Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати - Идея национальной независимости - Рефераты

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.0517578125 KB

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати Мунавварқори яқин тарихимизнинг энг ёрқин шахси-ятларидан. У ҳам замондошлари сингари ижтимоий-ма-даний ҳаётнинг жуда кўп соҳалари билан шуғулланишга мажбур бўлди. Замон янгиланиш замони эди. Европа ўз тараққиётининг ҳадди аълосига қадам қўяётган бир пайтда кўҳна Туркистон росмана ўрта асрчилик тартиб-қоидалари билан яшарди. Миллат ўзлигини тамом унутган, маориф тизими яроқсиз, хурофот авжда, Русия эса, мустамла- качиликнинг зўравонлик ва қонунсизлик деб аталадиган барча қонун- қоидаларини ўрнига қўйиб турибди. Хуллас, миллат яшамоқчи бўлса, ҳамма нарсани - мактаб-мао-рифдан жамият идора тузумигача янгиламоғи, ўзгартир-моғи лозим. Тарих масалани мана шундай кўндаланг қўйди. Фожиа шундаки, миллат буни билмайди, англамайди. У ўз аҳволидан мамнун-масрур. Қул ўз қуллигини англа-са, ярим озод бўлгани дейдилар. Чунки унда ўша лаҳзадан бошлаб, қулликдан озод бўлиш туйғуси пайдо бўлади ва у бунингтадорикини ўйлай бошлайди. Демак, биринчи нав-батда матбуот керак. Матбуот дунё янгиликлари, турли халқлар, мамлакатлар ва уларнинг ҳаёти билан таништи-риб борсин. Кимлигимиз, яъни тарихимиз, буюк аждод-ларимиздан ҳикоя қилсин. Иккинчидан, адабиёт керак. Юракларга ўт соладиган, ёнар сўзлар керак. Ва ниҳоят, тезкорлик билан янги авлод тарбиясига киришмоқ лозим.. Янги авлодни эса, эски усулдаги мактаб- мадрасалар би лан қилиб бўлмайди. Мана шу ишлар йўлга қўйилгандан кейингина озодлик, мустақиллик деган гапларни англаш ва англатиш мумкин бўлади. Бу, аслида миллатнинг ўзли гини англаш, дунёдаги бошқа халқлар билан тенгма-тенг, озод ва фаровон яшаш ҳуқуқи учун курашиш босқичлари эди. Миллий уйғониш босқичлари эди. Такдир жадидлар ном и билан тарихга кирган отала- римиз зиммасига мана шундай масъулиятни юклаган эди. Дарҳақиқат, улар миллий матбуотга асос солдилар. Театрчиликни йўлга

қўйдилар. Янги адабиётни майдонга келтирдилар. «Усули жадид», «усули савтия» номлари би лан шуҳрат топган, тараққиётнинг буюк омили сифатида эътироф этилган янгича ўқиш-ўқитиш тизимини Туркис- тон шароитига татбиқ этдилар. Унинг учун дарсликлар, қўлланмалар яратдилар. Бугунги мактаб- маорифимизнинг энг яхши анъаналари мана шу усули жадид сарчашмала- ридан сув ичади. Биргина янги мактаб эмас. замонавий олий таълимга ҳам улар асос солдилар. Бугун жаҳоний шуҳратга эга бўлиб турган замонавий адабиётимизнинг хамиртуруши, биринчи навбатда, Фитрат, Чўлпон, Қоди- рийлар асарларига бориб тақалади. Жадидчилик кенг миқёслар"ни ўзида қамраган исло- ҳотчилик эди. Миқёслар ҳақида ran кетганда, жадидлари- мизнинг сиёсий фаолиятини алоҳида таъкидлаш керак. Афсуски, узоқ пайт бу ҳаракат фақат маърифатчилик до- ирасида кўрсатиб, кўрсатилиб келди. Бу нотўғри эди, ал- батта. Жадидчилик ҳатто кўпроқ сиёсий ҳаракат эди. Ҳара-катнинг пировард мақсади истиқлол эди, мустақиллик эди. Қолгаи барчаси шунга тайёргарлик, шуни таъмин этмоқ йўлида эди. Мунавварқори миллатнинг уйғонишига ёрдам беради-ган деярли ҳамма соҳа билан шуғулланди. Лекин улардан учтаси алоҳида ажралиб туради. Булар: маориф, матбуот, сиёсий фаолият. Муаллимлик унинг биринчи касбидир. У Тошкентда биринчилардан бўлиб, «усули жадид» мактаби очди. Унинг учун дарсликлар езди. Унинг мактаби Туркистоннинг энг довруқли мактаби эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий «Ойна» жур- налидаги ўз чиқишларидан бирида ўлкада биргина мак таб - Тошкентдаги Мунавварқори мактабигина дорилму- аллимин мақомидаги миллат ходимларини тайёрлаши мумкинлигини қайд қилгаи эди. Унинг матбуотдаги чи-қишлари, турли-туман издиҳомлардаги ваъз-маърузалари уни ўлка жадидларининг энг этьтиборли кишисига айлан- тирган эди. У ҳақли суратда «жадидлар отаси» номини олди. 1927 йилги маданиятчилар вилоят қурултойида қил ган писандасида жуда катта ҳақиқат бор. У маҳаллий ёшларни ривожланган мамлакатларнинг олий ўқув юрт- ларида ўқитиш масаласини кўтариб чиққан ва «Кўмак» каби жамғармалар ташкил этиб, ўқишни йўлга қўйишга муваффақ

