Миллат ғурури - Идея национальной независимости - Рефераты

Миллат ғурури

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.109375 KB

Миллат ғурури Илмнинг мавқе-мартабаси Шарқда бағоят баланд бўлганлиги ҳаммага маъдум. Ҳадиси шарифлардан бири-да «Олимлар пайғамбарлар ворисидир», дейилади. Халқи-мизда «Олим бўлсанг, олам сеники», деган нақл бор. Бу ran бугун пайдо бўлган эмас. Дунёга ўнлаб илм-фан доҳийларини ҳадя этган бу мил лат олимликнинг шуҳрати билан бирга, игна билан қудуқ қазимоқдек заҳматини ҳам жуда яхши билган. Илм ўргат-моқнинг шараф ва масъулиятини эса янада баландроқ тутган. Устоз отангдан улуғдир, дейди у Арасту тили би лан, чунки ота фарзандни осмондан ерга туширади, устоз эса шогирдни ердан осмонга кўтаради. Сўнгти 3-4 аср Туркистон учун ғоят оғир кедди. XIX аср асорат асри бўлиб тарихга кирди. Миллат зимистонга ботиб борди. Лекин унинг ўзлигини сақлаш инстикти йўқолмади. «Усули жадид» кашф этидди. Русия забтига олган Туркистонда «жадидчилик» номи билан тарихга кирган Миллий уйғониш бошланди. Унинг асосий мақ-садларидан бири олий таълим эди. «Биз ҳам ўз университетларимизни қурамиз!» — деб ёзган эди 1885 йили машҳур Исмоилбек Гаспрали. Маҳ-мудхўжа Беҳбудийнинг «Ойна» журналида эса 1914 йили шундай фикрни учратамиз: «Ҳозирги замон аҳволига ошно кишиларга ва бошиға тушганларға, барча тожир ва ман- сабдорларга албатта маълумдирки, бизга мувофиқи замо-на одамлар керак. Яъни мусулмон дўқтур, мусулмон му-ҳандис (инженер пилончи), мусулмон закунчи. Тижорат-хоналарда мусулмон «агент» ишбошилар, подшоҳлик маҳ- камаларида мусулмон маъмурлари, мусулмон судялари, натариус (муқовалат муҳаррири), банкаларда мусулмон саркорлари... керакдур... Биз хоҳласакки, ўзимизни бош-қаларнинг маданий ва иқтисодий ютулишидан сақланил-са, юқоридаги айтулгон кишиларни ҳозирлаб, яъни оли-ми замоний

тайёрламоқимиз керакдур...» Тошкент давлат университети мана шундай эҳтиёж фар за иди бўлиб дунёга келган эди. Буни биринчи бўлиб тараққийпарвар зиёлиларимиз англадилар ва умуммиллат гояси даражасига кўтардилар. 1918 йилнинг 9 апрелида Тошкент жадидларининг етакчиси Мунавварқори Абдурашидхоновнинг Дархонда-ги ҳовлисида 9 кишилик ташкилий ҳайъат тузилиб, иш бошланди. 10 апрель куни Пиёнбозор (ҳозирги Навоий театри атрофи)даги мактаб биносида шаҳардаги ҳар бир ташкилотдан бир вакил чақирилиб, масала умумий маж-лисга қўйилади. Барча қатнашчилар маҳаллий халқ (му-сулмонлар) учун университетнинг ғоят зарур эканлигини якдиллик билан тасдиқлайдилар. 1918 йилнинг 3 майида бўлиб ўтган ташкилий комис-сиянинг умумий мажлисида Мунавварқори Абдурашид-хонов — раис, Исо Тўхтабоев — биринчи муовин, Бурҳон Ҳабиб — иккинчи муовин, Мухтор Бакир - саркотиб, Абдусамиъқори Зиёбоев хазинадор қилиб сайланадилар. Ўтган 9 йиғилишда бўлажак университетнинг ташкилий тузилишидан шўъба- факультетлари-ю, энг муҳим соҳалар-нинг дастурларигача ишлаб чиқилади. Уларга кўра, уни верситет уч босқичли (қуйи, ўрта, олий) бўлиб, «ибти-доия шўъбаси» деб аталган биринчи босқичга ёши 15дан кам бўлмаган уч гуруҳ ўқувчилар қабул қилинар эди. Иб-тидоия шўъбаси асосан ўрта маълумот берар, ўқувчини талабаликка тайёрлар, айни пайтда анъанавий қўл ҳуна- ридан элекросозликкача бўлган алоҳида ўқув дастури ва муддатига эга турли-туман касб-корларга ўргатишни ҳам кўзда тутар эди. Жумладан, 2 мусулмон касб мактаби очиш мўлжалланади. Иккинчи босқич — дорулмуаллимин беш йиллик бўлиб, унга 6 йиллик бошланғич мактабни тугатганлар, «аввалда муаллим бўлиб-да, баъзи фанлардан қусурли ёки таълим ва тарбиядан маълумотлари такмил этилурга муҳтож» ки-шилар қабул қилинар эди. Дорулмуаллиминдан мақсад «ибтидоий ва ўрта мактабларда қувваи илмия ҳам аҳволи таълим ва тарбия жиҳатиндан етушинча хабардор бўлғон ўқитувчилар етиштирув» эди.

