Ўлчамлар занжирлари - Материаловедение - Рефераты

Ўлчамлар занжирлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Ўлчамлар занжирлари Режа: 1.Ўлчамлар занжирларнинг машинасозликдаги аҳамияти. Асосий тушинчалар. 2.Ўлчам занжири турлари. Ўлчам занжири ташкил этувчи элементлари. Ўлчов занжирини ҳисоблаш. 3.Тўлиқ ўзаро алмашувчанликни таъминловчи ўлчамлар занжирини ҳисоблаш. Ўлчов занжирини лойихалаш. Тенг қуйимлар ва бир хил квалитетлар усули. 4.Ўлчов занжирини ҳисоблашнинг эҳтимоллик назарияси усули. Гурухлараро ўзароалмашувчанлик (селектив) усул. Созлаш усули. Мослаш усули.

Таянч сўзлар ва иборалар: Ўлчам, занжир, буғинлар, текислик, фазовий, чизиқли, бурчакли, электрик, конструкторлик, технологик, ўлчов, ташкил этувчи ва богловчи бугинлар, берилган, номинал, чегаравий, занжирни ҳисоблаш, максимум-минимум усули, усувчи, каматувчи, текшириш ҳисоби, лойихалаш ҳисоби, тенг қуйимлар усули, бир хил квалитентлар усули, ҳисоблашда эхтимоллик назарияси, селектив усули, гурухлаш усули, созлаш, мослаш. Машиналарнинг нормал ишлаши учун унинг ташкил этувчилари, деталлари, уларнинг иш юзалари бир бирига нисбатан аниқ жойлашган булиши керак. Бу холатлар детал юзалари, ўлчамлари ва бошқа параметрларининг ўзаро жойлашиш аниқлигига кўп жихатдан боғлиқ бўлади. Туташмаларда ҳосил бўладиган бўшликлар деталларга ишлов берилганида ўлчамларнинг қўнимлари хам деталларнинг ўлчам аниқлигига боғлиқ ҳолда шаклланади. Бу шаклланиш жараёни улчамлар занжирини ўрганиш асосида аниқланади. Ўлчамлар занжирини ўрганишда қўлланиладиган барча таянч сўзлар стандартлаштирилгандир. Ўлчамлар занжири деб ёпиқ контур ҳосил қилувчи ва қуйилган масалани ечишда иштирок этувчи ўлчамлар мажмуасига айтилади . Ўлчамлар занжири қўлланилиш объектига қараб детал ўлчамлари занжири ёки йиғмалар ўлчамлар занжири бўлиши мумкин. Ўлчов контурининг ёпиқ бўлиши - ўлчамлар занжирини тузиш ва ўрганишнинг асосий шартларидан биридир. Ўлчов занжирини ҳосил қилувчи ўлчовлар, занжир звенолари (буғинлари) деб аталади. Буғинларнинг ўзаро жойланишига қараб ўлчам занжирлари текис ва фазовий бўлиши мумкин. Текис ўлчам занжирлари деб буғимлари бир ёки бир нечта параллел текисликларда жойлашган ўлчамлар занжирига айтилади. Фазовий деб унинг буғинлари ўзаро параллел бўлмаган ва улар параллел бўлмаган текисликларда жойлашганида айтилади. Ўлчов занжирлари улардаги ўлчамларнинг характерига қараб чизиқли бурчакли,

