Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari - Механика - Рефераты

Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

400.5 KB

NAZARIY MEXANIKA FANI, MAQSADI VA VAZIFALARI Reja: 1. Kuch tushunchasi. 2. Absolyut qattiq jism. 3. Harakat va muvozanat tushunchalari. 4. Statikaning ikkita asosiy masalalari. 5. Statika aksiomalari. 6. Erkin, qisman erkin va mutloq erksiz jismlar. 7. Bog`lanish, ularning turlari va bog`lanish reaktsiyalari. 8. Bog`lanishlar aksiomasi .

Qadim zamonlardan beri, necha-necha olimlar moddiy nuqtalarning, ayniqsa qattiq jismlarning xarakat qilish sabablarini, harakatlarining o`zgarish qonuniyatlarini, qaysi hollarda ular muvozanat holatlarda bo`lishlik sabablarini va uning sirlarini aniqlash ustida bosh qotirganlar. Necha-necha olimlar turli xil mashinalar, memorlar esa tarixiy inshootlar qurganlar, bazilariniki o`sha davrlardayoq sinib ketgan yoki qulab tushgan, bazilari ancha muddatgacha yaxshi ishlagan va saqlangan, bazilari esa hozirgi kungacha ham o`z mustahkamligini va ishlash qobiliyatlarini yo`qotmaganlar. Lekin ularning birortasi ham shu qurgan mashinalarining yoki inshootlarining mustahkamligining nazariy asoslarini isbotlab, tushuntirib beraolmaganlar. Quyida shunday masalalarni nazariy asoslarini tushuntirib berish bilan shug`ullanamiz. Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari haqida qo`llanmaning boshida etarlicha malumot berilgan, shuning uchun og`zaki ravishda har bir yo`nalishlar uchun ularga yaqin bo`lgan texnikaga oid qo`shimcha malumotlar bilan boyitib boriladi. Nazariy mexanika fani moddiy jismlarning harakatlanish qonuniyatlarini yoki ularni muvozanatda bo`lish sabablarini o`rgatadi. Nazariy mexanikada barcha jismlar absolyut qattiq deb qabul qilinadi, yani jismlar harakat davomida yoki muvozanat holatida o`zining shaklini o`zgartirmaydi deb faraz qilinadi. XVII asrda Italiya olimi G.Galiley va Ingliz olimi I.Nyutonlar tomonidan uzoq vaqtlar davomida olib borilgan tajriba va kuzatishlar natijasida harqanday moddiy jismlarning harakatlarini paydo bo`lishi, yoki shu harakatlarning o`zgarishi ularning bir birovlariga ko`rsatayotgan o`zaro tasirlariga, yoki boshqacha qilib aytganda kuchlarga uzviy bog`liq ekanligini aniqladilar . SHunga ko`ra kuch, bu bir jismning ikkinchi jismga va ikkinchi jismning birinchi jismga tasiridan iborat ekan. Kuch vektor qiymat dan iboratdir, chunki uning yo`nalishi, qo`yilgan nuqtasi va uning son qiymatlaridan birortasi nomalum bo`lsa, uning tasiridagi jismning qaysi tomonga qanday tezlanish bilan harakatini o`zgartirishi haqida aniq malumot olib bo`lmaydi. Demak kuch har doim vektor qiymatdan iborat bo`ladi, har doim uining moduli (son qiymati), yo`nalishi va qo`yilgan nuqtasi bizga malum bo`lishi shart.