Учинчи - олий босқич эса, Оврупо андозаларидаги олий ўқув юртини кўзда тутарди. Ташкилий комиссия қарорига мувофиқ, Тошкентнинг ўзида ибтидоий шўъбасига маҳаллий йигит-қизлар учун 23 мактаб (шундан 4 таси хотин- қизлар мактаби), муал-лимлик курслари, ҳунар мактаблари, кутубхона, қироат-хона, боғча кабилар очиладиган бўлди. «Программа ко-миссияси» каби кўплаб комиссиялар тузилиб, ишга ки-ришди. Хуллас, дорулфунуннинг нашри афкоридан «до-рулфунун театри»гача, дорулмуаллиминнинг Бекларбеги мадрасасида бўладиган «пансион»игача муҳокама қилинди. Дорулфунун кенгаши университетнинг олий органи ҳисобланар, унинг таркибини эса, шўъбалардан сайланиб келадиган вакиллар ташкил қилар эди. Мажлис жамоанинг ярмидан купи иштирокчи, сай-ловлар оддий кўпчилик овозини олиш билан ҳал қили-нарди. Дорулфунун кенгаши раиси университет ректори ҳам эди. 1918 йил 12 майда Тошкентнинг Эски шаҳар қисми-даги собиқ Викула Морозов савдо уйи (ҳозирги Қодирий боғининг Себзор томонида, босмахона рўпарасида жой-лашган эди)да Туркистон мусулмон'халқ дорулфунуни очилди. Уни маълум ва машҳур жамоат, маданият арбоби, ташкилий комиссия раиси, Мусулмон халқ дорулфунуни ректори Мунавварқори Абдурашидхонов очади. Туркис тон халқининг илм-фанга, маърифатга муҳтожлиги, уни верситетнинг Миллат ва Ватан қаддини тиклашда буюк омиллардан бўлажаги ҳақида гапиради. Давр удумига кўра, озодлик қурбонлари ҳурматига Абдусамиъқори Қуръон тиловат қилади. . Гарчи мусулмон халқ дорулфунуни ўлканинг 95 фоиз аҳолисини ташкил этган беш ярим миллион тубжой халқ-нинг она сутидан ҳалол ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилаётган бўлса-да, унинг мустақил иш юритиши очил-ган куниданоқ хавф остида қолган эди. Шунга қарамас-дан, Мусулмон халқ дорулфунуни ўлка маънавий ҳаётида муҳим ҳодиса бўдди. Буни шундан ҳам билса бўладики, университет очилган куни унда ўқиш учун ёзилганлар сони 945 тага етган эди. 15 майда университет низоми қабул қилинди. Қисқа

муддатда 23 мактаб ташкил топди. 299 муаллим жалб этилди. Улардан 22 киши олий диний мад-расаларни, 2 киши Русия университетларини битирган эдилар. Ўқитувчилар орасида 20 га яқин шоир ва ёзувчи-лар, дарслик муаллифлари бор эди. 31 майда Тошкентдаги собиқ семинария биносида та-ниқли элшунос олим Абубакр Диваев раислигида дорул муаллиминнинг тантанали очилиш маросими бўдди. Асо-сий маърузачи Мунавварқори барчани табрик этиб, «эски ҳукуматнинг мусулмонлари ағфол (менсимаслик) ва эз-мак қасди (мақсади) ила очғон бу семинария биноларида мусулмонларнинг дорулмуаллиминларини очиш» замони келганидан шодмонлик изҳор қилди. Абдусамиъқори, Камол Шамс, Исмоил Ҳаққи, Мухтор Бакир, жами ўндан ортиқ киши сўзга чиқди. Дорулмуаллиминнинг мусулмон халқ дорулфунуни кенгашининг 1918 йил 7 майдаги уму-мий мажлисида тасдиқланган таълим дастурида фаол қат-нашган ўз илмий-педагогик хизматлари билан эътироф этилган 13 киши — Камол Шамс, Мунавварқори, Фитрат, Бурҳон Ҳабиб, Иброҳим Фаҳмий, Ҳайдар Шавқий, Амин Афандизода, Абдураҳмон Исмоилзода, Абдулла Раҳимбой, Исмоил Ризо, Владимир Сергеев, Загрубская, Углицкий-лар «ҳайъати таълимия» (илмий кенгаш аъзолари) қилиб сайландилар. Дарслар ўз даврининг етакчи мугахассисла-ри томонидан берилди: она тили ва адабиёт (Фитрат), ахлоқ (Мунавварқори), этнография (Абубакр Диваев), мате матика (Камол Шамс), сиёсий тарих (Бурҳон Ҳабиб) ва ҳоказо. Мусулмон дорулфунуни Туркистон маънавий ҳаётида муайян силжиш ҳосил қилди. Миллатнинг истиқболга ишончи ошди. Зиёлилар дорулфунун мурожаати билан ўз уйларидаги илмий-адабий китоблар, дарсликларни уни - верситет кутубхонасига инъом эта бошладилар. Самарқандда дорулфунун шўъбаси очилди. Машҳур Маҳмудхўжа Беҳбудий раис, таниқли адиблар - Ҳожи Муин, Саидаҳмад Сиддиқий, А. Қурбий, Ш. Мухторий аъзо бўлиб кирдилар. Тошкент «Мадраса талабалари жамияти» улар учун ҳам «адабиёт

