Уйғонган миллат маърифати - Идея национальной независимости - Рефераты

Уйғонган миллат маърифати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31 KB

Уйғонган миллат маърифати (Мурод Абдуллаев билан cyxfiam ) — Сизнинг кўп саъй-ҳаракапиарингиз билан дорулфу-нунда Миллий уйғониш даври узбек адабиёти кафедраси ташкил бўлди. Тўғрисини айтсак, биз шу чоққача на мум- тоз адабиётимиз, на шўро даври адабиётшунослиги мисо- лида бундай талқинларга дуч келмаган эдик. Жадид адаби ёти деган тушунчалар бор эдию у ҳам мафкуравий тор фикрлик исканжасидан буткул фориғ бўла олмаган эди. Шу маьнода, миллий уйғониш адабиёти ҳар қалай биз учун янги тушунча. Сиз ўзингиз раҳбарлик қилаётган шу илм дарго- ҳининг мазмун-моҳиятини, мақсад ва вазифаларини қан дай изоҳлайсиз? — Маданият тарихида «Уйғониш» (Ренессанс) деган тушунча бор. Уни кўпроқ ўрта аср Европасига ва асосан 19-асрдан бошлаб ишлатиб келадилар. У ижтимоий-маъ-навий ҳаётнинг барча жабҳаларидаги жонланиш, кўтари- лишнинг бир пайтда бир варакайига тўғри келишини кўзда тутади. Масалан, Италияда 14-16-асрларда шундай бўлган. «Уйғониш» учун олдин «ухлаган» бўлиши керак, албатта. Бу жиҳати ҳам тўғри келади. Рем ва Ромул милоддан етти аср олдин асос солган қадим антик маданиятни, Помпеи, Цезарларни жаҳонга берган Румо давлати минг йилдан ортиқроқ умр кўрди. Сўнг эса минг йилча турғунлик ҳукм сурди. Шунга кўра Данте ва Да Винчиларнинг майдонга келиши уйғониш-дир. Чиндан ҳам Лутфий лутф этгандек. «... оққан ариққа оқар су(в)». Бу ҳол бизнинг кўҳна Туркистонга ҳам бегона эмас. «Уйғониш» деган гапни Шарққа ҳам қўллаш мумкин, де ган ran салкам 40 йилдан буен истеъмолда келади. Дарҳа-қиқат, «Авесто» даври маданияти Шарқ тарихининг пор-лоқ саҳифаларидандир. Орадан ўн-ўн беш аср ўтиб, жаҳон тараққиётига янги талқин олиб кирган Беруний, Си-нолар майдонга чиқци, сўнг Улуғбек, Навоий асри етиб келди. Булар ҳам уйғониш эди... Лекин биз бошқачароқ уйғонишни, миллий уйғониш-ни кўзда тутамиз. Бу

кўпроқ жаҳон тарихидаги маърифат-чилик босқичига тўғри келади. Уни мутахассислар уйғо-нишнинг давоми, янги босқич сифатида талқин қилади- лар. Шу пайтгача у марксча изоҳланиб келди. Ижтимоий босқичлар ҳақидаги таълимот асосида феодализмнинг емирилиши, капитализмнинг шаклланиши даври ҳодиса-си, деб тушунтирилади. Миллатларнинг пайдо бўлиши-дан таъриф-тавсифигача капитализм билан боғлаб кели-нади. Чунончи, миллат - капитализмнинг маҳсули, у ки-шиларнинг аввало иқтисодий, сўнг тил, ҳудуд, маданий бирлиги асосида карор топган ижтимоий тараққиёт шак-ли каби. Диний, давлат бирлигининг аҳамияти йўқ. Бу етмагандек, ҳар бир миллат қоқ иккига ажратилди («ҳар бир миллатда икки миллат бор...»). Миллат тушунчаси бизда жуда эскидан келади. Маса- лан, Алишер Напои ими иг ҳар бир асарида учрайди. Олай- лик, Паҳлавон Муҳаммадга «шамсул миллати вад-дин» деб таъриф беради. У миллатни дин, мазҳаб маъносида ҳам қўллайди, лекин кўп ўринларда тил, дин, ҳудуд бирлиги га таянган кишилар жамоасини кўзда тутади. XX асрнинг бошида ҳам бизда миллат шундай тушунилди. Гап шунда-ки, 300-400 йиллик сукунатдан кейин (жаҳон тарих қати-да Туркистон ва умуман туркий халқлар таназзулини 16-асрдан бошлаш анъанаси мавжуд бўлиб, бунинг бош са-бабларидан бири 15-асрда денгиз йўлининг очилиб, и пак йўлининг тўхтаб қолиши деб ҳисоблайдилар) қадим ўлка-миз ҳаётининг барча соҳасида яқин ўртада кўрилмаган бир қўзғалиш кўзга ташланди. Ўқиш-ўқитишда «усули жадид» деб аталган, мазмун- мундарижасидан иш усулигача янги-ланган мактаблар пайдо бўлди. Миллий матбуот изга туш-ди, театрчилик йўлга қўйилди. Янги адабиёт майдонга келди ва буларнинг ҳаммаси бир сўз — «жадидчилик» номи билан аталди. Замонасининг тан олинган аллома алиби Абдурауф Фитрат буни Навоий асридан кейинги энг юк-сак кўтарилиш ҳисоблайди. XX аср боши узбек ижтимо-ий-маънавий тафаккури қисқа муддатда Шарқнинггина эмас, Ғарбнинг ҳам бир қатор талабларига жавоб бера оладиган даражага кўтарилгани бугун исбот талаб қил-майди (А.Н.Самойловичнинг 1916 йилдаги «Драматичес кая литература сартов» мақоласини, Е.Э.Бертельснинг

