Буюк хотира - Идея национальной независимости - Рефераты

Буюк хотира

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.6484375 KB

Буюк хотира Заҳириддин Муҳаммад Бобур кўҳна Туркистоннинг ҳар жиҳатдан етук, ғоят истеъдодли фарзанди эди. Мана 500 йиддан ошибдики, бу ном тилдан тушмайди. Гоҳ сиёсий давраларда, гоҳ адабий анжуманларда, гоҳ илмий мубоҳа-саларда бу номга мурожаат килиб келинади. Тўғри, дав-рон тақозоси билан у муайян замонларда муайян давра ларда сусайган пайтлари ёхуд бошкачароқ талқин кили-ниб, бир томонлама баҳоланган вақтлари бўлди. У ҳам бўлса, кейинги юз йилда ва ўз она диёрида ва муайян шарт-шароитларда. Ленин тарих гувоҳки, ўтган беш аср давомида унинг мутафаккир дунё назар- эътиборидан чет-да қолган пайти бўлган эмас. У ҳакда ёзилган китоблар тўпланса, росмана кутубхона бўлади. Уни Шарқда қанча-лар севсалар, Ғарбда ҳам бундан кам севмайдилар. Эль-финстон унинг «Бобурнома»сини «Осиёда ягона, чина-кам тарихий тасвир намунаси» деб таърифлади. Академик В. В. Бартольд «Туркий насрнинг мумтоз реалистик на мунаси» деб баҳолади. Машҳур Вамбери бу асарни Юлий Цезарь «Комментариялар»ига қиёслади ва буни ундан кўнгилга яқинроқ топди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Бундай машҳурликнинг, бу қадар ялпи эътирофнинг сабаби нимада? Бу ерда қандай сир бор? Қандай синоат бор? Тўғри, у тожу тахт, салтанат аталган сеҳрли дунёга қадам босганида 12 ёшда эди. Ва бунинг уддасидан чиқа олди. Лекин дунеда бундайлар камми? Шоҳлик мерос келган замонларда ёш-ёш гўдаклар тахт эгаси деб эълон қилини- ши, ҳокимиятни узоқ йиллар унинг ном ила 11 «отабек» ёхуд «бек атка» бошқаргани ҳаммамизга маълум. Бу ҳол Евро па учун ҳам бегона эмас. Тўғри, у шижоатли эди. Номига муносиб эди. Самар-қандни 240 кишиси билан Шайбонийдек дунё курган тажрибакор подшоҳнинг қўлидан тортиб олди. Ўшанда у 15 ёщда эди. Бор-йўғи юз кишиси билан Аҳмад Танбалдек ғанимининг 3000 кишилик қўшинига бас кела олди. Эду ард Холден