курслари очиш», «мударрисларнинг талабалар томонидан сайланиб қўйилишлари»га таъсир кўрсатиш» кабиларни сўраб Мусулмон халқ дорулфунуни идорасига мурожаат қилади. Дорулфунуннинг олий босқичида 5 факультет - шўъба: адабиёт ва фалсафа, иқтисодиёт ва ижтимоиёт, зироат ва овул хўжалиги, тиббиёт ва риёзиёт, саноат ва техника бор эди. Мусулмон халқ дорулфунуни кенгаши Тошкентдаги машҳур «Турон» саноеъ нафиса жамиятини ва «Чўлпон» театри тўгарагини дорулфунун таркибига олади. Лекин, табиийки, Мусулмон халқ дорулфунунининг миллийликка мойиллиги шўролар ҳокимиятига ёқмади. Мусулмон халқ дорулфунуни очилар-очилмас, шўъба да-ражасига туширилди. Ҳар жиҳатдан ишланган, тайёрло-вини қўшганда беш йилга мўлжалланган дорулмуаллимин дастлаб 4 йиллик курсга айлантирилди, сўнг ундан ҳам қисқартирилди, роса юз кунга келтиридди. Қуйи босқич -мактаблар халқ комиссарлигига ўтказилди. Рус тилини етарли билмаган махдллий ёшлар олий таҳсилдан маҳрум бўлиб қолавердилар. 1920 йили Туркистон халқ универ ситета давлат университетига айлантирилди. 1923 йили унинг беш факультетида ўқиётган 2453 талабанинг 50 та-сигина узбек эди. Қолган талабалар: 1575 - рус, 397 — европалик яҳудийлар, 134 - арман, 81 - татар, 57 - қозоқ-қирғиз, 11 - тожик, 34 - Бухоро яҳудийлари, 9 - турк-ман, 8 - уйғур, 1 - дунган, 1 - литвалик, 18 - латиш, 32— поляк, 15 - немис, 17 - бошқирд эди. Бу ҳол узоқ йиллар давом этди. Шўро тузуми танловининг мезонлари-дан бўлган ижтимоий келиб чиқиш жиҳатидан олиб қара-ладиган бўлса, 1921-1927 йиллар қиёсида деҳқон 20-36, ишчи 18-25, хизматчи 5-28 фоизга ўсиб боргани, ҳунар-манд 21-10, бой ва руҳоний 3—4 фоиздан 0 фоизга тушиб боргани кузатилади. Мана шундай шароитда ҳам халқи-миз университетда ўқий олди. Шунчаки ўқиб қолмади, янги, замонавий илм-фанини, маданияти ва саноатини, таълим-маориф тизимини яратишга уринди. Универси тет биргина Узбекистан эмас, Ўрта Осиедаги беш рес публика учун ҳам замонавий илм- маърифатга бешик бўлди. Янги давлат ва маданиятларнинг пойдеворини

