюм. Балки у донодир, беқиёс, якка, Балки йўқ унингчун бирор муаммо, Балки у ҳеч қандай твмир-терсакка Аъло вужудини эгмайди, аммо, Устоз, қалби йўқдир унинг ҳам ҳайҳот. На нафрат, на ишқни танламас у ҳам, Унинг ҳам кўзида чақнамас ҳаёт, Мунис боқишларни англамас у ҳам. У ҳам тўлғонолмас, инграмас, кулмас, Йиғлаган гўдакни юпатолмас ул, У ҳам юлдузларнинг ҳидини билмас, Бағрини тирнамас сўлаётган гул. Кимсанинг меҳридан, балки, о, балки Сизнинг темирингиз бўлар миннатдор. Азиз дуст меҳрини билмас бу ҳали, Дуст кутиб, йўлларга чиқмас интизор. Дунёю одамлар тақдири зарра Ташвишга солмагай, йўқ зўру зори. Ташвишга солмагай на қўшиқ ва на Менинг юрагимда нималар бори. Балки ҳам йиғлайди чиндан Бучи, йиғлаёлмас, айланган тошга! Аввало, айтиш керакки, жамият ҳаётининг барча жабҳаларига кириб келаётган юксак тараққиёт кишиларнинг юриш-туришига, феълодатига, умуман характерининг шаклланишига озкўп таъсирини ўтказаетгани аниқ. Тиб биёт олимлари инсон организмининг шароитга фавқулодда мослашувчанлик қобилиятини кўп таъкидлайдилар. Бугунги одамнинг хатти- ҳаракати, ўйтушунчаси шиддатли асрнинг тезкор ритми билан ҳамоҳанг бормаса, мувозанат бузилиши табиий. Секундига 8 км тезликда учаётган кос-

мик ракетадаги кишининг фикрлаш суръати ҳам шунга мувофиқ бўлиши ҳақидаги гапда асос бор, албатта. Замоннинг тезкор суръатига мумкин қадар мослашиш, ақл ва тадбиркорлик билан иш кўриш, ҳистуйғуларда қатъий меъёр ва мувозанатларга риоя қилишга интилиш космик аср одамининг характерли хусусиятига айланмоқда. Бу ҳол нинг салбий томонлари ҳам йўқ эмас. Жумладан, кунлик ишни, хатти-ҳаракатни, ҳатто ҳистуйғуни муайян тар-тибга, режага солишга уриниш салбий маънодаги «ҳисоб китоблилик»ка, ҳар бир нарсани биргина «фойда-зарар» тарозиси билан ўлчаб баҳолашга йўл очади. Социологлар асримиз одамида ҳистуйғулар камбағаллашиб бораёт- ганидан, унинг кундалик ҳаёти ва фаолиятида ақлинтеллектнинг роли бениҳоя ошиб, ҳиссий мушоҳаданинг қадрсизланаётганидан ташвишга тушмоқдалар. Бунинг ин сон табиийлигига, самимийлигига таъсири бўлмай иложи йўқ, албатта. Иккинчи томондан эса, инсондаги туйғулар оламининг бойлиги, ранг- баранглиги унинг ҳаётини тўлақонли, мазмунли бўлишида энг муҳим воситалардандир. Шеър мана шу диалектик жараённи тушунишга ёрдам беради. Шоир жўшқин эҳтирос билан инсоний туйғулар-ни ҳимоя қилиб чиқади. Уларни инсоннинг инсонлик белгиси деб билади. Улардан маҳрум бўлган инсон — ғариб, нотавон. Келажак замонда бундайларга ўрин йўқ. Аслида, Шундайлар бўлмаса, азалдан тупроқ Яшнарди тағин ҳам гўзалу мумтоз. Шундай қилиб, шеърдаги баҳс шоир ижодидаги бош оҳангга — комил инсон муаммосига келиб тақалади. Шоир «жонли темир» лар муаммосини қаттиқ дард деб ҳисоблайди ва уни поклаш, тузатишга даъват билан шеърни якунлайди. Ўтган асрнинг 60-йилларида ёзилган шеър ушбу фазилатла- ри боис бугун ҳам аҳамиятини йўқотмаган, йўқотмайди ҳам. Дарҳақиқат, яшамоқ ҳузурини кўзлаб қайсидир кавакда ўргимчаксимон тирикчилик қилмоқ эмас, қайноқҳаётнинг гувиллаган оқимида баробар

