Ернинг айланишини жисмларнинг мувозанат ҳолатига ва уларнинг ҳаракатига таъсири - Механика - Рефераты

Ернинг айланишини жисмларнинг мувозанат ҳолатига ва уларнинг ҳаракатига таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159.0712890625 KB

Ернинг айланишини жисмларнинг мувозанат ҳолатига ва уларнинг ҳаракатига таъсири . Режа: 1. Техникага оид аксарият масалаларни ечиш 2. Ернинг айланишини пастга эркин тушиб келаётган нуқтанинг оғишига таъсири.

Ернинг айланишини жисмларнинг мувозанат ҳолатига ва уларнинг ҳаракатига таъсири. Техникага оид аксарият масалаларни ечиш да Ерга маҳкамланган ҳисоб системасини инерциал (қўзғалмас) деб ҳисобланади. Бу билан Ернинг юлдузларга нисбатан (Ерни ўз орбитаси бўйлаб Қуёш атрофидаги ҳаракати §99 да кўриб ўтилади) сутка ичидаги айланишини ҳисобга олинмайди. Бу айланиш (суткада бир марта айланиши) қуйидаги бурчакли тезлик билан бўлади,  =2  /(24  60  60)  0,000073 c -1 Ернинг ушбу секин айланиши, Ер атрофидаги жисмларнинг ҳаракати ва мувозанатига қандай таъсир кўрсатишини кўриб ўтамиз. 1. О ғ и р л и к к у ч и . Тортилиш кучи (Ернинг тортиши)нинг бир қисми ҳисобланган оғирлик кучи Ернинг сутка ичидаги айланишига боғлиқ бўлади. Ернинг сиртига яқин жойлашган моддий нуқтага, тортилиш кучи ¯F  таъсир этиб, у иккита ¯F n ва ¯P -ташкил этувчиларга ажралади 250 шакл). ¯F n -куч Ернинг айланиш ўқи томон йўналган бўлиб, нуқтага ¯a n - нормал тезланиш беради ва бу тезланиш моддий нуқтани Ер билан бирга айланишидан ҳосил бўлади; агар нуқтанинг массаси m , Ер ўқигача бўлган масофаси r -бўлса, у ҳолда ¯F n = m ¯a n дан иборат бўлиб, унинг сон қиймати F n = m  2 r -га тенг бўлади. Тортилиш кучининг иккинчи ташкил этувчиси - ¯P бўлиб, у оғирлик кучи деб аталади. Шундай қилиб, ¯P = ¯F  - ¯F n яъни, оғирлик кучи, тўлиқ тортилиш кучи билан нуқтанинг Ер билан бирга сутка ичидаги айланишидан ҳосил бўладиган кучнинг вектор айирмасига тенг экан. ¯P -кучининг йўналиши ҳар бир ҳудуд (пункт)нинг вертикалини аниқлаб беради (ипга осилган юкнинг 250 шакл.

йўналиши; ипнинг тортилиш куч Р-га тенг бўлади) ва ¯P -кучининг йўналишига перпендикуляр бўлган текислик, шу ҳудуднинг горизонтал текислиги деб аталади. F n = m  2 r (  2 -жуда кичик қиймат) кичкина қиймат бўлгани учун, оғирлик кучи- ¯P , тортилиш кучи ¯F  1 -дан жуда оз миқдорда фарқ қилади. ¯P - кучнинг модулини жисмнинг оғирлиги деб аталади . 2. Е р н и н г с а т ҳ и г а я қ и н ж о й л а р д а г и н и с б и й м у в о з а н а т в а н и с б и й ҳ а р а к а т . Агар , нуқтага та ъ сир қилувчи кучлардан ¯F  тортилиш кучини ажратиб қўйсак , (57) формулага асосан нуқтанинг айланаётган Ер устидаги нисбий мувозанати ( тинч ҳолати ) қуйидагича бўлади ,  ¯F k + ¯F  + ¯Fкщч и =0. Лекин ¯a кўч = ¯a n ва ¯Fð  =-m ¯a кўч =-m ¯a n =- ¯F n . У ҳолда , ¯F  + ¯Fкщч и = ¯F  - ¯F n = ¯P бўлади ва юқоридаги тенглама  ¯F k + ¯P =0 кўринишга келади , я ъ ни Ер билан боғланган ҳисоб системаси қўзғалмас бўлгандаги каби бўлар экан . Демак , жисмларнинг Ерга нисбатан мувозанат тенгламаларини тузганда Ернинг айланиши ҳсобига ҳеч қандай қўшимча тузатманинг кераги йўқ экан ( бу айланишдаги тузатма тенгламада ¯P орқали иштирок этар экан ). Энди нисбий ҳаракат тенгламалари (56) ни олиб кўрамиз , бу ерда ҳам тортилиш кучини ажратиб оламиз . У ҳолда m ¯a = ∑ ¯Fk + ¯F  + ¯Fкщч и + ¯Fð  . Лекин юқоридаги каби ¯F  + ¯Fкщч и = ¯F  - ¯F n = ¯P бўлади , ва ушбу тенглама қуйидаги кўриниишга келади , m ¯a = ∑ ¯Fk + ¯P + ¯Fð  . 1 ¯F n - кучнинг максимал қиймати экваторда бщлади, у ерда r = R бщлиб тортилиш кучининг 0,34% -ни ташкил қилади. 250 шаклда тасвирланган  (геоцентрик кенглик) билан  (астрономик кенглик) орасидаги энг катта фарқ  =45  да бщлиб, тақрибан 0,1  -ни ташкил қилади. ¯Fð  ¯v ¯Fð  ˙x