бўлган, ниҳоят Марказий Осиё университетла-рининг сарманзили — бугунги Узбекистан Миллий уни- верситетимизга асос солган киши эди. Русия таркибидаги туркий халқларнинг ўзаро бирлик, ҳамкорлик йўлидаги ташкилий уринишлари 1905 йил 15 августда Нижний-Новгород яқинида «Струве» кемасида ўтказилган «Иттифоқи муслимин»нинг Биринчи қурул- тойига бориб тақалади. Шундан сўнг унинг яна икки съез ди чақиридди. Тўртинчисига ҳукумат йўл бермади. Лекин улар турли номларда, кўпроқ «хайрия жамиятлари», «ма- ланий-маърифий уюшма»лар, «ширкат»лар шаклида жой- ларда давом этди. Абдулла Авлоний ўз «Таржимаи ҳол»и- да Тошкентда 1904 йилдан буен «жадидчилар тўдаси»да ишлай бошлаганини маълум қилади. Сўнг 1909 йилда «жа- мияти хайрия», 1913 йилда «Турон» жамияти, 1914 йилда «Мактаб», «Нашриёт» ширкатлари тузилди. Буларнинг ташкилотчиларидан бири Мунавварқори эди. Архив ҳуж- жатларида икки ном доим ёнма-ён келади. Бири Мунав варқори ва иккинчиси унинг тенгдоши, бу йил таваллу-дининг 125 йиллигини нишонлайдиганимиз Абдулла Ав лоний. 1917 йил февраль ҳодисасидан кейин тузилган «Шўройи исломия», «Турк одам марказияти», шўролар даврида нолегал иш олиб борган «Иттиҳод ва тараққий», «Миллий истиқлол» каби ташкилотларнинг тузувчиси Мунавварқори эди. Мунавварқори миллий матбуотимиз дарғаларидандир. Бугун Авлоний тилга олган 1904 йилдаги «Жадидлар тўдаси»нинг рўйхати деярли маълум. Улар 20- йилларда шўро ҳукумати «эски ёшлар» тамғасини босиб, «янги», яъни «иш- тирокиюнчи» ёшларга олабўжи кўрсатилган миллат фидойи- ларининг энг сара қисмини ташкил қилади. Уларнинг би ринчи ишлари матбуотни йўлга қўйиш бўлган эди. Авлоний ўз «Таржимаи ҳол»ида миллий матбуотимизнинг «Тарақ- қий»дан «Шуҳрат»гача бўлган бошланғич даврини тафси- лотлари билан ёзиб қолдирган. Мана шу тарихнинг энг ёрқин саҳифалари Мунавварқори номи билан боғланади. Шароит эса, оғир эди. Буни Мунавварқори бир мақо- ласида қиёсан жуда яхши берган эди: «...бир вақтлар Ов- рупо ваҳший экан, биз маданий эдик. Оврупо папалари «Осиё осмонға жисман учдими, руҳан учдими?!» каби ли ний низолар