сузмоқ. «Тилла балиқча»дек кўлмак ҳовузни дунё билиб, ўшанинг қаноати билан умр кечирмоқ чинакам инсон учун фожиа. Бу жиҳатдан, «Ма-ломат тошлари» шеъри характерли. У кишиларни сергак ва ҳамиша уйғоқ виждон билан яшашга чорловчи эҳти-росли ҳайқирикдек янграйди. Биз талпиниб интилган мукаммал жамият тўқиб чи-қарилган эрмак эмас. У инсониятнинг асрий дарди, ар- мони бўлиб майдонга келган. «Юзма-юз» шеъри шу ҳакда. Тўғри, шеърда бу коммунизм тарзида талқин этилган. Лекин шеърда барча замонлар учун бирдай тегишли му каммал жамият орзуси ифодалаиган. Шеър мунозара руҳида. Шоир китобхон билан очиқ, юзма-юз сўзлашмоқчи. У гапни узокдан бошлайди. Их-чам бир манзара — «ташбеҳ» орқали кишилик оламининг илк кддамларига кўз ташлайди... Яна бир-биридан ваҳшийроқ бўлган мамонтлар ва одамлар тўдаси тўқнашди. Яиа ҳаёт учун узоқ жанг кетди. Яна ваҳший оломон ғолиб келди. Бироқ: Ўша кун бузилди азалий удум, Уни инсон ўзи бузиб ташлади. Кундузги ошкора ўғрилардай у Ўлжасин уй-уйга торта бошлади. Инсониятнинг табиат кучларига қарши курашдаги ҳам- корлиги ва ўзаро тенглиги шу тариқа барҳам топди. Зулм ва зулмат, мудҳиш кулфат шундан бошланди... Шоирни тарихнинг каяди эмас, фалсафаси қизиқтиради. Шеърнинг мунозаравий руҳи шоирга яна муҳим бир масалани қўзғашга имкон беради. У гапни ижодкор масъ-улиятига, китоб билан ҳаётнинг, сўз билан ишнинг бе-ниҳоя мутаносиб бўлиши лозимлигига буради. Сўзнинг рутбаси ғоят баланд. Айниқса, ижодкор учун. Дарвоқе, бу ran унинг кўп шеърларида кўтарилган. Бунга оид ҳатго махсус шеърлари ҳам бор. Чунончи, «Жаннат» номли ҳазил шеърида у буни шундай ифодалайди: шоир «мен»и бир куни укасига эртак сўзлайди. Эртак афсона-вий жаннат

ҳақида эди. Дам ўтмай бола, ўша жаннатни топиб бер, дея йиғи бошлайди. Алдаб, қанд-қурс бериб боққа бошладим, жаннат - шу, деб уни зўрға юпатдим, -давом этади шоир. Шеър шундай тугайди: Лекин катталарга сўйламанг эртак, Улардан қутулиш қийин бўлади. Баркамол инсон тарбияси — энг қийин, мураккаб иш. Негаки, уни декрет ва қарорлар чиқариш йўли билан, план ва режалар асосида тайёрлаб бўлмайди. У жуда секинлик ва қийинлик билан бўладиган жараён. Қолаверса, бутун бошли жамиятни мутлақ бегард, бенуқсон тасаввур қилиш- нинг ўзи ҳам имкондан ташқари. Ҳаётки бор экан, унда нимадир эскириши, нимадир янгидан туғилиши табиий. Бу ҳолат эса, зиддиятсиз, курашсиз кечмайди, албатта. Лекин адабиёт, жумладан, шеърият инсон ижодининг юксак маҳсули сифатида доимо идеал га интилади. Жами ят ва инсонни ҳамиша энг ёрқин ва энг тиниқ рангларда кўришни истайди. Ижодкор ҳаётдаги эскирган ва эскира-ётган, турмушимизга номувофиқ бўлиб, тараққиётимизга тўсқинлик қила бошлаган ҳар бир нарсани бошқалардан олдинроқ, тезроқ пайқайди. Инсон ва инсонийликни тал қин этар экан, унга бизнинг бу ҳақдаги тушунча ва тасав-вурларимиздан кенгроқ, чуқурроқ ендашади, уни теранроқ англайди, нозикроқ ҳис қилади... Шеърга қайтайлик: Баьзи одамларни кўрсатиб ҳали Қийиндир соф инсон дея атамоқ. Гарчи инсон зоти бўлолмас пари, Бироқ ҳали бордир шайтонга ўртоқ. Крра булут ёғмай кетса-да магар, Тиниқ кўзгуларга тўшаб ўтар нам, Ҳали осмонларда булутлар учрар, Ҳали найзалар бор, баьзан менга ҳам, Шундайин тиканлар санчилар гоҳо...