Бундан қуйидаги хулоса келиб чиқади , агар нуқтанинг ( жисмнинг ) ҳаракат тенгламаларини тузганда Ер билан боғланган ўқларни қўзғалмас деб ҳисобланса , у ҳолда фақат кориолис инерция кучини этиборга олинмас экан холос , унинг сон қийматиFð  =2m  v  sin  бу ердаги  - нуқтанинг нисбий тезлик вектори ¯v билан Ернинг ўқи орасидаги бурчак . Ернинг бурчакли тезлиги  -жуда кичик қиймат бўлганлиги сабабли, агар нисбий тезлик- v унча катта бўлмаса Fð  -кучини ҳисобга олмаса ҳам бўлади, чунки у оғирлик кучига нисбатан кичкина қиймат бўлади. Масалан, нисбий тезлик 700 м/ c (оддий артилерия снарядининг тезлиги) ва  =90  бўлганда Fð  -кучи, оғирлик кучи Р-нинг фақат 1 процентини ташкил этади. Шунинг учун кўпчилик инженерлик ҳисоблаш ишларида Ер билан маҳкамланган ҳисоб системасини инерциал (қўзғалмас) деб ҳисобланади. Ернинг айланиши жуда катта нисбий тезликларда (баллистик ракеталарнинг учиш тезликларида) аҳамиятга эга бўлади, ёки узоқ давом этадиган (дарёларнинг оқишида, ҳаво ва денгизларнинг оқимларида) ҳаракатларда аҳамиятга эга бўлади. 3*. М и с о л л а р. Ернинг айланишини жисмларнинг ҳаракатига бўлган таъсирини сифат нуқтаи назардан кўриб чиқайлик. Ер устидаги ҳаракат. Нуқтанинг шимолий ярим шардаги меридиан бўйлаб шимолдан жанубга қараб қилган ҳаракатида, ¯að -тезланиши, шарқ томонга йўналади (§67 даги 80 масала), ¯Fð  -кучи эса ғарб томонга йўналади. Жанубдан шимол томонга қилинган ҳаракатда ¯Fð  -кучи шарқ251 шакл.

томонга йўналади. Кўриниб турибдики, иккала ҳаракатларда ҳам нуқта ўзининг ҳаракат йўналишидан фақат ўнг томонга қараб оғар экан. Агар нуқта параллеллар бўйича шарқ томонга ҳаракат қилса, у ҳолда¯að -тезланиши шу параллелнинг МС радиуси бўйлаб (251 шакл) йўналади, ¯Fð  -кучи эса унга қарама-қарши томонга йўналади. Ушбу инерция кучининг ОМ бўйлаб йўналган вертикал ташкил этувчиси оғирлик кучининг қийматини сезилмас даражада камайтиради. Жануб томонга йўналган горизонтал ташкил этувчиси эса, нуқта ҳаракатини унинг йўналишига нисбатан ўнг томонга оғдиради. Параллел бўйича ғарб томонга бўлган ҳаракатда ҳам худди шундай таъсир бўлади. Булардан қуйидагича хулоса чиқарамиз, шимолий ярим шарнинг устидаги ихтиёрий йўналишда бўлган ҳаракатда, Ернинг айланиши ҳисобига нуқтанинг ҳаракати ўз йўналиши бўйича ўнг томонга оғар экан. Жанубий ярим шарда эса, бундай оғиш чап томонга қараб содир бўлар экан. Мана шу ҳодиса сабабли, шимолий ярим шардаги дарёлар ўзларининг ҳаракатларида ўнг томонларини ювиб кетадилар (Бэр қонуни). Шамолларнинг оғишлари (пассатлар)нинг ва денгиз оқимларининг ҳамда циклон ва антициклондаги ҳаво массаларининг оғма ҳаракатларининг сабаби ҳам шундан иборат бўлади. Шу сабабли ҳаво циклоннинг марказига (паст босимли жойга) интилиш ўрнига ёки антициклонда марказдан (юқори босимли жойдан) қочиш ўрнига, циклон (антициклон)нинг маркази атрофида циркуляцион ҳаракат содир бўлади. Вертикал тушиш. Эркин тушиб келаётган нуқта учун кориолис инерция кучи ¯Fð  -нинг йўналишини аниқлаш учун, нуқтанинг нисбий тезлиги ¯v -нинг йўналишини билишимиз керак. Оғирлик кучига нисбатан ¯Fð  -кучи жуда кичкина бўлганлиги учун ¯v -нинг йўналишини вертикал деб ҳисоблаш мумкин, яъни МО чизиқ бўйлаб пастга йўналган (251 шакл), У