электрик ва бошқа турларга бўлиниши мумкин. Шунингдек қайси босқичда қўлланилишига қараб конструкторлик, технологик, ўлчов бўлиши мумкин. Ўлчов занжирлари ташкил этувчи (тузувчи) Ai ва туташтирувчи (боғловчи) звенолардан иборатдир. Тузувчи звеноларнинг ўзгариши боғловчи звенонинг ўлчам ўзгаришига олиб келиши мумкин. Ташкил этувчи буғинлар A 1 , A 2 , A 3 , A 4 ,..., A n -1 ёки В 1 , В 2 , В 3 ,..., В m -1 ва хакозо кўринишида берилиши мумкин. Энг содда ўлчамлар занжири сифатида тешик А 1 , Вал А 2 ва улар ўртасидаги ўлчамни кўрсатиш  А мумкин. расм. Туташувчи звенолар Туташувчи (боғловчи звенонинг) номинал қиймати мусбат, манфий ва «о» бўлиши мумкин. Ташкил этувчи буғинларнинг боғловчи буғинига бўлган муносабати асосида ошувчи ва камайувиларга бўлиниши мумкин Берилган буғин (боғловчи) деб, номинал қиймати ва чегаравий четга чиқишлари механизмнинг функционал хусусиятларидан келиб чикиб белгиланадиган ва механизм ёки деталнинг улчам занжирини ечиш асосида таъминланадиган буғинга айтилади . Бу буғиннинг номинал қиймати ва четга чиқишлари асосида ташкил этувчи буғинлар ўлчамлари ва уларнинг четга чиқишлари ҳисоблаб топилади. Ошувчи буғин деб, боғловчи буғиннинг усишида ўлчами катталашадиган буғинга, камайувчи деб эса бу жараёнда камаювчи буғинга айтилади. 34- Ўлчов занжири схемалари: а) - механизм қисми тузилиши; б) - ўлчов занжири Ўлчов занжирларини ҳисоблаш ва ўрганиш : машина ва деталларнинг фойдаланиш ва иқтисодий талаблардан келиб чиқиб, уларнинг ўлчамлари ва қуйимлари ўртасидаги ўзаро боғланиш, уларнинг номинал қиймати ва четга

чикқшлари ўртасидаги боғланишларни миқдорли бахолаш имкониятини беради; уларни яратишда мақсадга мувофиқ ўзароалмашувчанлик турини қўллаш; иш чизмаларида ўлчамларни тўғри қуйиш; операгион қуйимларни ҳисоблаш; конструктив ўлчамларни, технологик ўлчамларга узатиш имкониятларини яратади. Ўлчов занжирини ҳисоблаш - конструкция ва технологиядан чиқиб келиб барча буғинлар номинал ўлчамлари, четга чиқишларини аниқлашдир. ўлчовлар занжирини ҳисоблашда икки турдаги вазифалар фарқланади: 1) ташкил этувчи буғинларнинг номинал қиймати ва чегаравий ўлчамлари асосида боғловчи буғин номинал ва чегаравий ўлчамларини ҳисоблаш (текшириш ҳисоби); 2) ташкил этувчи буғинларининг номинал ва чегаравий ўлчамларининг боғловчи буғин қийматлари асосида аниқлаш (лойихалаш ҳисоби). Шунингдек ўлчов занжирида тўлиқ, қисман ва эхтимолли ўзароалмашувчанликни таъминловчи усуллар ҳам мавжуддир. Бу усулларнинг қўлланилиши объектга қўйиладиган функционал вазифалар ва хисоблаш маҳсулот фаолиятининг қайси бир босқичига тегишли бўлишига боғлиқдир. Усулларнинг қўлланувчанлиги олиниши зарур бўлган аниқлик даражаси ва иқтисодий омилларга боғлик бўлади. Тўлиқ ўзароалмашувчанликни таъминловчи ўлчамлар занжирини ҳисоблаш усули. Ўлчамлар занжирида тўлиқ ўзаро-алмашувчанликни таъминлаш учун максимум-минимум усулидан фойдаланилади. Бу усулдан фойдаланилганида боғловчи буғин қуйими ташкил этувчи буғинлар қуйимини арифметик қўшиш натижасида олинади ва хар бир бугиннинг чегаравий ўлчамларининг туташиш эҳтимолидан келиб чиқиб ҳисобланади ва йиғишда қўшимга мехнат сарфламасдан тўлиқ ўзароалмашувчанлик таъминланади.