айтганидек, «инсонлар ичида энг ботири» эди у. Н. И. Веселовский таъкидлаганидек, «фақат Бобургина икки юз кишилик қўшини билан ўн беш минглик Шай-бонийхон қўшинидан Самарқаидни тортиб ола олар» эди. Лекин ўйлайманки, дунёда бундай мардлар бошқа ҳам бўлган. Айтишингиз мумкин: у ақлли эди, тадбиркор эди. Тўғри, Ҳиндистондай эл-улуси, атроф-муҳитидан набо-тоту ҳайвонот дунёсигача тамом бегона бир мамлакатда ўзидан ўн баравар кучли қўшинга бас кедди. Сўзи ва иши билан аскарлари қалбида ўт ёқа олди. Ва бутунлай тенг-сиз урушда ғолиб чиқди. Ғанимлари унга тан бердилар. Бугина эмас, шундай мамлакатни ўзига дуст қила олди. Унинг меҳру муҳаббатига мушарраф бўлди. Бошқача айт-ганда, Ҳинд еринигина эмас, ҳинд халқи қалбини ҳам забт этди. Машҳур Жавоҳарлаъл Нерунинг «Бобур - дилбар шахе, Уйгониш даврининг типик ҳукмдори, мард ва тад биркор одам бўлган» деган гапларини бошқача изоҳлаш мумкин эмас. Қўйингки, бундай ақлли одамлар ҳам бу кўҳна дунёда кўп ўтган. Хўш, бўлмаса, сабаби нимада? Бизнингча, асо-сий ran бу буюк шахсиятнинг самимиятида, сўзи ва иши бирлигидадир. Шундай буюклар борки, ақлу тафаккури оддида шошиб, ўзингизни қўйишга жой топа олмай қола-сиз, лекин қалбларини сизга очмайдилар. Фақат ақлу ҳик-матларинигина раво кўрадилар. Бунинг мисолларини жуда кўплаб топиш мумкин. Шу жиҳатдан, у ҳеч кимга ўхшамайди, бетакрордир. Бобур оҳанрабоси, бизнингча, унинг мана шу самимий-лигида, кўнглининг дунёга сиғмас даражадаги кенглигида. Кейинги ўн-ўн икки йилда бобуршунослик Ўзбекис- тонда ҳам салмоқли ютуқларни кўлга киритди. Бу борада, айниқса, Бобур номидаги халқаро жамғарманинг хизмат-лари, хусусан, Шарқ мамлакатлари бўйлаб уюштирган бир неча экспедициялари натижалари муҳим аҳамиятга эга бўлди. Жамғарма ташаббуси билан Андижонда Бобур боғи барпо қилинди. Буюк бобомизнинг Кобулдаги даҳмаси-дан бир сиқим тупроқ келтирилиб, рамзий қабри ўрнатилди. Бобур ҳақида четда босилган китоблар тўпланиб, айримлари ўзбекчага таржима қилинди. Ниҳоят, яқинда

«Бобурнома»нинг тузатилган ва тўлдирилган нашри бос-мадан чиқиб, ўқувчилар кулига тегди. «Бобурнома» биргина узбек адабиёти эмас, умумжа-ҳон адабиётининг муҳташам обидаларидандир. Таржима-шунос олимларимиз маълумотларига қараганда, бу асар тўрт марта форсийда, тўрт марта инглизчада, икки марта- дан олмон, француз ва турк тилларида, тўрт топқир рус тилида, бир мартадан голланд, итальян, ҳинд, урду, япон, поляк ва уйғур тилларида чоп қилинган. Таржималарни амалга оширишда голланд Витсен, инглизлар Вильям Эрскин, Жон Лейден, Люкас Уайт Кинг, француз Паве де Куртейл, Жан Люи Бакйе- Граммон, олмон Кайзер, форс Абдураҳимхон ибн Байрамхон, Рўшон Оро Бегим, турк Рашит Раҳмати Орат, рус Михаил Салье, япон Эйжи Мано, покистонлик Мирзо Насриддин Ҳайдар Кўрагоний, Ра шит Ахтар Надвий, ҳинд Сайд Аткор Аббос Ризвон каби таниқли таржимонлар иштирок этганлар. Шунингдек, унинг матнини аниқлаш ва тадқиқ этиш ишларида юқори-дагилардан ташқари Д. Дербело, Р. М. Калдекот, С. Лейн Пуул, Г. М. Эллиот, В. X . Мореланд, Ф. Г. Талбот, А. Де-нисон-Росс, Аннетта Сусанна Бевериж хоним, Ҳенри Бе-вериж, Ҳ. Лемб, Аннемари Шиммел, М. Ф. Кўпрулузода, Н. Н. Пантусов, В. В. Вяткин, Н. И. Веселовский, В. В. Бар- тольд, А. Н. Самойлович, А. А. Семенов, А. Ю. Якубовс кий, И. В. Стеблева, Аҳмад Али Кўҳзод, Абулхай Ҳаби-бий, Гулчин Маоний, Зокир Ҳусайн, Нурул Ҳасан, Муни Лаъл, С. А. Шарми, Р. П. Тримпатҳи, П. Саран, Муҳиб- бул Ҳасан каби ўнлаб катта-кичик тадкиқотчиларнинг меҳ-нати бор. Хўш, «Бобурнома»га бу қадар қизиқишнинг боиси нимада? Гап шундаки, XV - XVI аерлардаги Мовароуннаҳр, Ху-росон ва Ҳиндистон ҳудудида юз берган ижтимоий, сиё-сий, маданий воқеаларни урганишда ушбу асарнинг ўрни-ни иккинчи бирор асар боса олмайди. Шу жиҳатдан у беназирдир. Иккинчидан, Бобурнинг буюк замондошлари Алишер Навоий, Камолиддин Биноий, Камолиддин Беҳзод каби маданият арбоблари, Ҳусайн Бойқаро, Муҳаммад Шай боний каби тахт эгалари, умуман, XV — XVI аср

