Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланишларни қўшиш - Механика - Рефераты

Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланишларни қўшиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163.0810546875 KB

Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланишларни қўшиш Режа: 1. Илгариланма ва айланма ҳаракатларни қўшиш. 2. Винтсмон ҳаракат.

Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланишларни қўшиш 1. Бурчакли тезликларни қўшиш . Кривошип 2 -га ўрнатилган а 1 а қўзғалувчи ўқ атрофидаги 1 бурчакли тезлик билан айланаётган жисмнинг ҳаракатини нисбий ҳаракат деб ҳисоблайлик (205, а шакл). Кўзғалувчи а 1 а ўқ билан О нуқтада кесишувчи қўзғалмас b 1 b ўқ атрофида  2 -бурчакли тезлик билан айланувчи кривошипнинг ҳаракатини кўчирма ҳаракат деб ҳисоблайлик. Узаро кесишувчи ўқлар атрофидаги бундай ҳаракатларнинг схематик кўриниши 205, б шаклда тасвирланган. Уз-ўзидан маълумки ўқларнинг кесишган нуқтасидаги тезлик нолга тенг бўлади ва жисмнинг ҳаракати қўзғалмас О нуқтанинг атрофидаги ҳаракатидан иборат бўлади. У ҳолда жисмнинг шу ондаги бурчакли тезлиги  - бўлиб, О нуқтадан ўтувчи оний айланиш ўқи бўйлаб йўналади (§60 га қаранг). Жисмнинг абсолют бурчакли тезлиги  -ни аниқлаш учун, унинг радиус вектори r = OM бўлган ихтиёрий М нуқтасининг тезлигини аниқлаймиз. М нуқта ўзининг нисбий ҳаракатида (Оа ўқ атрофидаги айланишда) (76) формулага асосан vнис =  2  r тезлик олади. У ҳолда М нуқтанинг абсолют тезлиги, vабс = vнис + ¯vкщч =( 1 +  2 )  r , Лекин, натижавий ҳаракат оний айланиш ўқи атрофидаги  -бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат бўлганлиги учун, нуқтанинг абсолют тезлиги қуйидагича бўлади, vабс =   r М нуқта ихтиёрий равишда олинганлиги учун, юқоридаги тенгликлар барча нуқталар учун ўринли бўлади, ва жисмнинг абсолют тезлиги 205 шакл.

= 1 +  2 (103) бўлади. Шу сабабли, О нуқтада кесишувчи ўқлар атрофидаги иккита айланма ҳаракатнинг йиғиндиси, шу О нуқтадан ўтувчи Ос оний айланиш ўқи атрофидаги айланма ҳаракатга тенг бўлар экан ва бундай айланма ҳаракатнинг бурчакли тезлик вектори нисбий ва кўчирма ҳаракатларнинг бурчакли тезликларининг вектор йиғиндисига тенг бўлар экан. Ос оний айланиш ўқи, 1 ва  2 векторларга қурилган параллелограммнинг диагонали бўйлаб йўналар экан, яъни абсолют бурчакли тезлик вектори  - бўйлаб йўналар экан. Вақт ўтиши билан оний айланиш ўқи Ос ўзининг йўналишини аста секин ўзгартириб боради, ва боши О нуқтада жойлашган конуссимон юзали сирт устида ҳаракат қилади. Агар жисм О нуқтада кесишувчи бир неча ўқлар атрофидаги айланма ҳаракатларда иштирок этса, у ҳолда (103) формулани бирин кетин қўллаш натижасида, шу берилган айланишларнинг вектор йиғиндиси (тенг таъсир этувчиси)  бўйлаб йўналган, оний айланиш ўқ атрофидаги якуний ҳаракатдан иборат бўлади, яъни  =   k (104) 85 масала. Радиуси R -га тенг бўлган бўлган конуссимон катокнинг абсолют бурчакли тезлиги -  аниқлансин (§62 даги 72 масалага қаранг). ОА= l масофа А нуқтанинг тезлиги - v A берилган (206 шакл). Е ч и ш. Катокнинг абсолют ҳаракати: қўзғалувчи ОА ўқ атрофидаги 1 -бурчакли тезлик билан айланаётган нисбий ва қўзғалмас ОВ ўқ атрофидаги ОА  2 -бурчакли тезлик билан айланаётган кривошипнинг кўчирма ҳаракатларининг йиғиндисидан иборат бўлади; ҳамда  2 = v A / l бўлади. Катокнинг оний айланиш ўқи ва абсолют бурчакли тезлик вектори -  , ОС чизиқ бўйлаб йўналган, чунки С нуқтанинг тезлиги нолга тенг (72 масалага қаранг). 206 шакл.