сўнгроқ Қодирий романлари муносабати билан айтган фикрларини эслаш кифоя). Сирасини айтганда, биз XIX - XX асрлар остонасида бошланиб, 1929 йилга қадар давом этган ва шамдай ат рофии ёритиб бораётганида лаврой шамоли ўчирган бу ҳодисанинг мазмун-моҳияти у ёқда турсин, майдонга ке-лиши, қатағон сабабларини ҳам етарли англай олган эмас-миз. Узоқ йиллар уни тилга олиш ман қилинди. Сўнг уни 1905-1907 йиллардан рус инқилобий ҳаракати билан боғ-ладик. Октябрдан кейин халқ манфаатига зид йўддан кет- ди, деб тушунтирдик. Ва замонга қараб бу нуқтаи назарга таҳрир киритиб бордик. Аслида Туркистонда Русиядаги инқилобларнинг таъсири биз ўйлаганчалик бўлган эмас. Аввало, бу инқилобий ҳаракатларнинг аксарияти тор доирада Туркистонга кўчириб келтирилган руслар ораси-дагина бўлган, маҳаллий халқ деярли иштирок этмаган. Иккинчидан, ҳар қандай инқилоб зўравонликка таянар эди. Ниҳоят, бу инқилобларнинг ғоявий дастури — илмий социализмча «ижтимоий адолат ва тенглик» талқини ис-ломга зид эди. Шуларга кўра, 1905-1917 йиллар Туркистон инқилоби ҳақида гапириш муболағадан бошқа нарса эмас. 1917 йил феврални шоир Сидқий Хо ила или кий Русия инқилоби деб тушунтиради ва унга бағишлаб шу номда махсус бир достон ёзиб бостиради. Октябрь, кўпчилик ҳақли эътироф этаётганидек, «тўнтариш» эди. Хўш, инқи-лобдан бизга теплили нима қолди? Шуларга қарамасдан, ижтимоий-маънавий ҳаётимиз-даги инқилобий руҳни рад этиш хато бўлур эди. Фақат унинг омилини тўғри белгилаш керак. Уни ўрис истило сиёсати майдонга келтирди, халқимиз қонидаги эркпар- варлик руҳи қанот берди. 1898 йилги Дукчи эшон, 1916 йилги Умумтуркистон қўзғолони, 20-йиллардаги муста-қиллик учун кетган аёвсиз кураш бунга далил. Мунаввар-қори Қўқон мухторияти аёвсиз бостирилган 1918 йилда Убайдулла Хўжаевнинг шундай баёнот берганини маълум қилади: «Шўро ҳукумати бу ҳолда Европа буржуазияси билан муқаррар тўқнашади ва ўнга кирмай ҳалок бўлади, бордию, дастлабки ўн йилда бундай ҳарбий тўқнашув амал га ошмай қолса, аҳвол анча мураккаблашади...»