Faqat son qiymatini bilishni o`zinigina etarli bo`lgan kattaliklar skalyar qiymatlar deyiladi. Masalan vaqt - t , massa - m skalyar qiymatlar hisoblanadi. Ularni qo`yilgan nuqtasi va yo`nalishi bo`lmaydi. Vaqt va massa koinotning barcha joyida bir xil o`zgaradi deb qabul qilingan, yani joyga bog`liq emas. 1.1 shaklda kuch vektori tasvirlangan, unda DE chizig`i kuchning tasir chizig`i deyiladi, A nuqta kuchning jismga qo`yilgan nuqtasi, kuch vektori ikki xil tarzda ifodalanadi, yoki F - shaklida, yoki AB - shaklida, ikkinchi holda birinchi harf A nuqta vektorning qo`yilgan nuqtasini belgilasa, ikkinchi harf V nuqta shu vektorning oxirini belgilaydi. 1.1 shakl. Vektor qiymatning belgisi chiziqchadan iborat bo`lib, u albatta xarfning ustiga chiziladi. Agar chiziqcha bo`lmasa, u holda bu vektor emas balki vektorning son qiymati xolos, uni mexanika tilida vektorning moduli deb ataladi. Agar bir vaqtni o`zida bir jismga bir nechta kuchlar tasir etsa, ularni kuchlar sistemasi deb ataladi. Nazariy mexanikada jismlarning ikki xil holatlari o`rganiladi. Birinchi navbatda moddiy nuqta yoki qattiq jismlarning harakatsiz ( birorta sanoq sisttemasiga nisbatan harakatsiz ) yoki muvozanat holatlari o`rganiladi. Bunday masalalarni statik masala lar deyiladi. Agar moddiy nuqta yoki qattiq jism harakatda bo`lsa uning harakatining qonuniyatini o`rganuvchi qism dinamika qismi deb ataladi. Statika qismini o`rganishni statika aksiomalari dan boshlanadi. Aksioma degan so`z (grek) yunon tilidan olingan bo`lib, uning o`zbekchaga tarjimasi isbot talab qilinmaydigan oddiy haqiqat degan

manoni anglatadi. Ular uncha ko`p emas, biz faqat 4-ta aksiomaga asoslangan holda statika qismini o`rganamiz. 1. Statika aksiomalari. 1-aksioma. Yo`nalishlari qarama -qarshi, son qiymatlari o`zaro teng va tasir chiziqlari bir to`g`ri chiziq bo`ylab yotuvchi ikkita kuchlar sistemasi, o`zaro muvozanatlashuvchi kuchlar sistemasi deyiladi (1.2 shaklga qarang). 1.2 shakl. 2-aksioma. Agar biror qattiq jism muvozanat holatida yoki qandaydir qonuniyat bilan harakat qilayotgan bo`lsayu, shu jismga yuqorida aytilgan o`zaro muvozanatlashuvchi kuchlar sistemasini qo`ysak, yoki undan shundaylarini olib tashlasak, ushbu jism o`zining muvozanat holatini yoki tegishli qonuniyat bilan qilayotgan harakatini davom etdiraveradi. 1.3 shakl. 3-aksioma. Agar biror qattiq jism muvozanat holatida yoki qandaydir qonuniyat bilan harakat qilayotgan bo`lsa va shu jismning biror nuqtasiga qo`yilgan ikkita kuch vektorini, shu vektorlarga qurilgan parallelogramning diagonaliga teng bo`lgan boshqa bitta kuch vektori bilan almashtirsak, jismning muvozanat holati yoki ilgarigi harakati o`zgarmaydi (1.3 shakl).