билан бир-бирларини бўғушар эканлар, ус- монли турклари Истанбулни фатҳ этмоқ, Туркистон турк-лари Мадраса ва расадхоналар бино қилмоқ каби маданий ишлар билан машғул эдилар. Сўнгралари Оврупо халқи маориф ва маданият йўлида ишлади, бу ҳолға етишди. Биз тушдик, ухладик, бу ҳолға етушдик. Бугунғача Овру по халқи осмонда учар экан, бизда соч ва соқол низола- ри, овруполилар денгиз остида сузар экан, бизда узун ва қисқа киюм жанжаллари, Оврупо шаҳарлари бутун элек трик билан иситилур ва ёритилур экан, бизда мактаблар-да жуфофия ва табииёт ўқитиш-ўқитмаслик ихтилофла- ри... давом этади» («Туркистон» газетаси. 1923 йил 4 март). Жадидларимиз фаолияти муболағасиз икки ўт ўртасида кечди. Бир тарафда мутаассиблик. Диндошлар, миллат- дошларнинг шаккокликда айбловлари, иккинчи томонда чор мустамлакачилиги тазйиқи. Бири бениҳоя жоҳил, ҳар бир янги гапда «кофирлик» кўради. Иккинчиси, бениҳоя айёр, ўлкага йилт этган нур кирмасин, дейди. Ҳар дақи-қада бирини иккинчисига қайрайди. Ва, албатта, кавлай- ди. Масалан, Мунавварқорининг илк газеталаридан бири, умуман миллий матбуотимизнинг дастлабки намуналари- дан бўлган «Хуршид» атрофидаги гапларни олайлик. Газе-танинг чиқиши жуда муҳим воқеа бўлгани, у ҳақда Кавказ, Қозон матбуотида табрик ва олқишлар билдирилгани маълум. Лекин чор ҳукумати буни қандай қабул қилди? Исмоилбекнинг «Таржимон» газетаси бу ҳақда шун- дай ёзган эди: «Шаҳри Тошкандда 38 санадан бери расмий «Туркис тон газети» нашр ўлиниюр. Муҳаррири зиёли ғўспўдин Ўстрўумуфдир. Зиёли бир одаминг дасти идорасинда бўлган ғазита бошқа муҳаррирлар ҳақинда бозор ғийбат- ларина ўхшаган нарсаларни ёзмаслиги лозим.... Тошкандда «Тараққий» ном ғазета чиқмиш эди, бу- нинг муҳаррири ҳаққинда «Туркистон газети»нда «муҳар- рирининг асли зоти маълум эмас, имзоси «Саййид Исмо- ил» бўлсаям, ўзи «саййид» бўлмаса керак» каби кишини ёш бола қилиб ўйнайдиган сўзлар босиб чиқарилган эди. Мазкур «Тараққий» ғазетаси сўнди. «Хуршид» номин- да иккинчи бир ғазета таъсис эдилди. Бунинг муҳаррири Мунаввархон номиндаги ерли бир