Шоирнинг хаёли юлдузларга кўчади. Нақадар соф, нақадар маъсум, нақадар рўй-рост улар. Қани одамлар ҳам юлдузлардай бўлса... Лекин шоирнинг фикри-зикри ерда. Унинг сажда-гоҳи — она юрти, она халқи. У ишпараст, жўмард халқи билан ифтихор этади. Уни юлдузларга кўз- кўз қилади. Ин-сонлар юлдузлардан юз чандон улуғроқ, қутлуғроқ. Юл- дузларнинг пок ва маъсумлигига шоир «шайтонга ўртоқ»-ларни кўргандагина ҳавас қилади. Ҳа, қани «тўққизинг тугал» бўлса. Ҳамма одам комилу мукаммал, ҳаммаёқ беками куст бўлса. Бироқбахтдегани ўз-ўзича келмайди. Унинг учун кураш- моқ керак. Бу ҳам жанг. Бошқаларидан осон бўлмаган жанг. Шоир ёвқур аждодлар шиддати бугунги авлод қонида гупуриб туришини истайди. Эрка замондошидан гина қилади. «Худбин тенгдоши»га «ғамгин» назар ташлайди, «кўлмак давра» курса, кўнги эзилади. Шеър давомида эл-юртнинг ғаму шодлигига камарбасга турган, уни ўз жонидан ортиқ курган, унинг ташвишини ўз ташвишидай билган лирик қаҳрамоннинг кечинмалари сизга ҳамроҳ бўлади. Мана унинг истаги: Истайман, қора ранг қолмаса жиндай. Истайман, ботмаса шу рангин қуёш. Аканинг сингилга ачинганидай Инсон инсон учун тука олса ёш. Она халқ бахти деб ҳар вақт, ҳар қачон, Истайман, бир сафда турса одамлар. Ватан тушунчасининг маъноси жуда кенг. Туғилган уйинг, сен ўсиб катта бўлган жой, сени вояга етказган мамлакат — ҳаммаси — Ватан. Демак, ҳаммаси - муқаддас. Мана, парчагина булут тиниқ кўл бағридан мовий ос- монга кўтарилди. Шамоллар қанотида олис-олисларга хушнуд йўл олди. Тоғ- тошлар ошди, чўллар ошди. Ке-зишлар жонга тегди-ю, ортита қайтмоқ истади. Бироқ шамоллар уни яна олисга ҳайламоқчи бўлар, орқага қай-тишга

эса йўл бермасди. Булут бу иложсиз ҳолдан йиғлаб адо бўлди, кўз ёши селга айланди. Сўнг ирмоқ бўлди-ю, маконини ахтариб бош олиб кетди. Абдулла Орипов инсондаги нажиб туйғу — Ватанни севишни мана шундай тамсил билан ифодалаган эди. «Қарши қўшиғи», «Ўзбекистон» шеърларида она Ватан ҳақидаги теран ўйлар ўз ифодасини топди. Поэзиямизда Ватан мавзуининг янгича ишланишида муҳим роль ўйнаган «Ўзбекистон» қасидасида фидойи фарзандлик руҳи, Она юртнинг ўтмиш ва истиқболига замондошимизнинг баркамол, зукко нигоҳи бўртиб туради. Замон Одамни ҳам, Оламни ҳам ўзгартириб юборди. Бугунги қилинаётган улкан ишларни Кеча хаёлга сиғди риш ҳам қийин эди. Эртанги ишларнинг кўлами ва сал-моғи эса Бугунгидан катта. Бинобарин, Эрта Бугундан улуғроқ, қутлуғроқ. «Қарши қўшиғи» шеъри Амударё сувининг Қарши чўлига чиқарилиши муносабати билан туғилган чуқур ке-чинмаларни ифода этган. Маълумки, Осиё халкдарида сув муаммоси азалдан ҳаёт-мамот масаласи бўлиб келган. Шоир ўзи туғилиб вояга етган жонажон тупроқнинг дил-банд фарзанди сифатида у билан д ил каш суҳбат қуради. Унинг тарих ва такдири, орзу ва армони билан сизни та-ништиради. Беадад кенгликларда ястанган Қарши даш-тининг баҳорги чаман манзарасидан энтикиб кетасиз. Лекин «шаддод қиз»нинг бу илтифоти кўпга чўзилмайди. Дашт қип-қизил саҳрога айланади. Бу ерлардан Искандар, Қутайба от суриб ўтдилар. Улар- дан работлар вайронаси, сонсиз дахмалар қолди. Ҳеч ким бу қовжироқ чўлга қайрилиб қарамади. Замон ўтаверди, чўлнинг армони қўйнида кетаверди. Шоир Қарши чўлининг бугунги иқболига мамнун ва шо- дон кўз ташлайди, улуғ халқининг шижоатидан фахр этади. Одамзодда ғалати бир туйғу бор. Агар туғилган қиш- лоғингдан бир умр ташқарига чиқмаган бўлсанг, Ватан деганда шундан бошқа жойни кўз олдингга келтира ол-майсан. Борди-ю, инсониятнинг орзусини елкангга ор- тиб, ер бағридан узилиб, фазога парвоз қилсанг-чи? Унда олисдаги Ер кўзингга тўтиё бўлиб кўринмайдими?! Ҳа, ўшандай дақиқада сени вояга