Бурчакли тезлик векторларидан параллелограмм қурамиз ва абсолют бурчакли тезликнинг сон қийматини аниқлаймиз, яъни  =  2 / sin  -га тенг бўлади. Ҳамда sin  = R /l R 2 2 бўлгани учун  =( v A / R )  1 2 2 R l/ . Ушбу натижани бошқа усул билан ҳам аниқлаш мумкин. (ОС -оний айланиш ўқи эканлигига асосланиб) v A =  h тенгликдан  = v A / h ; бу ерда h = l  sin  . Катокнинг ҳаракати ОС -оний айланиш ўқи атрофидаги қатор элементар бурилишлардан иборат бўлиб, шу ОС -оний айланиш ўқларининг ҳар ондаги ўринларининг учи О нуқтада бўлган конусдан иборат бўлади. 2. Б у р ч а к л и т е з л а н и ш л а р н и қ ў ш и ш . Фараз қилайлик, бурчакли тезликлар ўзгарувчан бўлсин, яъни бурчакли тезланишлар мавжуд бўлсин. У ҳолда  1 -нисбий ва  2 -кўчирма бурчакли тезланишлар билан белгилаймиз. Абсолют бурчакли тезланиш  -ни аниқлайлик. (103) тенгликдан,  = d  / dt = d 1 / dt + d  2 / dt бу ерда 1 -нисбий,  2 -кўчирма бурчакли тезлик векторлари. §66 даги сингари мулоҳазалар юритиб, ўша белгилашларни сақлаган ҳолда, юқоридаги тенгликни қуйидагича ёзамиз,  =(d 1 ) 1 /dt+(d 1 ) 2 /dt +(d  2 ) 1 /dt+(d  2 ) 2 /dt (105) Бу ерда (d 1 ) 1 /dt=  1 ва (d  2 ) 2 /dt=  2 бўлади . (d 1 ) 2 /dt- нинг қиймати 66 п даги (d  нис ) 2 /dt - нинг қийматини аниқлаш каби (92) формуладаги vнис - ни ўрнига 1 , ва  - ни ўрнига  2 ни алмаштириш орқали аниқланади . Шу сабабли (d 1 ) 2 /dt= 1   2 бўлади . Ниҳоят , жисмнинг нисбий ҳаракатида  2 (205 шаклдаги а 1 а ўқ атрофидаги айланиш ) ўзгармас эканлигини эътиборга олсак (d  2 ) 1 /dt=0 бўлади . Натижада (105) тенгламанинг кўриниши қуйидагича бўлади ,  =  1 +  2 +( 1   2 ) (106)