мусулмондир. «Мулло Мўмин» оғзи ила шу муҳаррир ҳаққинда ғўспўдин Ўстрўу- муф ғазетаси шу иборалари ёзиюр: «Мунаввархон Тош кандда такяхона, чойхона, тўкмахоналарни мунаввар этиб, умр кечурган эканлар». Бунлар ғийбат бўлмасдан, нимадир?! Бунинг учун ёзув- чи «тошкандлик Мулла Мўмин Мулла Муслим ўғли»ни айбситмаймиз. Бу «Мулло Мўмин» дегани ёлғиз имзо бўлмай, ўзи ҳам ҳаётда бўлса, у «медалис»дир, ғўспўдин Ўстрўумуф орқасила бир медал олмақ умидинда ўланла- ринг бирисидир. Лекин биз ғўспўдин муҳаррирни айбдор топамиз. «Хуршид» муҳаррирининг ёзган нарсалари ёмон бўлса, гўстарингиз, рад айлангиз, исми «Мунаввархон» эса, ис- мини ўзи қўймамишдир, отаси ила баробар маҳалла имоми қўймишдир. Айби надир? Баъзи сархушларинг, ўғрила- ринг исми «Шарафиддин», «Тожиддин» ўлур-да, муҳар рир исми «Мунаввар» на учун ўламаз? ^Жаноби ҳақ ҳар каси исми ила мусаммо буюрсун! Русча «Ўстрўумуф» турк- чада «ақли ўткур» демакдир. Сизи-да худо бўйла айласун. Эски ва қари муҳаррирлар ёш ва янги муҳаррирлари ўтан- дирмақ муносиб дагиддир. Абдулсаттор ёки Абдулраҳим ўлмая чолишингиз» («Таржимон» газетаси. 1906 йил 117- сон). Гарчи чор ҳукумати 1905 йил воқеаларидан кейин маш- ҳур Манифест билан мустамлака ўлкаларига маълум эр- кинликлар ваъда қилган бўлса ҳам амалда булар ғоят қийин кечди. Мактаб, матбуот, жамиятларга рухсат олиш маса- ласи ғоят мураккаб эди. Ҳар бир номзод минг бир чиғи- риқдан ўтказиларди. Рухсат олингандан кейин ҳам қаттиқ назорат остида бўларди. Назоратдан ташқари ҳам бу хил оҳанжамолари бор эди. 1914 йидда Беҳбудий «Ойна» журналида чор маъмури- ятининг ғайриилмий ҳолда маҳаллий халқни «сарт» деб камситишига қарши мақола босди. Остроумов газетаси буни «сиёсий иғвогарлик» деб баҳолади. «Садойи Туркис тон» газетаси «черков»ни «бутхона» деб таржима қилгани учун судга тортилди... ва ҳоказо. Мутаассиблик-чи? Энг сара ёшларга тавқи лаънат бо-силди. Самарқандда Сиддиқий-Ажзий билан Абдулқодир Шакурийни «Улуғбек» маарасаси жомесида бир неча минг киши ҳузурида «кофир» деб эълон қилдилар.

Чустдан Сўфизода бадарға этилди. Тошкентлик Сидқий-Хондай-лиқий Андижонга қочиб жон сақлашга мажбур бўлди. Авлоний «тавба» қилдирилди. Мирмуҳсин Шермуҳамедов Эски Жўвада сазойи қилиниб, тошбўронга ҳукм этилди ва ҳоказо. Шуларнинг барчасига қарамасдан, жадидларимиз Му-навварқори таъкидлаганидек, «ҳеч мумкин бўлмағон за-монда четға ўқувчилар юбордилар. Мактабларни ўрта да-ражаларға қадар олиб бордилар. Жамиятлар (хайрия жа-миятлари — Б.Қ.) четга кетувчи ўқувчиларга, мактабларга моддий ва маънавий ёрдам берарлик даражада кучга эга бўлди. Газеталар афкори оммани қўлга олиб, уч-тўрт минг нусха сотилатурғон мартабага етди... ҳукумат рус-тузем мактабларининг «усули жадид» мактабларига рақобат қилолмаслигини билиб, ислоҳ қилди...» (юқоридаги ман-ба) ва ҳоказо. Буларнинг бош сабаби жадидларимизнинг миллатни уйғота олганлигида эди. Ва бундаги мумтоз ўринлардан бирини, шубҳасиз, Мунавварқори эгаллар эди. Мулоҳазаларимизни 1906 йил матбуотимиз саҳифала-ридан олинган қуйидаги бир парча билан якунлаймиз: «Инсоният оғир дамларни бошидан кечирмоқда. Биз-чи? Бизнинг ҳолимиз ундан-да мушкулдир. Келинг, биз энг аввало, ўзимиз учун қайғурайлик. Миллатимизнинг балоси мулкдорларимиз эмас, жаҳолатдир. Келинг, унинг давосини қилайлик. Маърифатсиз, маданиятсиз биздан ночор, биздан ожиз кимса бўлмас... Эй исматли оналар! Бағрингиздаги жажжи-жажжи нав-рўзу темурларга фақат оқ сут эмас, миллат муҳаббатини, одоб дарсларини ҳам берингиз! Миллатнинг тимсол ва ҳикматларидан, қаҳрамонларимиз ишларидан, шоирлари-мизнинг жонли ва лазиз сўзларидан кўксиларига жойланг-да, сўнг ташқарига чиқарингиз!» Ўйлаймизки, бу фикрлар ҳозир ҳам эскирган эмас.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Миллим уйғониш даври узбек адабиётини ўрганишнинг долзарб масалалари

Ўзбекистонда уйғониш бахти

Уйғонган миллат маърифати

Миллат ғурури

Мустақиллик ўзликни танимоқдир