расм .Уч буғинли ўлчамлар занжири Боғловчи буғин номинал ўлчамни ҳисоблаш умумий ҳолда ошувчи « n » сонли буғинлар номинал ўлчамли А j ув йиғиндисидан «р» сонли камаювчи звенолар улчами А j ум йигиндиси айирмасига тенг        n i p n nj Aj Aj A 1 1 32 28 60   A Боғловчи буғиннинг хақиқий ўлчамини аниқлашда ҳам шу формуладан фойдаланиш мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, детал тайёрланишида боғловчи буғинга ишлов берилмайди, у бошқа ташкил этувчиларга ишлов бериш йўли билан ҳосил қилинади. Йиғма ўлчов занжирларида боғловчи ўлчам йиғиш жараёнида ҳосил бўлади. Боғловчи буғиннинг чегаравий ўлчамларини аниқлаш-қуйидаги формулалар ёрдамида ҳисоблаб топилади:         n j mn nj Aj Aj A 1 1 min max max 34, 32 86, 27 2, 60 max    A (2)         n j mn nj Aj Aj A 1 1 max min max 66, 31 14, 28 8, 59 min    A (3) Бу ерда А j , А j max , Aj min , Aj min - тегишли равишда J -чи ошувчи ва камайувчи звеноларнинг максимал ва минимал ўлчамлари. Боғлаш буғини қуйими қуйидаги формуладан топилади:         n j pn nj TAj TAj TA 1 1 (4) 68,0  TA мм Агар хамма буғинлар сонини m деб қабул қилсак,     1 1 n j TAj TA яъни боғловчи буғин қуйими, ташкил этувчи буғинлар қуйими йиғиндисига тенгдир. Юқоридаги боғланишдан фойдаланиб ўлчов занжирининг ҳар қандай буғини қуйимини аниқлаш формуласини қуйидагича ифодалаш мумкин.

     2 1 m j TAj TA TAg (5) Боғловчи буғин номинал қиймати ва чегаравий четга чиқишлари ташкил этувчи буғинларининг тегишли параметрлари билан қуйидагича боғланган. )] ( [ )) ( ) ( 1 1 max Aj Ei Aj Aj Es A Aj A Es A A pn nj n j                (6) )] ( [ )) ( ) ( 1 1 min Aj Es Aj Aj Ei A Aj A Ei A A pn nj n j                (7) Боғловчи буғин четга чиқишларини қуйидаги формулалар ёрдамида аниқлаймиз:         p n nj n j Aj Ei Aj Es A Es 1 1 ) ( ) ( ) ( (8) 34,0 ) (  A Es         p n nj n j Aj Es Aj Ei A Ei 1 1 ) ( ) ( ) ( (9) 34,0 ) (  A Ei 2 - вазифа. Бу турдаги вазифаларда боғловчи буқиннинг номинал ўлчами, чегаравий қийматлари берилган бўлади. Боғловчи буғин тўғрисидаги маълумотларга таянган ҳолда ташкил этувчи буғинлар параметрлари ҳисобланади. Бу ҳисобни бажаришнинг икки усули мавжуд: - тенг қуйимлар усули; - бир хил квалитетлар усули. Тенг қуйимлар усули ташкил этувчи буғинлар ўлчами қиймат жиҳатидан якин (бир интервалда) бўлиб, у ўлчамларни тахминан бир хил иқтисодий аниқлик билан олиш имкониятини беради. Бунда қуйидаги шарт қабул қилинади: Aj T TA TA TA ср m    1 2 1 (10) формуладан фойдаланиб қуйидагини аниқлаймиз: 1 /    m TA Aj Tср (11)

Олинган натижа ҳар бир ташкил этувчининг аниқ қиймати ва конструктив ўзига хослигини ҳисобга олиб тўғирлаб чиқилади. Олинган натижа қуйидаги шартга жавоб бериши керак.     1 1 m j TAj TA (12) Та j - лар аникланишида улар стандартда кўрсатилган қийматларга мос буўиб, имкон бўлганда афзал қуйимлар қаторидан бўлиши таъминланиши керак. Тенг қуйимлар усули содда лекин аниқлик талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Шунинг учун бу усул дастлабки ҳисобларда фойдаланилади. Бир квалитет усули барча ташкил этувчи буғинларнинг нисбатан бир хил аниқлик даражасида бўлишини таъминлайди. Ташкил этувчи буғин қуйими: i aj ТАj  (13) формулага мувофиқ қуйидагича ёзиш мумкин: 1 1 22 11 ....       m m i a i a i a TA (14) вазифа шартига кўра cp m a a a a    1 2 1 ....     1 1 m j ср ij a TA (15) Агар 1-500 мм диапазондаги ўлчамлар учун боғланишни (15) аниқлаштирса, қуйидагича бўлади: ) 001,0 45,0( 1 1 3 Dj Dj a TA m j ср       (16) бундан: ) 001,0 45,0( 1 1 3 Dj Dj TA a m j ср       (17) бу ерда, ТА  , мкм; Д j мм. (17) боғланишдан а ср – аниқланиб, унга энг мос бўлган квалитет – аниқлик даражаси белгиланади ва бу квалитет бўйича ҳисобланган қуйимлар (12) муносабат талабига жавоб бериши керак, яъни ташкил этувчи буғинлар