(106) формуладан ўзаро кесишувчи ўқлар атрофидаги айланма ҳаракатларнинг абсолют бурчакли тезланишларини аниқлашда кенг фойдаланилади . Илгариланма ва айланма ҳаракатларни қўшиш . Винтсмон ҳаракат . Каттиқ жисмнинг ҳаракати илгариланма ва айланма ҳаракатлардан иборат бўлган ҳолатни ўрганиб чиқайлик . Бунга тегишли мисол 207 шаклда тасвирланган . Бу мисолда 1 жисмнинг платформа -2 га ўрнатилган Аа ўқ атрофидаги  - бурчакли тезлик билан айланиши нисбий ҳаракат ва платформа 2- нинг v - тезлик билан илгариланма ҳаракати кўчирма ҳаракат ҳисобланади . Худди шундай иккита ҳаракатларда бирданига иштирок этаётган ғилдирак -3 ни олсак , ўзининг ўқи атрофидаги айланиши нисбий ҳаракат бўлиб , платформа билан биргаликдаги илгариланма ҳаракати кўчирма ҳаракат ҳисобланади . Илгариланма тезлик вектори v ва бурчакли тезлик вектори  орасидаги  бурчакнинг қийматларига ( автомобилнинг ғилдираги учун  =90  ) боғлиқ равишда , қуйидаги учта хусусий ҳолни кўриб чиқамиз . 207 шакл . 208 шакл . 1. И л г а р и л а н м а ҳ а р а к а т н и н г т е з л и к в е к т о р и а й л а н и ш ў қ и г а п е р п е н д и к у л я р й ў н а л г а н б ў л с а ( v   ). Жисмнинг мураккаб ҳаракати Аа ўқ атрофидаги  - бурчакли тезликка эга бўлган айланма ва айланиш ўқига перпендикуляр бўлган йўналишдаги v - тезлик билан илгариланма ҳаракатлардан иборат бўлсин (208 шакл ). Шаклдан кўриниб турибдики , бундай ҳаракат ( Аа айланиш ўқига перпендикуляр бўлган П текисликка нисбатан ) текисликка параллел ҳаракатдан иборат бўлиб , XI

бобда батафсил кўриб ўтилган . Агар А нуқтани қутб деб қабул қилсак , ҳар қандай ясси ҳаракат каби қутб билан биргаликдаги v А = v тезлик билан илгариланма ҳаракат ва қутбдан ўтувчи Аа ўқ атрофидаги айланма ҳаракатдан иборат бўлар экан . Илгариланма ҳаракатдаги тезлик вектори v - ни  ’ ва  ’’ лардан ташкил топган айланиш жуфти билан алмаштирамиз (§69 га қаранг ). Лекин  ’=  , ва  ’’=-  қийматда оламиз . Бу ҳолда айланиш жуфтларининг АР елкаси v=  ’  АР тенглик орқали аниқланади , бундан (  ’=  эканлигини эътиборга олсак ) АР= v /  (107)  ва  ’ векторларининг йиғиндиси нол бўлади. У ҳолда жисмнинг ҳаракатини оний Рр ўқ атрофидаги  ’=  бурчакли тезлик билан айланаётган ҳаракатдан иборат деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу натижа (§56 га қаранг) илгари бошқа усул билан аниқланган эди. (56) ва (107) тенгликларни солиштириб шуни аниқлаймизки Р нуқта S юзали кесим учун оний тезликлар марказидан иборат экан, Яна шуни таҳкидлаш лозимки жисмнинг Аа ва Рр ўқлар атрофидаги бурилишлари бир хил  -бурчакли тезлик билан содир бўлар экан, яъни айланма ҳаракат қутбга боғлиқ бўлмас экан (§52 га қаранг). 2. В и н т с и м о н ҳ а р а к а т (   v ). Жисмнинг мураккаб ҳаракати Аа ўқ атрофидаги  -бурчакли тезликка эга бўлган айланма ва Аа айланиш ўқига параллел бўлган йўналишдаги v -тезлик билан илгариланма ҳаракатлардан иборат бўлса (209 шакл), бундай ҳаракат винтсимон ҳаракат деб аталади. Аа ўқ винтнинг ўқи деб аталади. Агарда  ва v векторлари бир томонга йўналса, биз қабул қилган белгилашларга асосан ўнг винт бўлади; агар қарама-қарши томонга йўналсалар чап винт деб аталади. Жисмнинг айланиш ўқи атрофидаги бир тўла айланишида илгариланма ҳаракатда ўтилган масофа, винтнинг қадами деб аталади ва h -ҳарфи билан белгиланади. Агар v ва  ўзгармас қийматлар бўлса, винтнинг қадами ўзгармас бўлади. Бир марта айланишга кетган вақтни Т -ҳарфи билан