Дарҳақи-қат, ҳарбий тўқнашувлар олди олинди, ички душманлар бартараф қилинди. 1929 йил Шўро тузумининг узил-ке-сил тантанасини англатувчи «буюк бурилиш йили» бўлиб тарихга кирди. Шу билан ўттиз йилча давом этган иқги-содий, ижтимоий, маънавий ҳаётнинг барча жабҳаларида катта кўтарилиш ясаб, халқимизнинг яхлит бир узбек миллати сифатида ўзини англашига, қадри ва ўрнини то-пишига буюк хизмат қилган жадидчилик даври битиб, унинг намояндаларини «синф сифатида тугатиш» бош-ланди. Миллий уйғониш барҳам топди. «Социалистик уйғониш» Йўлга қўйилди. Биз миллий уйғониш даври узбек адабиёти деганда мана шу даврни кўзда тутамиз. Мен ҳозир авж даври 30 йил атрофида деб кўрсатдим. Бу ҳодисанинг майдонга келиш омиллари ҳам бор. У узоқрокдан, Туркистоннинг истилосидан бошланади. Шу тариқа биз ушбу даврни 1865- 1929 саналари билан чегаралаймиз. Бу давр адабиёти чинакам маънодаги янги адабиётдир. У анъанавий адаби-ётдан шаклидан тортиб, мазмун- мундарижасигача, ифода воситаларигача кескин фарқ қилади. У миллатни уйғот-ган, истиқлолга бошлаган адабиётдир. Бу унинг биринчи ва энг муҳим хусусиятидир. Кафедрамиз мана шу давр адабиётини ўрганиш ва ўргатишни мақсад қилиб олади. Биз Россия истилоси ва унинг оқибатлари, давр воқеала- рининг тарихий-бадиий адабиётда ёритилиши, миллий озодлик ҳаракатлари ва адабиёт, инқилоб ва адабиёт, шўро тузуми ва адабиёт каби масалаларга, табиийки, катта ўрин берамиз. Муқимий ҳажвиёти ва умуман бу давр сатираси маса-лалари, Фурқат маърифатчилиги ва умуман миллий уйғо ниш адабиётида бу мавзунинг роли, ўрни, талқини қайта кўриб чиқилади. Жумладан, Муқимий танқидидан йирик ижтимоий умумлашмаларни олиб ташлаш, умуман ҳажвиётимизни социологиядан, Фурқат даври маърифатчилигини евро-палаштириш, руслаштириш тамойилларининг асоратла-ридан холироқ қилиш зарурати бор. Кейин XX аср адаби ёти, матбуот, театр тарихи, адабий ҳаракатчилик кенг кўламда ўрганилади. Беҳбудий, Авлоний, Фитрат, Чўлпон, Қодирий, Аваз Ўтар, Ҳамзаларнинг ҳар

бири алоҳида-ало ҳида берилади. Давр улардан қомусийликни талаб қилди. Улар даврнинг барча масалаларига жавоб беришга урин-дилар. Янги мактаб ғоясини назарий-амалий асослаган ижодкор муаллимлар ҳам, узбек матбаачилик тарихини бошлаб берган оташзабон публицистлар ҳам, профессио нал узбек театрининг биринчи ғиштини қўйиб, актёрли-гидан муаллимлигигача ўзи бажарган театрчилар ҳам, қўйингки, истиқлол учун кураш байроғини баланд кўта-риб, уни яқинлаштириш учун калам билангина эмас, қурол билан ҳам жонбозлик қилган шулар эди. Улар ҳақда сўз юритганда шу томонларини ҳам айтиш керак бўлади. Ниҳоят, яна бир ran . Бу давр адабий -тарихи й материал и фанимиз учун, муболағасиз айтиш мумкинки, очилмаган қўриқ даража-сида. Биз ҳозир Ҳамза ва Қодирийни истисно қилсак, даврнинг энг машҳур кишиларинигина, уларнинг ҳам номларию бир-икки тилга тушган асарларинигина била-миз. Чўлпоннинг салмоқпи биргина китоби чиқди, холос. Беҳбудий, Фитратларнинг эса мутахассислар етишмасли-ги, борларининг ҳам қовушмаслиги, бўшанглигимиз, масъ-улиятсизлигимиз ва ҳоказолар туфайли шу пайтга қадар бирорта алоҳида китоби чиқмади. Турли сабаблар билан у қадар машҳур бўлмаган ис-теъдодлар ҳақида гапирмай қўя қолайлик. Нима қилиш керак? Ҳар бир кун, дақиқани ғанимат билиб, миллий уйғо ниш деб аталган ва тарихимизда ғоят муҳим ўрин тутган бу даврнинг сақланиб қолган барча ҳужжат ва материал-ларини синчиклаб кўздан кечирмоқ, сараламоқ, тасниф этмоқ ва умумлаштириб, бугунги куннинг хизматига қўй-моқ керак. Нега бу давр адибларининг бадиий асарлари эмас, оддий кундалик мақолалари ҳам бирдан фикру ўйимизни банд қилиб қўйди. Чунки улар бугунги куннинг долзарб масалаларига ғоят оҳангдошдир. «Икки эмас, тўрт тил лозим» («Ойна» ж., 1913 й., 12-сон) ёзади Беҳбудий, «Ҳим-мат ва саботи бўлмаган миллатнинг ҳаққи ҳаёти йўқдир» («Ойна» ж., 1915 й., 7-сон) деб