қуйимлари йиғиндиси боғловчи буғин қуйимига тенг ёки иқтисодий рухсат қилинган оралиқда кам бўлиши керак. Топилган ТА 1 , ТА 2 ,... ТА m 1 ларни шундай жойлаштириш керакки, натижада (8), (9) богланишлар бажарилсин. Ўлчов занжирларини максимум-минимум усулидан фойдаланиб хисоблаш тўлиқ ўзаро алмашувчанликни таъминлайди. Лекин бу усулдан фойдаланиш фақат юқори аниқлик талаб қилинмайдиган механизмлар учун иқтисодий афзалдир. Буғинлар аниқлиги юқори бўлиши талаб қилинганида ёки буғловчи бугин ташқи мухит таъсирида тез ўзгарувчан бўлганида иқтисодий аниқлигини таъминлаш учун эҳтимоллик назарияси, гурухлаб (селектив) йиғиш, созлаш ва мослаш (пригонка) каби усуллардан фойдаланилади. Эхтимоллик назарияси усулида ТА ҳисобланганда у қуйидаги богғанишдан аниқланади:     1 1 2) ( m j TAj TA (18) ТА  ҳисобланганидан кейин Е S ( A  ), Е j ( A  ) лар юқорида келтирилган (8), (9) формулалар ёрдамида аниқланади. Гурухлар бўйича ўзароалмашувчанлик усулидан фойдаланилганида деталлар нисбатан катта қуйимлар билан тайёрланиб, йиғишдан олдин улар маълум сондаги гурухларга ўлчовлари буйича бўлиб, бир номли гурухлар бўйича йиғлади (расм. 3 ). 1 4 3 2 1 min max 4TS TS TS TS ТS TS S S TS        4 3 2 1 TS TS TS ТS    min1 max1 1 4/ S S TS ТS    Кўрсатилган мисолда гурухлар бўйича ўзроалмашувчанлик усулидан фойдаланиш туташма ани қ лигини 4 карра оширишга имконият яратади . Лекин шуни таъкидлаш лозимки гурухлар сонини ошириш ўлчаш , танлаш , йи ғ иш технологик жараёнларини мураккаблаштириб юборади . Шу сабабдан машинасозликда асосан ўлчов гурухлари сони 4-5 тадан оширилмайди .

Фақат подшипник ишлаб чиқариш саноатида бу кўрсаткич 10 ва ундан ортиқ бўлиши мумкин . Бу усулдан фойдаланиш шунингдек маҳсулотнинг ўзароалмашувчанлигига салбий таъсир қилади . Эксплуатация шароитида ишдан чиққан деталларни янгиси билан алмаштириш мураккаблашади . Созлаш усули боғловчи буғин аниқлигини талаб даражасига олиб келиш учун ташкил этувчи буғинлардан бирининг ( компенсагияловчи ) ўлчамини зарурий қийматга ўзгартириб эришилади :K Aj уj Aj дj A pn nj n j          1 1 (19) Мослаш усулида боғловчи буғин аниқлиги ташкил этувчи буғинларининг бирортасига жараён тугалланиши босқичида қўшимча ишлов бериш ҳисобига эришилади . Ишлов берилиш буғинининг қўшимча материал қалинлиги боғловчи буғин аниқлигини олиш учун етарли ва минимал бўлиши керак . Чунки бу металлни зарур миқдорда қирқиб олиш қўшимча мехнат сарфлашни талаб қилади .

Похожие

Машинасозликда ўзаро алмашиниш

Силлиқ цилиндрсимон туташмаларнинг қўйим ва қўнимлар тизими

Қуйим ва қўнимлар тизимини тузишнинг ягона принципи

Юқори молекуляр бирикмаларнинг тузилиши ва асосий хоссалари

Токарлик – револьвер станоклари