етказган Ватанингнигина эмас, Ернинг ҳам фарзанди бўлиб қоласан. Абдулла ўз шеърларидан бирини «Она сайёра» деб атади ва мана шу туйғу ни ифода қилди. Космик ракетадан олинган ер шарининг сурати шо-ирда тубсиз хаёллар қўзғайди. Наҳот бу ўша танҳо ва муқаддас курраи замин?! Қайга у бунчалар шошиб кетмокда? Балки ўз фарзандини кўксига босганча йиғлаб кетаётгандир?! Мана бу сатрларга диққат қилинг: Фарзандларинг бордир сонсиз-саноқсиз, Воажаб қадрингни гоҳида билмас. Улар-ку қошингда чангдай салмоқсиз, Лекин бағрингга ҳам сиққуси келмас. Осмон торлик қилган гола чумчуқдек Макон талашади гоҳо бетартиб. Сен-чи меҳварингда айланасан тек, Я.хшшо ёмонни елкангга ортиб. Унинг дардкаш юраги лахта-лахта қон, жафокаш сий-наси садпора... Шоир мўьжаз, «салмоғи Қуванинг анори-ча» бўлган Ер шарининг суратига интиқ тикилади. Ана — ложувард Бахри Муҳит, заъфарон Саҳрои Ка- бир. Оқ сочли пурвиқор тоғлар, гул япроғидек тўзғиб ётган эллар... Мана бу эса Боғи Эрамдек буюк ва бетимсол Ва-тан! У ернинг шаҳаншоҳи — адолат. У жойнинг малика-си - эзгулик. Дўстликнинг ругбаси бу ерда бениҳоя юксак. Иисониятнинг асрий орзулари бирин-кетин шу ерда ушал- моқда. Қачонлардир бутун курраи замин бу Ватан мисол мусаффо ва қутлуғ бўлади. Бутун ер юзи бахтга, чаманга чулғанади. Кадим ва танҳо замин нурли давронга юз буради. Мана шу қутлуғ истиқбол бизнинг Ватандан бошла-нади. Бинобарин, у она сайёранинг дардларини бениҳоя теран англайди. Угина дардкаш сайёрага биринчи нажот-кор бўла олади.