ҳолда ¯að -вектори ғарбга йўналган бўлади, ¯Fð  -вектори эса шарққа (яъни, 251 шаклдаги ¯v -нинг йўналиши бўйича) йўналади. Шу сабабли, тахминан олиб қараганимизда, эркин тушиб келаётган нуқта (жисм) Ернинг айланиши ҳисобига вертикалдан шарқ томонга қараб оғар экан. Юқорига отиб юборилган жисм эса, юқорига кўтарилаётган пайтда ғарб томонга қараб оғар экан. Ушбу оғишлар жуда оз миқдорда бўлади, шу сабабли жуда катта баландликлардан тушишда ёки кўтарилишдагина сезиларли бўлади, булар 93п даги ҳисоблаш ишларида кўриб ўтилади. Ернинг айланишини пастга эркин тушиб келаётган нуқтанинг оғишига таъсири. Унчалик катта бўлмаган (Ернинг радиусига нисбатан) Н баландликдан Ерга тушиб келаётган нуқтанинг ҳаракатини текшириб кўрамиз. Тушишдаги оғирлик кучини ўзгармас деб ҳисоблаймиз; ҳавонинг қаршилигини эътиборга олмаймиз. Оу ўқини вертикал юқорига, Ох ўқини шарқ томонга горизонтал равишда йўналтирамиз (252, а шакл) 2 . Ернинг айланишини ҳисобга олиш учун, нуқтага оғирлик кучи ¯P -дан ташқари ¯Fð  -кучини юқорида таҳкидлаганимиздек шарқ томонга йўналтирамиз. У ҳолда нисбий ҳаракатнинг дифференциал тенгламасига асосан, қуйидагини ёзамиз, m ¨x = ¯Fð  , m ¨y =-Р=- mg (60) ва бошланғич шартлар эса: t =0 да x =0, y = H , v x =0, v y =0 бўлади. 2 ¯F 252 шаклда Ох щқи бщйлаб тасвирлаш масштаби, катта миқдорда ифодаланган. ¯Fð  ¯v ¯Fð  ˙x

дифференциал тенгламанинг иккинчисини тегишли чегараларда аниқ интеграллаб, қуйидагини ёзамиз,vy = ˙y =- gt , y = H - gt 2 /2 ¯Fð  -кучнинг модулини аниқлашда, юқорида айтилгандек, ¯Fð  - йўналишини белгилашда ¯v y -га нисбатан жуда кичик бўлганлиги сабабли ¯v ч -тезликни ҳисобга олмаймиз(чунки ¯Fð  -кучининг модули оғирлик кучи ¯P -дан жуда кичик) ва тақрибий ечимни аниқлаш учун, v =  v y  = gt деб ҳисоблаймиз. Нуқтанинг ¯v -тезлиги вертикал пастга (МО чизиғи бўйича, 251 шакл) йўналган, ва Ернинг ўқи билан  =90  -  , (  --Ернинг кенглиги) бурчак ташкил этади. Натижада, Fð  =2 m  g  t  c о s  бўлади ва (60) нинг биринчи тенгламаси, қуйидаги кўринишга келади ¨x =2(  g  c о s  )  t Қавс ичидаги қиймат ўзгармас бўлгани учун, бу тенгламани интеграллаб, аниқлаймиз ˙x =(  g  c о s  )  t 2 +С 1 , х=(  g  c о s  )  t 3 /3+С 1 t + C 2 Бошланғич шартларга асосан С 1 ва С 2 ларнинг қийматларини қўямиз. Шундай қилиб, ҳавода эркин тушиб келаётган нуқтанинг нисбий ҳаракатини тақрибан аниқловчи ҳаракат қонуни қуйидагича бўлар экан, х =(  g  c о s  )  t 3 /3, =H-gt 2 /2 Нуқтанинг ушбу ҳаракат қонунидан кўриниб турибдики , унинг траекторияси тўғри чизиқдан иборат эмас экан , ва ҳақиқатдан ҳам у шарқ томонга қараб оғар экан . Юқоридаги тенгламалардан вақт t- ни йўқотиб юборсак , нуқта траекториясининг тақрибий тенгламаси келиб чиқади ( ярим кубсимон парабола ), x 2 = 8w2 9g c о s 2  ( Н - у ) 3