тарихи-мизнинг катта-кичик шахсиятлари ва уларнинг ўзаро му-лоқотлари ҳақида бетакрор манбадир. Бир оғиз сўз билан айтиладиган бўлса, бу асар XV - XVI асрлар қомусидир. Унда тарих ҳам, жуғрофия ҳам, табииёт ҳам, тиббиёт ҳам — ҳамма-ҳаммаси бор. Ундан ҳар бир мутахассис ўзига керакли бирор нарса топа олади десак, муболаға қилмаган бўламиз. Масалан, у адабиётшунос учун бадиий асардир. Шарқ реалистик насрининг ёрқин намунасидир. Марказида — Бобур. Ўйлари, кечинмалари, юриш-туришлари, атрофга муносабатлари, ҳарбу зарблари, қувонч-қайғулари ҳамма-ҳаммаси билан. Тўғри, асар синкретизмдан холи эмас, лекин сиз соф насрни XV - XVI асрларда дунёнинг қайси адабиётида учратгансиз? Асар воқеаларини Бобурнинг самимияти ёритиб тура-ди. Унинг деярли ҳар бир сўзида, жумласида ҳукмфармо-ликни ўзига энг олий мақсад билган, салтанатга муккаси-дан кетган ҳокимиятпарастнинг эмас, жами инсонларга яхшилик қилмоқни ўзига шиор ҳисоблаган, адолатни байроқ тутган, адолатпараст бир қалбнинг садосини эшит-гандай бўламиз. Тўғри, у ҳам душманларининг бошини силаган эмас ва бу мутлақо, табиий. Лекин унинг отаси ҳақидаги фикрлари эсингиздами? Одати бўйича, «валодат ва насаби», «шакл ва шамойили»дан сўнг «ахлоқ ва ат-вор»ига ўтади. Фазилатлари ҳақида гапириш билан чекланмай, камчиликларини ҳам ҳеч бир яширмайди. Маса-ланинг тарих олдидаги ҳаққонинлиги ва тарбиявий жиҳати ни ҳам ҳар доим ёдда тутади. Масалан, «Мулкгирлик дағда- ғаси жиҳатидин хили ярашлар урушка мубаддал (алмашиб кетмоқ) бўлур эди», - деб ёзади. Бобурнинг муроса сиё-сатини аниқлашда муҳим тамсилдир бу. Лекин биз бошқа бир ўринга диққатингизни қарат-моқчимиз. Бобур Умаршайх мирзонинг адолатидан сўз очади ва шундай бир мисолни келтиради: «Адолати бу мартабада эдики, Хитой корвони кела-дурганда Андижоининг шарқий тарафидаги тоғларнинг тубида минг ўйлук корвонни андоғ қор бостиким, икки киши қутулди. Хабар топиб, муҳассил