сарлавҳа қўяди Фитрат ўз мақолаларидан бирига. Самарқандлик Сиддиқий- Ажзий ҳар бир мамлакатнинг хориж билан олди-сотдисини ин-соннинг нафас олиб чиқаришига қиёс қилади («Мирьоти ибрат», Самарканд, 1914 и.). Бозор иқтисоди бугун бу масалани кун тартибига қўйди. Бундай оҳангдошликнинг сабаби нимада? Сабаби шундаки, XX асрнинг боши билан охири ўрта-сида фавқулодда бир ўхшашлик бор, бунинг оти миллий уйғонишдир. 1929 йилдан бошланган қатағон билан 60 йилча узилиб қолган бу жараён 80-йилларнинг охирида юза га келган шароит ту фа или я на тикланди. Шу маънода бугунги жараён жадидчиликнинг узвий давомидир, сиз билан биз эса фидойи жадидларнинг ҳақиқий ворислари-миз. Сиз билан биз учун уларнинг меросидан яқинроқ ва азизроқ мерос йўқ. Ушбу даврни ўрганишда бу жиҳатлар-ни ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. — Демак, биз шу чоққача жадидчилик ҳаракати, жадид адабиётига нисбат бериб ўрганиб келган манбалар, ижод намуналари аслида миллий уйғониш ҳаракати ва адабиёти- нинг илк сарчашмалари бўлган. «Янги маска тақиниб чиқ-қан эски мустамлакачиларни» бехато таниган Мустафо Чўқай ўғли, ўн олтинчи йилдаёқ «Европа маъданларни искаб топур. Афсус, биз фан илмини отган эмиш», дея надомат чеккан Абдулла Авлоний, халқни фақат маьрифатгина ёруғ-ликка олиб чиқади дея инонган ва бу йўлда маёқ бўлган Ис- моилбек Гаспрали, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Аҳмад Заки Ва- лидий, «Бу дунё деб у дунёни баҳосиз пулга сотдим-ку» дея ҳайқирган Чўлпон, XX асрдаги узбек миллий адабиётида бе-тимсол из қолдирган Фитрату Қодирийлардан то бизнинг давримиздаги Абдулла Орифга қадар миллий уйғониш ҳара кати ва адабиётининг илк қалдирғочлари эди. Фақат биз узоқ вақт уларни ўз номи, ўз тавсиф-талқини билан атай олмай келдик. Минг истиҳола билан тилга олган тақдирда ҳам мафкуравий андозаларга мослаш учун гоҳ октябрь инқи- лоби куйчиси, гоҳида эса мураккаб қиёфали ижодкор деган тавсифларни қўллашга мажбур бўлардик. Мустамлакачи- ларнинг асл мақсадлари, хоҳиш- иродаси боис тарах саҳифа-сидан буткул ўчириб юборишга ёхуд бошқача

ғайри талқин-лар билан юритилишга мажбур бўлган бу зотларни игна би лан қудуқ қазгандек бўлиб ўрганган тадқиқотчиларга не- чоғлик қийин бўлганини тушунаман, албатта. Улар ижоди- ни ҳайиқмасдан ўрганиш аслида юзаси тинч оқиб турган даре тубидаги бўҳронлару гирдобларни била туриб, унга шўнғиб чиқиш билан баробар бир иш, чинакам жасорат эди Гарчи, Сиз ҳатто ўн йилгина муқаддам чиққан миллий уйғо ниш адабиётига дойр тадқиқотлар китобингиз сўзбошиси- да «коммунизм инсониятнинг излай- излай топган буюк ҳақиқатидир», дея ёзишга мажбур бўлган эрсангиз-да, ас - лида Сизнинг излай-излай топганларингиз — бу, ўша асов даре бўҳронлари орасидан олиб чиқиб элингизга тортиқ қил- ган улуғ ижодкорлар мероси эди. Бугун Аллоҳ инояти билан Ватаними.1 озод бўлиб, ҳақиқатни ўз номи билан айтиш мум- кин бўлган, оддий тўғри сўзни ҳам «буюк Ўктабр инқилобию коммунизм либоси»га ўрашнинг ҳеч бир зарурати қолмаган кунларда ўша сиз каби тадқиқотчиларимиз илмда ғаввос янглиғ меҳнат қилишга мажбур бўлган пайтлардаги тадқи- қотчилик жараёни, унинг ўзига хос мезонлари, шаклу ша- мойиллари, моҳияти ҳақида сўзлаб берсангиз. Илмий ижод маъносида бу ўзи қандай жараён эди ? - Жуда нозик жойдан олдингиз, Муродилла. Майли ran кел ганда айтган яхт и. Менимча адабиёт ҳамиша йўл топган. Ғарбда «Эзоп тили», Шарқда «усули таъриз» де ган гаплар бекорга туғилган эмас. Айниқса, Шарқ кўпқа- ватли ифодага жуда бой бўлган. Бедилдаги минг биринчи маънони эсланг. Тасаввуф-чи? 20-йилларда Фитрат, Чўлпон асар воқеаларини четга кўчирдилар, ишорага, рамзга зўр бердилар ва шу орқали Шўро тузумини рад этдилар. Бадиий ижодда бунга имкон бор эди, лекин адабиётшуносликда, илмда бу нарса қийин эди. Шу сабабли 60-70 йиллар адабиётшунослиги жадидчиликни ўрганишда жуда осон ва қулай йўлдан фойдаланди. Яъни ҳодисанинг сифатлари айтилдию, номи тилга олинмади. Лекин унга дахлдор материаллар истеъмолга киритилди. Гоҳо бошқаном остида ажратиб олиниб, қайта баҳоланди. Масалан, Сиддиқий-Ажзий, Авлоний, Сидқий Хондайлиқий, Мирмуҳсин-Фикрий, ҳатто Таваллогача маърифатчи ёхуд