Ushbu vektor - R , teng tasir etuvchi vektor deyiladi, yani uning shu jismga tasiri, yuqoridagi ikkita kuchning tasiriga teng bo`ladi, va vektor va skalyar tenglamalar quyidagicha yoziladi, 2 1 F F R      lekin 2 1 2 1 ёки F F R F F R     bo`ladi . Bu aksiomani quyidagicha talqin qilish mumkin, yani bir nuqtaga qo`yilgan harqanday ikkita F1 va F2 kuch vektorini, shu nuqtaga qo`yilgan boshqa bitta R -kuch vektori bilan almashtirish mumkin bo`lib, ushbu kuch avvalgi ikkita kuchning teng tasir etuvchisi deyiladi, va lotincha R harfi bilan belgilanadi. Aslida R - vektorining moduli yoki uning son qiymati F1 va F2 kuchlarning modullarining yig`indisiga teng emas, lekin shu R kuchining jismga tasiri, F1 va F2 kuch vektorlarining tasirlariga teng degan mazmun kelib chiqadi, yani R F F  1 2 4-aksioma. Agar ikkita jism bir birlariga tasir ko`rsatayotgan bo`lsalaru, ular muvozanat holatda bo`lsalar, ularning bir birlariga tasir kuchlarining son qiymatlari teng, yo`nalishlari qarama qarshi bo`lib, bir to`g`ri chiziqda yotadilar (1.4 shakl). Bu aksiomani tasir va aks tasir aksiomasi deyiladi, va quyidagicha ifodalanadi. 1.4 shakl.   F F 1 2   (1.1) Endi biz shu yuqoridagi 4-ta aksiomalarga asoslanib, yangi - yangi xulosalar va gipotezalarni isbot qilishga o`tamiz, masalan quyidagi qoidani isbot qilaylik 1 - Qoida . Absolyut qattiq jismning biror nuqtasiga qo`yilgan har qanday kuch vektorini o`z tasir chizig`i bo`ylab shu jismning ihtiyoriy boshqa bir nuqtasiga ko`chirib qo`ysak, jismning holati o`zgarmaydi.

Ushbu qoidani isbot qilish uchun, yuqoridagi 1-nchi va 2-nchi aksiomalardan foydalanamiz. Faraz qilaylik absolyut qattiq jismning A - nuqtasida F kuch vektori tasir etsin. Endi shu kuch vektorini jismning xolatini o`zgartirmasdan uning tasir chizig`i bo`ylab joylashgan boshqa V - nuqtaga ko`chirish zarur bo`lsin (1.5 shakl). 1.5 shakl. Buning uchun V nuqtaga F kuchining tasir chizig`i bo`ylab joylashgan, son qiymatlari bo`yicha unga teng bo`lgan o`zaro muvozanatlashuvchi ikkita F2 va F1 kuchlarni qo`yamiz (1.6 shakl). Ikkinchi aksiomaga asosan bu bilan jismning xolati o`zgarmaydi. Endi F va F2 kuchlari ham muvozanatlashuvchi kuchlar bo`lganliklari sababli, ikkinchi aksiomaga asosan ularni shu jismdan olib tashlasak, qattiq jismning mexanik holati o`zgarmaydi. Lekin qattiq jismning mexanik xolati saqlanib qolgan bo`lishiga qaramasdan, endi jismga A nuqtada emas, balki shu F kuchning tasir chizig`ida yotuvchi boshqa V nuqtada joylashgan F1 kuchi tasir etmoqda. F1 kuchining son qiymati va yo`nalishi F kuchi bilan bir xil, lekin uning qo`yilgan nuqtasi boshqa. 1.6 shakl. Bundan quyidagi xulosani keltirib, chiqaramiz, yani qattiq jismga tasir etuvchi harqanday kuchni o`z tasir chizig`i bo`ylab, bir nuqtadan