Бу тенгламада у =0 деб ҳисобласак , нуқтанинг Ерга келиб тушгандаги шарққа томон бўлган оғиши  - ни аниқлаймиз 3 :  =2 3  со s  √ 2H3 g (61) Кўриниб тургандек ,  Ернинг бурчакли тезлиги  - гага тўғри пропорционал бўлиб , жуда кичкина қийматни ташкил этар экан . Масалан , Москванинг географик кенглигида (  =55  47’, g=9,816 м /c 2 ) Н =100 м баландликдан Ерга тушиб келингандаги оғиш  =1,2 см ни ташкил этар экан . Ернинг турли пунктларида тадқиқотчилар томонидан олиб борилган қатор тажрибалар натижасида , (61) формула бўйича ҳисоблашлар тўғри эканлиги тасдиқланди . Энди , О пунктдан вертикал юқорига қараб ¯v 0 тезлик билан отиб юборилган жисмнинг ҳаракатини кўриб чиқамиз . Нуқтанинг юқорига бўлган ҳаракатида ¯Fð  - кучининг йўналиши биринчи яқинлашувда ғарбга қараб йўналади . У ҳолда Ох ўқини ғарб томонга йўналтирсак (60) дифференциал тенглама ўз кўринишини сақлаб қолади , лекин бошланғич шартлар қуйидагича бўлади : t=0 да x=0, =0, v x =0, v y =v . Ушбу шартларга кўра (60) тенгламаларнинг иккинчисидан, vy = ˙y = v 0 - gt , y = v 0 t - gt 2 /2 (62) У ҳолда, олдинги масаладаги каби v = vy деб ҳисобласак, Fð  =2 m  ( v 0 - g  t )  c о s  ва (60) нинг биринчи тенгламаси ¨x =2(  c о s  )( v 0 - gt ) Ушбу тенглама нуқтанинг пастга қараб қиладиган ҳаракатини ҳам ифодалайди, чунки ¯Fð  -кучининг йўналишини ўзгариши ( v 0 - gt )= v y - кўпайтманинг ўзгариши орқали ҳисобга олинади. 3 ¯F ¯Fð  кучни биринчи яқинлашувдаги йщналиши ва модулини аниқлашда, ¯v x -нинг шарқ томонга йщналган ташкил этувчисини э ҳ тиборга олмадик. Натижада, ¯Fð  кучнинг жануб томонга оьдирувчи қщшимча ташкил этувчилари мавжуд бщлади. Лекин, x =(  g со s  ) t 3 /3 бщлгани учун v x = ˙x тезлик  -га пропорционал ва жануб томонга оьиши  2 -га пропорционал, яҳни иккинчи тартибли кичкина қийматдан иборат.

Охирги тенгламани интеграллаб, қуйидаги натижани оламиз, яъни х=  c о s  ( v 0 t 2 - gt 3 /3) (63) (62) тенгламада у=0, (яни, нуқта Ерга қайтиб тушди) деб ҳисоблаб, нуқтанинг парвоз вақтини аниқлаймиз: t 1 =2 v 0 / g бўлади. Ҳамда Галилей формуласига асосан v 0 =√2gH 1 , бу ердаги Н 1 -нуқтанинг кўтарилишдаги баландлиги, (63) тенгламадан нуқтанинг Ерга қайтиб тушгандан кейинги оғишини аниқлаймиз: ОВ=  1 =  c о s  4v02 3g2 ёки  1 = 8 3  c о s  √ 2H12 g (64) (61) ва (64) формулалардан Н 1 =Н бўлганда  1 =4  эканлигини аниқлаймиз. Агар нуқтанинг ҳаракати яна давом этса (масалан, О нуқта Ернинг сатҳидан юқорида бўлса), у ҳолда нуқтанинг траекторияси В пунктдан бошлаб мунтазам равишда шарқ томонга оғиб боради. Юқоридаги барча ҳисоблар, ҳавосиз фазо учун исбот қилинган, шу сабабли улар орқали Ернинг айланишини пастга тушиб келаётган нуқтага бўлган таъсирини, фақат маълум (биринчи яқинлашувдаги) аниқликдагина ифодалайди холос (лекин, қониқарли даражада аниқлик беради).

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Вазнсизлик ҳақида тушунча

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

Моментлар теоремасини суюқлик (газ)ларнинг ҳаракатига тадбиқи

Ернинг тортилиш майдонидаги жисмнинг ҳаракати

Система динамикасига кириш