инқилобчи сифати билан ажратиб олинди. Ҳолбуки, уларнинг хаммалари ўхчарини «жадид» деб эълон қилган эдилар. Бундай Караганда, ғалати, кулгили бир вазият майдонга келди. Жадидга «буржуа» сўзи қўшилади-да, «адрессиз» урилаверади. Ҳолбуки, у ном остида деярли одам қолган эмас. Бу бизнинг сиёсатимиз билан амалиётимиз ўртасидаги ўтиб бўлмас чоҳнинг бир ифодаси эди. — Сиз жадидчилик ва жадид адабиёти бўйича етакчи мутахассисларимиздан бири сифатида тадқиқотларингизда асосан архив ва қўлёзма манбаларга таянган ҳолда иш кўриб келмоқдасиз. Исмоилбек Гаспрали, Мустафо Чўқай, Ахмад Заки Валидий ҳақидаги рисола ва мақолаларингиз, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Авлоний ва бошқа маърифат- парвар адиблар меросига дойр тадқиқотларингиз билан та-нишганда «жадидчилик — Туркистондаги миллий уйғониш- нинг намоён бўлиш шаклидир» деган бир концепция ярқ этиб намоён бўлади. Агар шундай бўлса, жадидчиликнинг Русия ва жаҳон умумтуркий ҳаракатчилиги билан боғланишлари қандай кечган? — Миллий уйғониш ҳар бир миллатнинг тараққиёти тарихидаги зарурий бир ҳодиса. Агар у босқични ўтамаса, маданиятли, маърифатли миллатга айлана олмайди, жа ҳон оиласига қўшила олмайди, силсиладан тушиб қолади. Масалан, табиий бойлик миллат ва мамлакатнинг бахти, омади деймиз. Лекин ундан фойдаланилган, оқилона фойдаланилган тақдирдагина наф келтиради. Аксинча, уқувсизлик, лоқайдлик оқибатида бахт эмас, бахтсизликка айланиши мумкин. Бизда шундай бўлмадими? Газлида-ги газлар аёвсиз ва ўйловсиз сўриб олиниб, иш зилзила-гача борди. Ҳосилдор ерларимиз бефарқ жоҳилона экила-вериб ишдан чикди. Жаннатдай табиат заҳар-заққумга тўлди. Орол минтақанинг эмас, куррамизнинг фожиасига айланди... Миллат маърифатли бўлганда буларга йўл қўярмиди? Ҳаммаси миллий уйғонишнинг йўлда узилиб қолганли-гида. Узр, бир оз чалғиб кетдим. Хуллас, бизда уйғониш жадидчилик шаклида намоён бўлди. Миллатнинг ўз-