ixtiyoriy boshqa nuqtaga ko`chirilganda uning mexanik xolati o`zgarmas ekan . Bu xossadan juda keng foydalaniladi, shuning uchun ham unga alohida etibor berilmoqda. Statika qismida asosan ikkita masala echiladi: 1) Qattiq jismga tasir etayotgan kuchlar sistemasini qo`shish va ularni sodda holga keltirish; 2) Qattiq jismga qo`yilgan kuchlar sistemasining muvozanatlik shartini tekshirish; Statika masalalari grafik usulda, geometrik usulda yoki analitik usulda echilishi mumkin, lekin hozirgi kunda kompyuterlar yordamida analitik usulda echish keng tarqalgan, grafik usul deyarli qo`llanilmay ketgan. 2.Erkin, qisman erkin va mutloq erksiz jismlar. Agar berilgan qattiq jism unga tasir etayotgan kuchlar tufayli, fazoning ixtiyoriy tomoniga harakat qilaolsa bunday jism erkin jism deyiladi. Agar uning harakati malum darajada cheklangan bo`lsa bunday jismlar qisman erkin deyiladi. Masalan temir yo`l vagoni faqat shu temir yo`l bo`ylab harakat qilaoladi holos, egri trubkaning ichida joylashgan sharcha faqat shu trubkaning ichi bo`ylab xarakat qialoladi xolos, yani ularning erkinligi chegaralangan. Agar jism mutloq harakatsiz bo`lsa, yani uning harakati mutloq cheklangan bo`lsa bunday jismlar erksiz jismlar deyiladi. 3.Bog`lanish, ularning turlari va bog`lanish reaktsiyalari. Erkin jismda bog`lanish bo`lmaydi, shu sababli u hohlagan tomonga harakat qilaoladi. Qisman erkin va mutloq erksiz jismlar boshqa bir, yoki bir nechta jismlar orqali bog`langan holda bo`ladilar. SHuning uchun shu qattiq jismlarning erkinliklarini chegaralovchi boshqa jismlarni bog`lanishlar deyiladi . Agar jism o`zining erkinligini chegaralovchi boshqa jismga, yani bog`lanishga nisbatan biror kuch bilan tasir etsa, o`z o`rnida bog`lanish hisoblangan boshqa jism ham unga aks tasir ko`rsatadi, shu aks tasir kuchini bog`lanish reaktsiyasi deyiladi. YAni bog`lanish reaktsiyasi ham kuch vektori bo`lib, ushbu kuch faqat aks tasir sifatidagina mavjud bo`ladi, agar jism bog`lanishga kuch tasir etmasa, yani bog`lanish olib tashlansa uning reaktsiyasi ham nolga teng bo`ladi.

Demak bog`lanish reaktsiyasi faqat jismning unga ko`rsatgan kuch vektoriga tegishli ravishda paydo bo`ladi, va ushbu tasir yo`qolsa reaktsiya kuchi ham yo`qoladi yoki o`z yo`nalishi va son qiymatini tegishlicha o`zgartirishi mumkin. Agar bog`lanish olib tashlansa reaktsiya kuchi ham o`z o`zidan yo`qoladi. YUqoridagilarga asosan kuchlarni endi ikki guruhga ajratamiz, bog`lanishlar bormi yo`qligidan qatiy nazar jismga tasir etuvchi kuchlarni aktiv kuchlar deyiladi, masalan og`irlik kuchi, bog`lanishlarning jismga ko`rsatadigan aks tasir kuchlarini reaktsiya kuchlari deyiladi. 1.7 shakl Bog`lanishlarning turlari juda ko`p, shunga ko`ra ularning reaktsiyalari ham turlicha bo`ladi, reaktsiyalarining son qiymatlarini har bir masaladagi tasir etayotgan kuchlar sistemasiga bog`liq ravishda aniqlanadi, lekin shu bog`lanishlarning reaktsiya kuchlari vektorlarining yo`nalishlari har doim bir xil bo`ladilar . SHuning uchun bog`lanishlarning reaktsiya kuchlarini yo`nalishlarini qanday qilib aniqlashni ko`rib o`taylik. 1. Silliq yassi yuzadan iborat bog`lanish (1.7 b shakl) . Silliq yassi yuzali bog`lanish deb, shunday yuzaga aytiladiki uning ustida turgan, yoki unga suyanib turgan jismga hechqanday ishqalish kuchi tasir etmaydi. SHu sababli bunday tekislikdan iborat bog`lanishlarning reaktsiyalari hardoim, shu tekislikka normal (perpendikulyar) holda yo`nalgan bo`ladi. 2. Ip, arqon va trosdan iborat bog`lanish.