қўйган қардошларимиз шу даргоҳда таҳсил олиб, тарбия топдилар. Минтақамиздаги бугун фаолият кўрсатиб турган илм ва таълим-тарбия муассасалари шу ердан учирма бўлган. ТошДУ адабиёт ва маданиятпинг ўнлаб забардаст ва-килларини етказди. Қозоқ адабиётининг классикларига айланиб қолган Мағжон Жумабой, Мухтор Авезовдан турк- ман Хидир Деряевгача бу даргоҳда таҳсил курган. Узи-мизнинг Ойбегу Қаҳҳорларимиздан Эркин Воҳидов ва Абдулла Ориповгача, Сайда Зуннуновадан Ҳалима Худой бердиевагача, Асқад Мухтордан Ўткир Ҳошимову Шукур Холмирзаевгача шу ерда ўқиганлар. ТошДУ собиқ советлар сарҳадларидагина эмас, олис хорижда хам эътироф этилган илмий кашфиётлар, мак-табларга доя бўлди. 1928 йили физика-математика факуль-тетининг 2 илмий ходими университет ихтиёридаги ас-боб-ускуналар ёрдамида тажрибалар ўтказиб, жаҳонда биринчи маротаба ҳаракатланувчи тасвирни узоқ масо-фага узатувчи электрон телевидение қурилмасини ярат-дилар. ЮНЕСКО 1971 йил 16 апрель қарори билан тош-кентлик ихтирочиларнинг кашфиётини эътироф этди. 1943 йили ташкил топган Узбекистон Фанлар акаде-миясининг янги сайланган 11 ҳақиқий аъзосидан 7 таси шу университетни битирган. Бунгача сайланган 11 прези-дентнинг 9 таси ТошДУдан чиққан, қолган иккитасидан бири - Убай Орипов умр бўйи физфакда ишлади. Уни-верситетнинг ўз салоҳияти билан турли республикаларда хилма-хил фан соҳаларининг яловбардорига айланган собиқ талабалари ҳам йўқ эмас. Собиқ СССР ФАнинг вице-президенти даражасига кўтарилган Беломорский, Қирғизистон ФАнинг собиқ президентларидан М. М. Ади-шев, Қозоғистон ФАнинг вице- президенти Ж. Такибаев, Кишинев университета ректори Лазуревский, Рига уни верситета ректори Кадек, Тожикистон ФАнинг президента С.Умаров кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин. Бугунги кунда ҳам биология, кимё, математика, фи зика, физиология соҳаларида хорижий мамлакатларда эътироф этилган илмий мактаблар бор.

Муҳими шунда-ки, САГУ (1923), ТошДУ (1960) номлари билан аталган, бир қарашда шўро идораси ва мафкурасининг таянчи ҳисобланган бу даргоҳда унинг руҳи ва мақсадига тамо-мила қарама-қарши бўлган мустақиллик мафкураси ҳам ниш уриб борди ва 60-йиллари бошланган, 80-йиллар-нинг охирларида ўзининг авж нуқтасига кўтарилган бу фикр-қарашлар 1991 йили қўлга киритилган ва кунданкун мустаҳкамланиб бораётган мустақиллигимизнинг маъ-навий таянчи бўлиб хизмат қилмоқца. Айни пайтда, университет мустақиллигимизнинг бу гунги бош масалаларидан бўлиб турган Кадрлар тайёр-лаш миллий дастурини бажариш борасида меҳнат қиляп-ти. Янги даврнинг талаб ва эҳтиёжларидан келиб чиққан 28 йўналишдаги бакалаврлик, 116 мутахассислик бўйича магистрлик стандартлари ва намунавий дастурлари тай-ёрланиб, таълим жараёнига татбиқ этилмоқца. Бу йил қабул қилинган 250 бўлажак магистрга 25 академик, 1150 га яқин фан доктори, профессор даре беради. ТошДУ ҳакли ра-вишда республика олий ўқув юртлари орасида таянч уни верситет вазифасини бажариб турибди. Буюк келажакни яратиш, Ватан ва Миллат камолини жаҳоний миқёсларга кўтариш маълум маънода Миллий университет тушунчаси билан ҳам боғланади. Бу масъу-лиятли, лекин ғоят муҳим вазифани ҳал этишда ТошДУ-нинг имкониятлари, тажриба ва салоҳияти ажралиб ту-ради. Президентимизнинг ТошДУ заминида Ўзбекистон Миллий университети ташкил этиш ҳақидаги фармони бу - мамлакатимизнинг бош ва тўнгач олий ўқув юрти мавқеи ва хизматларининг юксак эътирофидир. Тарихи-нинг 1918 йилдан белгиланиши ва фидойи зиёлиларимиз-нинг университетни ташкил қилишдаги тарихий хизмат-ларини қайд этмоқ эса адолатни тикламоқдир. Адолат, ўз навбатида, демократик фуқаролик жамия-тининг биринчи шартидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6- жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти

Похожие

Адабиёт миллат кўзгуси

Уйғонган миллат маърифати

Авлод тарбияси миллат тарбияси

Ўзликни англаш миллат руҳига садоқат

Миллат дардида ёниш эҳтиросларга ишонма, фикрла