ўзини англаши табиий бир ҳолда миллатпарварликнинг, исло-мий тушунчаларнинг жонланишига олиб келди. Унга қарши кураш «панисломизм», «пантуркизм» тамгаси би лан Ленин даврида ўша 10- йиллардан бошланган эди. 1929 йилдан кейин ниҳоясига етказилгани Сизга маълум. Хул лас, XX асрнинг бошларида Русиянинг учта бир-биридан узоқ нуқгасида - Туркистон, Волга бўйи. Кавказда мар-казлашган туркий халқлар ўртасида тезкор ва фаол бир алоқа майдонга келди. Масалан, Исмоилбек Гаспралининг «усули жадид» мактаби қисқа муддатда бутун Русиядаги туркий халқлар орасига ёйилди. «Таржимон» газетаси тур-кий оламнинг матбуот марказига айланди. Уфада «Мад-расаи Олия»да, Оренбургда «Мадрасаи Хусайния»да Русиянинг турли минтакдсидан туркий халқ вакиллари ке-либ ўқий бошладилар. Уларни битирган шогирдлар тур кий, исломий маданиятини йўқотаёзган қозоқ далалари-га, Симбирдан Сибиргача бўлган уездларга таралиб кетар эдилар. Қозон, Боку, Тифлисда бизнинг Беҳбудийдан Авлонийгача, Қодирийдан Ажзийгача бўлган зиёлилари-миз неча марталаб бўлганлар. Мирмуҳсин, Мўминжон-Тошқин «Олия»да ўқишган. Оренбургда Ризоиддин Фах-риддиннинг «Шўро» журналида ҳамкорлик қилишган. Авлоний 1916 йидда Озарбайжон театр юддузларидан Сид-қий Руҳилло труппаси билан биргаликда Тошкентнинг «Колизей»ида Узейир Ҳожибековнинг «Лайли ва Маж-нун» операсини саҳнага қўйган эди. Самарқандлик Сид-диқий-Ажзийнинг «Анжумани арвоҳ», «Миръоти ибрат» достонлари 1909 йидда Тифлисда босилган. Бундай ми-соллар жуда кўп. Иккинчидан, алоқа доираси Русия сарҳадидагина қол-маган. Масалан, Туркия, Хитой, Афғонистон каби мам-лакатларга ҳам ёйилган. Гаспрали ва Беҳбудийнинг Ис-танбулдаги учрашувлари, Фитрат ва бир қатор бўлажак адибларнинг университетда таҳсил олиши, Сўфизоданинг Афғонистон, Хиндистонда қувғинда юришлари бунга да-лил. Умуман олганда, XX аср бошидаги Туркистон жа-дидчилиги Русия ва хориждаги умумтурк ҳаракатчилиги билан жуда яқин, ҳатто ташкилий, амалий алоқада бўлган, дейишга асос бор, деб ўйлайман.

— Сиз излай-излай топган хазиналардан яна бири — бу Бобур мирэонинг ўғли Комронга ёзган ва шу чоққача фан оламига номаьлум бўлган хатидир. Унинг топилиш жараёни қандай бўлган эди? Олий ўқув юртлари ўқитувчиларининг ҳам малака ошириш курслари бўлади. 1972 йидда шу сабаб бўлиб, К.ОЗОН шаҳрига борган эдим. Қозон университетининг салкам 200 йиллик тарихи бор. У ерда 1804 йилдан буен тошбосма йўлга қўйилган. «Қозон босма» деган ran бор. «Бобурнома» биринчи маротаба шу ерда чоп этилган. Шунга кўра, бу ерда анча-мунча қўлёзмалар тўпланган бўлиши керак, деган ўй билан борган кунимдан Қозон шарқшунослик мактабининг жамғармаси — университет кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалар фондини ўргандим. Бу шулар орасидан чиқиб қолди. «Дидактика» муҳри боси либ, бир четда ётибди. Ўқиб курсам, Бобурнинг ўғли Ком- ронга хати. «Бобурнома»га солиштирсам, китобда йўқ. Мазмун-моҳиятига кўра эса, ғоят муҳим... Йирик адабиётшунос — манбашунос олим, Қозон дав-лат университети профессори Хатиб Минигуловнинг ҳим- мат ва ғайрати билан фотонусхасини олишга муваффақ бўддим. Афсуски, уни ўзимизда эълон қилиш жуда қийин кечди. Ҳатто ил ми и журналимиз ҳам қайтариб берди. Орадан 7 йил ўтиб, 1979 йилдагина дунё юзини кўрди. — Бегали ака, сиз ўрта мактаблар учун узбек адабиёти-дан қайта тузилган янги дастур ва дарсликларнинг мумтоз адабиёт бўйича раҳбари ва муаллифларидан бирисиз. Янги дарсликларимиздаги ўзгаришлар нималардан иборат ? Китоб аввалги дарсликларимиздан қайси жиҳатлари ва қандай концепция билан фарқланади? — Узбекистан, мана учинчи йил, мустақил мамлакат сифатида яшаяпти. Иктисодда ҳам, сиёсатда ҳам, маъна- виятда ҳам мустақил қадам ташлаяпти. Бинобарин, биз- нинг адабиёт бўйича тузган дарслик ва дастурларимиз бугун ўз ақли, ўз хулқи, ўз меҳнати билан, лекин жаҳон ҳамжа-мияти билан биргаликда яшашга азму қарор қилган ва бу йўдда дадил қадамлар билан илгарилаб бораётган миллат манфаатларига мутаносиб бўлмоғи керак. Янги дастур ва дарсликлар бу йўддаги дастлабки иш- лардир. Улар йил сайин