(қидирувчи)лар йибориб, корвоннинг жамъи жиҳотини забт қилди. Ҳар чандиким, вориси ҳозир йўқ эрди, бовужуди эҳтиёж сахлаб, бирикки йилдин сўнгра Самарканд ва Хуросондин ворисларини тилаб келтуруб, молларини солим (бекаму куст) топширди». XV аср шароитидаги бу адрлатдан XXI асрда ҳайратга тушмасликнинг иложи йўқ. «Бобурнома»нинг қадри ва ўрни XV аср маданиятини ўрганишда мислсиздир. Бу ерда бир характерли нуқта бор. Бобур темурийлар ичида Ҳусайн Бойқарони ўзига ўрнак тутади. Бу ерда ҳам Бобур - реалист. У Ҳусайн Бойқаронинг фақат яхши томонларини ўрнак тутади. Унинг ич-килик ва маишатга, айш-ишратга ўчлигини ҳазм қила олмайди. Бунга муносабатини ҳам яширмайди. Очиқ-ой-дин айтади. Лекин унинг «каримут-тарафайн» (ҳам ота, ҳам она тарафидан темурий)лигидан шерсифат келбати-гача, чапдаст қиличбозлигигача меҳр билан тасвирлайди. Бобур меҳрининг бош сабабларидан бири, бизнингча, унинг Алишер Навоийдек даҳо санъаткорга ҳомийлик қилгани, умуман, унинг замонида фан ва маданиятнинг гуллаб- яшнагани эди. Шунинг учун ҳам уни тилга олар экан, Темурбекнинг ўрнидаги султон сифатида алқайди. Шайбонийга қарши курашни уюштиришни, темурийлар шаънини ҳимоя қилишни биринчи навбатда ундан кутади. Унинг бу борадаги илк чорлови муносабати билан ёзади: «Султон Ҳусайн Мирзодек Темурбек ўруниға ўлтур-ғон улуғ подшоҳ йиғноқ қилиб, атроф ва жавонибдин ўғлонларини ва бекларини тилатиб, Шайбонийхондек ғанимнинг устига озим бўлғонда, эл аёқ била борғонда, биз бош била борғойбиз, эл таёқ била борғонда - биз тош била борғойбиз». Гап маданий муҳит борасида эди. Бобурнинг салта-нат ривожини ундаги илм-фан, маданият тараққиёти билан белгилаши ҳақида эди. Ва шу масалада Султон Ҳусайнни ўрнак тутганини сўзлаётган эдик. «Бобурнома»да ўқиймиз: «Султон Ҳусайн Мирзонинг замони ажаб замоне эди, ахди фазл ва беназир эддин Хуросон, батахсис (хусусан) Ҳири (Ҳирот) шаҳри мамлуъ (тўлиб тошган) эди. Ҳар кишинингким бир ишга машғуллуғи бор эди,

ҳиммати ва ғарази ул эдиким, улишни камолға тегургай...» Шундан сўнг илмфан эгаларидан 12, шеър ва санъат аҳлларидан 23 кишининг бирмабир номи ва уларнинг хизматлари қайд этилади, уларга холис ва ҳалол баҳо берил ади... «Бобурнома» узбек адабиё'тида наср тараққиётига жуда катта таъсир кўрсатди, унинг тасвир ва баён усуллари таржималар орқали бошқа адабиётларга ҳам ўтди. Ғарб ва Шарқнинг фан ва давлат арбоблари Бобурнинг тарих ва маданият олдидаги хизматларини белгилашда «Бобурнома»ни асосий манба деб қарайдилар. Ҳиндистон тарихини ёритишда эса, ҳали ҳам буюк Берунийнинг «Ҳин-дистон»идан кейинги муҳим асар «Бобурнома» бўлиб турибди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Буюк мураббий

Буюк бағри кенглик

Буюк тикланиш йули

Мустақиллик ва миллий-маънавий тикланиш халқимизнинг буюк тарихий ғалабаси

Мустақиллик-маънавий тикланиш ва юксалиш