белгиласак, у ҳолда v  T = h ва  T =2  бўлади, булардан h =2  v /  эканлигини аниқлаймиз. Щзгармас қадамли винтсимон ҳаракатдаги жисмнинг айланиш ўқида ётмаган ихтиёрий М нуқтаси винтсимон чизиқ бўйлаб ҳаракатланади. Айланиш ўқидан r -масофада жойлашган ихтиёрий М нуқтанинг тезлиги, v - тезликка эга бўлган илгариланма ҳаракат ва унга перпендикуляр равишда йўналган айланма ҳаракатдан оладиган  r тезликнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлади. Демак, v M = v r 2 22  v M -тезлик векторининг йўналиши винт чизиғига уринма бўйлаб йўналади. Агар винтсимон ҳаракатдаги М нуқтанинг траекторияси жойлашган цилиндрсимон сиртни унинг ясовчиси бўйича кесиб, сўнгра ёйиб юборсак, у ҳолда винт чизиқлари цилиндрнинг асосига  бурчак остида ( tg  = h /2  r ) йўналган тўғри чизиқларга айланиб қолади. 209 шакл 210 шакл 3. И л г а р и л а н м а ҳ а р а к а т т е з л и к в е к т о р и а й л а н и ш ў қ и б и л а н и х т и ё р и й б у р ч а к о с т и д а й ў н а л г а н б ў л с а . Бундай ҳолдаги мураккаб ҳаракат (210, а шакл) §63 да кўриб ўтилган (эркин қаттиқ жисмнинг умумий) ҳаракатдан иборат бўлади. Илгариланма тезлик вектори v -ни (210, б шакл) иккита ташкил этувчиларга ажратиб юборамиз. Улардан бири v ’-бўлиб, у ( v ’= v  c о s  )  - вектор бўйлаб йўналади, иккинчиси эса v ’’( v ’’= v  sin  ) бўлиб,  -га перпендикуляр равишда йўналтирамиз. Сўнгра v ’’-ни  ’=  , ва  ’’=- 

лардан ташкил топган айланииш жуфти билан (208 шаклга қаранг) алмаштирамиз.  ’’ ва  векторлари ўзаро мувозанатлашувчи бўлганлиги учун уларни ташлаб юборамиз. АС масофани (107) формула орқали аниқлаймиз: АС= v ’’/  =( v  sin  )/  У ҳолда жисмга фақат иккита бурчакли тезлик векторлари таъсир этиб, улардан бири  ’ -га тенг бўлган бурчакли тезлик, иккинчиси эса илгариланма ҳаракатнинг v ’ -тезлик векторидан иборат. Шу сабабли, тезликларнинг тарқалиши юқорида кўриб ўтилган винтсимон ҳаракатдаги тезликларга ўхшайди, яъни Сс ўқ атрофидаги бурчакли тезлиги  ’=  га тенг бўлган айланма, ҳамда модули v ’= v  c о s  -га тенг айланиш ўқи бўйлаб йўналган илгариланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат бўлади. Юқорида бажарган амалларимиз натижасида (210, б шакл) қутбни А нуқтадан С нуқтага кўчирилди. Натижалар шуни тасдиқлайдики (§63 га қаранг), қаттиқ жисмнинг умумий ҳаракатида унинг айланма ҳаракатининг модули ҳам, йўналиши ҳам (яъни,  ’=  ) сақланиб қолинар экан, лекин илгариланма ҳаракатнинг ( v ’  v ) тезлик вектори ўзгарар экан. Эркин қаттиқ жисмнинг умумий ҳаракатида v ,  ва  қийматлар ҳар доим ўзгариб туришлари мумкин, шунга кўра айланиш ўқи Сс ҳам ўз йўналишини мунтазам равишда ўзгартириб боради, шу сабабли бу ўқни оний винт ўқи деб аталади. Шундай қилиб, эркин қаттиқ жисмнинг ҳаракатини мунтазам ўзгариб борувчи қатор оний винт ўқлари атрофидаги айланма ҳаракатларнинг йиғиндиларидан иборат экан деб ҳисоблаш мумкин бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Кучларни қўшиш учрашувчи кучларни қўшиш

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Нуктанинг мураккаб ҳаракати

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Вазнсизлик ҳақида тушунча