такомиллаштирилиб борилмоғи лозим. Ҳозир ҳам маълум ишлар қилинди. Биринчи маротаба дарсликлар синфийлик, партиявийликдан, сиёсатбозлик- дан халос бўлди. Асрлар синовидан ўтган миллий, диний қадриятларга маънавиятимизнинг таркибий қисми сифа тида жой берилди. Мумтоз адабиётга одоб-ахлоқнинг, воқеликнинг бадиий ифодаси, тўғрироғи, воқеликка асос- ланган адаб-ахлоқнинг инъикоси сифатида ёндашишга ҳаракат қилинди. Шуларга кўра, адабий материалнинг ҳам маълум қисми батамом янгиланди. Иккинчи қисмининг талқин ва таҳлили ўзгарди. Уларни ўзлаштириш ва ўқув- чиларга етказишда айрим қийинчиликлар бўляпти. Бунинг асосий сабаби шундаки, ўқитувчиларимизнинг катта қисми бадиий асар ўқиш у ёқда турсин, кундалик газета ва жур- наллардан ҳам бехабарлар. Фикрлаш йўқ. Узоқ йиллар тайёр фикрларни тайёр қолипларга солиб ўқувчига бериб келинган. Шу энди ўзгарди. Энди мустақил ўқиш, ўзлаш тириш, у ҳақда мустақил фикр юритиш керак. Унинг ус- тига ўн йиллаб мактабда ҳам, олий ўқув юртларида ҳам ўзлаштиришда «юз процентчилик» билан шуғулланиб ке линган. Озгина «қайсарлик» ҳам жазосиз қолдирилмаган. Пировард-оқибатда «тишсиз- тирноқсиз» қуллуқчи кадр- лар кўпайиб борган. Шунчадан кейин қийин бўлади- да, осон бўлсинми? Аслида, муаллимликдан баланд мартаба борми дунёда? Мирзо Улуғбекдай султон салтанатнинг минг бир ташвишидан ортиб, имкон топиб, ўзи қурдир- ган мадрасада даре бермаганмиди? XX аернинг фидойи-лари Беҳбудий, Фитрат, Мунавварқори, Авлоний, Ҳамза, Сиддиқий-Ажзийлар-чи? Ҳар бир даре тўлақонли ижодий иш бўлиши керак. Шундагина кутилган натижага эришиш мумкин. Янги дас тур бир қадар мана шундай ижодкорликни талаб қилади. — Сиз халқаро Яссавий мукофотининг лауреати, Аҳмад Яссавий ижодини ўрганиш халқаро қўмитаси аъзоси сифа тида кўплаб халқаро анжуманларда иштирок этдингиз. Албатта, хорижда Ўзбекистонга, узбек маданиятига, ада- биётимизнинг бугунги ўтмишига қизиқиш жуда катта. Сизнингча, шу қизиқишларда виз учун, хусусан, бу мадани ят ва адабиётнинг бирдан-бир ворислари бўлмиш узбек зиёлилари учун ибрат бўладиган, ўрганса арзийдиган