Шу тариқа, ҳар бир шеърда шоирдаги «ўкинч ва кадар»-нинг маъно ва моҳияти аиглашила боради ва у ҳаётни янада кўркамроқ, турмушимизни янада тотлироқ, замонамизни мусаффо, замондошимизни мукаммал кўришга бўлган сўнгсиз иштиёкдан эканлиги маълум бўлади. Бундай дард-ни биз нурли дард деймиз. Бундай туйғуларни «доим бор бўлсин» деймиз. Негаки, улар турмушимизга рўй-рост қарашни, унинг қадрига етишни ўргатади. Уни янада ях-шилашга ундайди. «Ҳаким ва ажал» достони шоир ижодида алоҳида ўрин тутади. Унинг шеърларида халқчил шакллар излашга, жум- ладан, халқ ривоятлари, афсона ва латифаларини қайта ишлаб, улардан теран фалсафий фикрлар, муҳим фавқу-лодда умумлашмалар чиқаришга эътибор кучли. Бу, ай-ниқса, унинг достонида яққол кўринади. Шоир ўрта аср тиббиётининг бетимсол сиймоси сифатида тан олинган буюк бобомиз ҳаётининг мазмун-моҳиятини фалсафий мушоҳада этишга ҳаракат қилади. Асосий ran , асосий во-қеалар ўша бизга маълум азалий, балки абадий фалсафа -дунедаги бор мушкулотни ечишга ҳам, барбод қилишга ҳам қодир инсон зотининг буюк ва тубанлигига келиб тақалади. Инсон даҳоси беҳудуд. У олижаноб қалб билан дуч келса, бу — инсоният учун мумтоз бахт. Негаки, у олижаноб қалбдагина буюк жасоратларга қодир бўлди. Жасоратлар эса Олам ва Одам тараққиёти босқичлари-нинг намоён бўлиш шаклларидан бири. Ибн Сино тақци-ри бунга тимсол. Асардаги Ҳаким образини хаёлга олинг. У шуури ва меҳнати билан ўспирин чоғидаёқ ҳаммаёққа донг таратди. Бухоро маликаси қиёфасидаги Инсон қал-бига йўл топди. Инсон туйғуларининг ҳур ва эркин бўли-шини тарғиб этди. Ажалга - ўлимга чора излади. Тан ва руҳнинг яхлит — ягоналигини англаб етди. Сирли ҳил-қат — инсоннинг ботиний дунёсини биргина онгу идрок билан эмас, қўл ва кўз билан ҳам кўрди. Юртдан-юртга кўчувчи «кўкдан» келадиган одатларнинг сир-асрорини очиб берди- У ўлимга чора топди... Ва буларнинг ҳар бири қанчалар жасорат ва қаҳрамонликни талаб қилди. Лекин инсон шажарига заволлик ҳам ҳамиша йўлдош келган. Достондаги

Мирзо образи мана шу аччиқ ҳақиқат- ни ҳар лаҳза эсимизга солиб туради. Ҳаётнинг буюк Ҳаким тақдирида жонлантирилган бу кўҳна фалсафаси ғоят сод-да, беҳад халқона ифода ва йўлда берилади. Асарнинг номланишидан қурилишигача, образлар талқинидан во-қеалар баёнигача ривоят услуби етакчилик қилади. Бироқ буюк аллома ҳаётига оид ривоятларга у ҳакдаги ҳақиқат усталик билан сингдириб юборилади. Ҳаётнинг чуқур реалистик фалсафаси, замон ва замон-лар ҳақиқати халқ даҳоси билан яратилган рангин ривоят ва афсоналар фонида ёрқин ҳамда таъсирчан туе олади. Абдуллага учрашувлардан бирида шундай савол бериш- ган эди: — Шеър учун нима биринчи даражали? Гражданликми, эҳтиросми, оҳангми? Абдулла бир лаҳза ўйлаб олди-да, саволга савол билан жавоб қайтарди: — Одам учун нима муҳим деб ўйлайсиз: миями, юракми, жигарми? - сўнг қўшиб қўйди. - Ҳар бирининг ўз ўрни бор. Учаласи ҳам керак. Дарҳақиқат, унинг шеърларида ғоя ҳам, шакл ҳам, ифода ҳам мукаммал. Қизиқ бир ҳол. Улуғ Навоийнинг бир байти унинг ҳаётидаги энг сўнгги шеърий байт сифатида келтирилади: Бу дард илаки ўламен маразки зоҳир эрмас Табиблар бу дардга не чора қилғайлар. (Шундай бир дард билан ўлмокдаманки, уни англаб бўлмайди, кўриб бўлмайди, билиб бўлмайди. Табиблар бу дардга қандай чора қила оладилар.) Демак, дарднинг англанишсиз, билинмайдиган бир ҳолда эканлиги таъкидланмоқда. Абдулланинг шеърлари-да шундай бир қиёс атама бор: Юрагимда исмсиз дардлар. Навоий кўзда тутаётгаи нарса билан иккаласи бир хил эмасми?! Мумтоз поэтика қонунларига риоя қилинса, бири — лаф, бири — нашр. Бири фикрни ёйиб беряпти, бирови йиғиб беряпти. Яна бир шундай лавҳани келтириш мумкин. Шоир шеъриятга кириб келган йиллариданоқ мавжуд ҳукмрон қарашлар, ҳукмрон ақидалар, фикрлар, атамалар, қиёс-лар, биз ўрганиб кетган, қон-қонимизга, суяк-