1. 8 shakl. Bunday bog`lanishlarning reaktsiyalari har doim faqat shu arqon, ip yoki trosning taranglik chiziqlari bo`ylab yo`naladilar. 3. TSilindrsimon sharnirli (podshipnikli) bog`lanish (1.9 a shakl). 1. 9 shakl Bunday bog`lanishlarning reaktsiya kuchlari ikkita tashkil etuvchilardan iborat bo`lib, ular sharnir o`qiga perpendikuyar tekislikda yotuvchi ixtiyoriy ikkita o`zaro perpendikulyar o`qlar bo`ylab yo`naladilar, amalda doimo Ox va Ou o`qlari bo`ylab yo`naltiriladi. 4. SHarsimon sharnir va tovonlardan iborat bog`lanishlar (1.9 b, v shakl). Bunday bog`lanishlar bilan bog`langan jismlarga uchta tashkil etuvchidan iborat reaktsiya kuchi tasir etadi, va ular sharsimon sharnirning markazidan o`tuvchi o`zaro perpendikulyar bo`lgan uchta o`qlar bo`ylab yo`naladilar. amalda reaktsiya kuchining tashkil etuvchilari qoidaga ko`ra Ox, Ou, O z o`qlar bo`ylab yo`naltiriladi. 5. Ingichka sterjenlardan iborat bog`lanishlar. 1.10 shaklda AV sterjen tasvirlangan.

1. 10 shakl. Bunday bog`lanishlar jismga faqat shu sterjening o`qi bo`ylab yo`nalgan S qarshilik kuchi ko`rsataoladilar xolos, shunga ko`ra ularning reaktsiya kuchlari faqat sterjenlar o`qi bo`ylab yo`naltiriladi. 6.Sferasimon silliq yuzadan iborat bog`lanish (1.7 a shakl) . Bunday bog`lanishlar jimslarga faqat normal yo`nalishdagi reaktsiya kuchi (qarshilik kuchi) ko`rsataoladilar xolos, shunga ko`ra jism bilan sferik yuza tutashgan nuqtadan urinma o`q o`tkaziladi va reaktsiya kuchini shu nuqtadan boshlab urinma o`qqa perpenldikulyar (normal) ravishda yo`naltiriladi. Umuman bog`lanishlarning yana boshqa turlari ham uchrashlari mumkin, lekin ishchi dasturimizga ko`ra faqat shu bog`lanishlar bilangana amaliy mashg`ulotlar o`tkazish rejalashtirilgan xolos. 4. Bog`lanishlar aksiomasi. YUqorida aytganimizdek statika qismida erkinmas qattiq jismlarning muvozanatlik shartlarini o`rganishda quyidagi aksioma qo`llaniladi: Harqanday erkinmas qattiq jismga qo`yilgan bog`lanishlarni tashlab yuborib, ularni o`rniga shu bog`lanishlarning reaktsiya kuchlari qo`yilsa, ularni erkin jism deb qabul qilish mumkin. Masalan ,

1.11 shakl. Og`irligi R -ga teng bo`lgan AV brus, o`zining A va D nuqtalari bilan D O E bog`lanishga suyangan holda muvozanat holatini saqlab turibdi. Endi shu bog`lanishni tashlab yuborib, uni o`rniga N D va N A reaktsiya kuchlarini qo`yib, D O E bog`lanishni tashlab yuborsak, AV brus unga qo`yilgan to`rtta N D , N A , T va R - kuchlar tasirida erkin holatda muvozanatini saqlab turaveradi deb hisoblanadi, va statikaning barcha masalalari shu asosda echiladi.

Похожие

Nazariy mexanika fani predmeti, ob'yekti

Nazariy mexanika fani va uning rivojlanish tarixi

MEXАNIZM VА MАSHINАLАR NАZАRIYASI (MMN) FАNI, VАZIFАLАRI, UNING MАSHINАSOZLIKDАGI ROLI VА АSOSIY TUSHUNCHАLАR

Dinamika dinamikaning asosiy tushunchalari

Moddiy nuqta nisbiy harakatining differensial tenglamalari ko`chirma va kariolis inersiya kuchlari