жихатлар нимада? - Мен кузатган энг муҳим жиҳат холислик. Биз, кўпин ча, четдаги ҳар бир корхона ёки хусусий кишининг бизга қизиқишидан албатта манфаат, унда ҳам моддий манфаат қидирамиз. Тўғри, манфаат дунёни ҳаракатга солувчи қодири қудрат. Айниқса, моддий манфаат. Лекин дунёда холисона қилинадиган ишлар ҳам йўқ эмас. Мен эл усти дан семириб юрган дўкончининг охират азобидан қўрқиб, мачитга хуфиёна хайри садақа бериб кетишини айтаётга- ним йўқ, албатта. Мен жонини таҳликага қўйиб биров ларни қутқариб қолган, лекин номини ҳатто билдириб қўйишдан ўнғайсизланадиган қанчадан-қанча кишиларни айтяпман. Бу ҳам маданият, юксак маданият. Мен 1991-1993 йилларда Туркияга борганимда менга турли му носабат билан турли даражада, лекин холисона ёрдам беришга ҳаракат қилган кўпгина кишиларни учратганман. Улар ҳакда матбуотда ёзганман. — Шу ўринда яна бир баҳсли масалага ўз муносабатин- гизни билдириб ўтсангиз: сўнгги пайтда матбуотда ҳам, ёзувчилар уюишасидаги баьзи йиғинларда ҳам халқимизнинг утмишдаги номи, миллат сифатидаги шажарамиз хусусида бир-бирига зид фикрлар айтилмоқда. Ҳатто қўйиб берсангиз баьзи «билимдонлар» «биз аспида ҳам, ҳозирда ҳам турк миллатиданмиз, халқимиз ва юртимизнинг номини узбек деб аташ мустамлакачилар ўйлаб топган гап», дейишгача бориб етишмоқда. Ҳатто узбек тили турк тилининг шеваси деган гапларҳам юрибди. Бу гапларда бирор асос борми?Наҳотки, жаҳондаги ўттиз миллиондан ортиқ инсон қадим- қадим- дан ўз она тили сифатида эъзозлаб келаётган кадимий узбек тилимиз катта бир тил оиласининг шеваси даражасига туш- гулик аҳволда қолган бўлса? — Дилетантлик ёмон, албатга. Лекин бир нарса билан ҳисоблашмоқ керак. Мамлакатимиз 1924 йилгача расма-на «Туркистон» эди, тилимиз турк тили дениларди. Ҳатто Сиддиқий-Ажзий 1914 йидца бир достонида Самарканд халқи ҳақида тўхтаб:

Халқ ичра ано тили икидур Турки-чиғатою тожикидур, - деб ёзади. 1918 йидца Туркистон мухтор жумҳурияти ту-зилгач, кўп ўтмай «Ҳукумат тили» ҳақида қарор кабул килинди ва «Ҳукумат тили - турк тили» деб эълон қилин-ди. «Иштирокиюн»нинг 1918—1919 йил саҳифаларини ва-рақласангиз, бу гапга тез-тез дуч келасиз. Шунга қара- масдан, «узбек тили» ва «узбек халки» тушунчалари олдин йўқ эди, деган даъвони ҳеч ким айта олмайди, албатта. «Узбек» тушунчаси асрлар оша келади. Бугунги узбек асо-сан ўша дашт ўзбеги билан шаҳарлик «Турки чиғатой»нинг бирлашувидан таркиб топган. Улар асло бир-бирларини инкор қилмандилар, аксинча, бир-бирларини тўлдиради-лар. Шу маънода турк тушунчаси кенгроқ тушунча. Бир мисолни айтай. 1916 йидца Уфадаги «Олия» мад-расасида ўқиётган ўнга яқин туркий миллат вакиллари орасида тил масаласида гап қочади. Бош мударрис Зиё Камолий, мударрис адиблар Олимжон Иброҳимов, Фотиҳ Сайфи Қозонли иштирокида Мадраса талабалари қизғин мунозара ўтказадилар. Мунозара матбуотга кўчади. Қозоқ шогирдлар ўз тилларида адабиёт, матбуот яратиш лозим

лиги фикри билан чиқадилар. О.Иброҳимов «Онг» жур-налининг 1916 йил 5-сонида «Тиллари бошқа бўлса-да, кўнгиллари бир» деган катта мақола эълон қилади. Кўрдин- гизми, аср бошида миллий масала қандай қизғин муҳока-ма қилинган. Миллатнинг уйғониш пайтида бу табиий ҳол. Айланиб, ўзимизнинг ўзбекка келадиган бўлсак, бу ерда умуман муаммо йўқ. Тил бир, эл бир. Номи илгари, бо-рингки, турк (чиғатой), турк (узбек) эди. Энди - узбек. Номлар турли даврда турлича бўлган бўлса ҳам, моҳият ўша-ўша-ку. Халқ бошқа бўлиб қолгани йўқ-ку. Яна бир мисол. Ўнинчи йилларда машҳур турк муҳар-рирларидан доктор Абдулло Жаводбекка бўлса керак, са-вол берадилар: — Сизнинг туркликка ва мусулмонликка муносабатингиз қандай? У шундай жавоб беради: — Мен аввало туркман, сўнг мусулмонман, ундан кейин одам боласиман. Шуни хиёл ўзгартириб, «Биз аввало ўзбекмиз, ундан сўнг турк, ундан кейин мусулмон ва ундан кейин одам боласимиз» дейишни истардим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Бахти уйғонган халқ

Миллат ғурури

Адабиёт миллат кўзгуси

Авлод тарбияси миллат тарбияси

Ўзликни англаш миллат руҳига садоқат