суягимизга сингиб кетган тушунчалар билан ҳам баҳсга киришгандай бўлади. Уларни муҳокама доирасига олиб чиқади. Маса-лан, «Булбулим» шеъри. Бу илк шеърларидан. 60-йиллар-да уни катта шеъриятга чиқиш йўлидаги шеърларидан. Булбул қандай эди таърифда-тавсифда? Булбул сай- райди, булбул нола қилади, айрилиқдан нола қилади. Мана шунақа йўлдаги, йўналишдаги тушунчалар ҳукмрон эди. Шоир айни мана шу нуқтаи назар билан, атамалар билан, шу фикр-қарашлар билан баҳсга киришади. Айтадики, Биров сени нола деди, биров деди оҳ-фиғон, Булбул пшлин булбул билур, мен билмасман булбулжон. Бу энди ҳар нарсага реал, тўғрима-тўғри қараш ҳақида-ги ran . Ҳар бир тушунчани тафтиш остига олиш. Янгича бир қарашлардан келиб чиқиб баҳолаш, ё'ндашиш бора-сидаги буюк бир истак эди. Дастлабки шеърларидаёқ бўЙ кўрсатган бу истак Аб-дулла Орипов ижодининг бош принципига айланди. На-тижада, шоир шеърлари чин маънода миллий тафаккур-ни юксалтиришга, жамиятни янгилашга хизмат қилди. Тўғри, узбек шеърияти бугун бир оз ўзгача йўналиш- ларга ҳам рағбат кўрсатмоқда. Лекин аминман: назм дарёси асл ўзанига — шеъриятда Абдулла Орипов яратган мактаб анъаналарига қайтажакдир. * * * 21 март Абдулла туфайли элимизнинг, юртимизнинг қўш ҳайитига, қўш байрамига айланди. Тарих, тақдир ҳар кимнинг елкасига ўшанга муносиб, мувофиқ юкни қўяди. Абдулланинг елкаси балки кичик- дир, лекин яқин замонларда ҳеч кимнинг елкасига бу қадар кўп юк, катта юк қўйилмаган ва ҳеч ким бу қадар муваф- фақият билан олиб юрмаган. У миллий уйғонишни, иж- тимоий уйғонишнинг ҳам муассисларидан, ҳам муждаҳид- ларидан бўлди. Лекин, Навоий айтмоқчи, иш улуғ, йўл узун. Сабр тилайман, бардош тилайман. Мунажжимлар кишиларнинг тақдирини улар туғил-ган пайтдаги юддузларнинг ҳолатига қараб белгилайди- лар. Муайян юддузларнинг муайян буржларга бориб қолиш ҳодисаси қирон деб аталар экан ва у бениҳоя кам

учрай- диган ҳодисалардан экан. Буюк Темурнинг жаҳонгирлигига ишора эмас, ўшандай лаҳзада туғилгани учун «Соҳибқи-рон» дейдилар ва унинг жаҳонгирлигини соҳибқиронлиги билан ифодалайдилар. Шоирлар ҳам шунақа сирли бир тарих билан туғила- дилар. Мен, хусусан Абдулла туғилган 21 мартда юддуз ларнинг ҳолати қандай бўлганини билмайман. Лекин у туғилган 21 март Наврўз — шамсия йилининг биринчи куни экани, олам покланишидаги, товланишидаги, янги-ланишидаги биринчи кун экани маълум. Буюк Беруний «Осорул боқия» сида қадим ривоятлардан бирини келтиради ва худди шу куни Муштарий -Юпитер юлдузи яратилган дейди. Муштарий - бахт юлдузидир. Чинакам шоирлар шун дай бахт юлдузи билан қўшилиб туғиладилар. Чинакам шеър шоирнинг, биринчи навбатда, ўз юртига зарурлигини англаганда, юрт шоирга, шоир юртга керак бўлганда туғилади. Бу ҳам икки юлдузнинг бирбирига қирон бўлишидай ran . Хуллас, Абдулла тақдирида, Абдулла қаламида шу икки ҳол мавжуддир. Шунинг учун у тугал шахе, тугал шоир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Ўсиб келаётган авлодни милоли

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати

Уйғонган миллат маърифати

Мустақиллик адабиётшунослиги

Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат