Машинасозликда ўзаро алмашиниш - Материаловедение - Рефераты

Машинасозликда ўзаро алмашиниш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Машинасозликда ўзаро алмашиниш Р е ж а : 1. Машиносозликда ўзаро алмашувчанлик. 2. Ўзаро алмашувчанлик турлари. 3. Ўлчаш турлари. 4. Ўлчамнинг куйими.

Т аянч сўзлар ва иборалар: Ўзароалмашувчанлик. Ташқи, ички, тўлиқ қисман функционал ўзаро алмашувчанлик. Ўлчам. Номинал, ҳақиқий ва чегаравий ўлчамлар. Қуйим. Оғишлар. Замонавий серияли ишлаб чиқаришда деталлар бир цехларда ишлаб чиқарилади, машина ва узелларни йиғиш эса бошқаларида амалга оширилади. Йиғишга ҳар хил бириктириш деталлари, думалаш подшипниклари, пластмасса ва органик шишадан деталлар резина - техникавий маҳсулотлар ва бошқа ҳар хил маҳсуслашган корхоналарда тайёрланган деталлар ва узеллар тушади. Шунга қарамай йиғиш кушимча мослаш ишларисиз амалга оширилади, йиғилган машиналар эса суралган талабларга жавоб беради. Бундай йиғишни фақат деталлар ва узеллар ўзароалмашинувчан бўлган шароитлардагина амалга ошириш мумкин. Ўзароалмашинувчанлик – ўзаро боғлиқ бўлмай тайёрланган деталларни йиғишда ёки таъмирлашда кушимча ишловларсиз машинага жойлашиш ва берилган техникавий шартларга мос холда нормал ишлашни таъминлаш хусусиятидир. Биринчи галда ўзароалмашинувчанлик синган ёки ишлатилиш жараёнида ейилган деталларни янгиси билан тез алмаштиришга эришиш натижасида эксплуатация ва таъмирлаш тезлашган ва арзонлашган. Кўп серияли ва катта хажмли ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан ўзароалмашинувчанликнинг имкониятлари машиналарни ишлаб чиқаришда ҳам кенг қўлланила бошлади. Хозирги вақтда машинасозликнинг (автомобиллар, тракторлар, комбайнлар ва бошқалар) купгина маҳсулотлари конвейерларда йиғилади. Бу эса деталлар, узеллар ва агрегатларнинг ўзароалмашинувчан қлиб тайёрланишининг натижасидадир.

Ў зароалмашинувчанликнинг турлари Ўзароалмашинувчанлик тўлик ва тўлиқмас,ташки ва ички, функционал ва геометрик кўсаткичлари бўича бўлинади. Тўлиқ ўзароалмашинувчанлик – йиғиш операциялари қўшимча ишларсиз ( мослаш, созлаш, танлаш ва хоказо ) амалга ошириш имкониятини берувчи деталлардан тўлиқ таъминланади. Бундай йиғиш жараёнида автоматик равишда бирикманинг талаб этилган аниқлиги ва маълум эксплуатацияга оид кўрсаткичларни олиш таъминланади. Тўлиқмас ўзароалмашинувчанликда қўшимча ишларни амалга оширишга рухсат этилади, яъни деталларни гурухлари бўйича олдинроқ хилларга ажратиш (автомобилларнинг шатун - поршен группалари, думалаш подшипниклари), тўлдиргичларни қўллаш, махсулотдаги алоҳида деталларни ҳолатини созлаш (клапанларни созлаш), баъзи детал сиртларига механикавий ёки кулда ишлов (шаберлаш, рандалаш ва бошқалар) бериш. Бунда машина деталларини тайёрлаш ишлов бериш цехларида анча кенг қуйимларда амалга оширилади, бу махсулотдан талаб этилган аниқликни сақлаган ҳолда деталларни тайёрлаш таннархини камайтиради. Ташқи ўзароалмашинувчанлик - узел ва махсулотларнинг бириктириш ва эксплуатагияга оид кўрсаткичлари бўйича ўзароалмашинувчанлиги. Масалан: электр двигатели учун - қувват, айланишлар частотаси, бириктириш ўлчамлари; думалаш подшипниклари учун – ташқи ва ички халқанинг бириктириш ўлчамлари ҳамда айланишлар частотаси. Ички ўзароалмашинувчанлик -махсулотга кирувчи алоҳида деталларнинг ўзароалмашинувчанлиги. Масалан: поршен халкалари, шатун юқориги каллагининг втулкаси, узатмалар қутисининг етакчи ва етакланувчи валлари; думалаш подшипникларида - думалаш таналари, халқалар. Функционал ўзароалмашинувчанлик- бу ўзароалмашинувчанликда нафақат ҳар қандай узел деталларини йиғишда ва таъмирлашда алмаштириш билан балки унинг энг қулай иқтисодий хизмат функциялари ҳам

таъминланади. Масалан: трактор гидросистемасининг насоси бириктириш ўлчамларининг аниқликларидан ташқари берилган унумлорликка, маълум босимга эриша олиш ва етарли техникавий имкониятга эга бўлиши шарт. Агарда махсулотни эксплуатацияга оид кўрсаткичларига ёки унинг деталлари ва йигма бирикмаларни хизмат вазифаларига таъсир этувчи геометрик кўрсаткичлари (ўлчамлар, сиртларни жойлашиши, шакли, ғадир- будурлик аниқликлари), деталларнинг электр, физик-механик хусусияти ва бошқа кўрсаткичлари бўйича ўзароалмашинувчанлик таъминлансагина функционал ўзароалмашинувчанликка эришилади. Геометрик кўрсаткичлари бўйича ўзароалмашинувчанлик яъни ўлчамлар бўйича функционал ўзароалмашинувчанликнинг хусусий куринишидир. Функционал ўзароалмашинувчанликни машинани лойихалаш, эксплуатацияга оид кўрсаткичларини ва рухсат этилган четга чиқишларни аниқлаш, асосий узел ва деталларни аниқлаш, ишончлилиги, узоқ ишланувчанлиги ва бошқа кўрсаткичлари энг қулай бўлган материалларни ва тайёрлаш технологияларини қўллаш вақтидан бошлаб яратиш лозим. Функционал ўзароалмашинувчанликни қўллаш учун детал, узел ва механизмларни текшириш мухим маъно касб этади. Ўзароалмашинувчанлик натижасида мехнат маблағларни иктисод қилувчи катта хажмдаги махсуслашган ва кооперациялашган корхоналарда амалга оширилади. Ўзароалмашинувчан ишлаб чиқаришнинг афзаллигига стандарт деталлар узеллар, махсулотга талаблар ва бошқалар ҳисобига лойихалаш боскичининг енгиллашиши; ишлаб чиқаришнинг махсуслашиш, сериялаши хисобига арзонлашиши; узлуксиз ишлаб чиқаришни ташкил этиши, йиғиш, машиналарни таъмирлаш ва бошқа процессларни соддалашиши киради. Ўзароалмашинувчанликни таъминлаш учун қуйидаги омилларни ҳисобга олиш зарур:

- стандартларни қўллаш ва риоя этиш, натижада технологик воситалардан ва улчаш асбобларидан унумли фойдаланиш имкониятлари пайдо булади; - махсулот лойихаси детал шаклининг аниқлиги, унинг ўзаро жойлашиши, ўлчамларининг аниқлиги бўйича замонавий талабларга жавоб бериши лозим; - иш чизмаси технологик жараёнларни ишлаб чиқиш учун бошланғич хужжат бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнини ва тайёр махсулотни аниқлигини текшириш воситасини белгилаш учун хизмат қилади; Лойихалаш ишларини мустахкамлаш учун чизмаларни безашни ягона ва тенг бажариш қабул қилинган; - техникавий хужжатларни ягона системасини қўллаган холда ишлаб чиқаришнинг асосланган технологиясини яратиш; - техник ўлчашлар технологик жараён билан боғланган бўлиши лозим. Машина ва бошқа махсулотларни махсуслашган заводлар ва таъмирлаш корхонаси шароитларида йиғиш машинасозлик корхоналаридаги йиғишдан фарқ қилмаслиги лозим. Шунинг учун таъмирлашдаги ўзароалмашинувчанликнинг зарурияти машинасозликдагидан кам эмас. Ўзароалмашинувчанликнинг таъмирлашдаги ишлаб чиқаришга тадбиқи узел ва машиналарни йиғиш жараёнларини автоматлаштириш имконини беради. Ўзароалмашинувчанлик принципларига риоя қилиш ишлаб чиқаришда катта иқтисодий фойда бериб, махсулот сифатини, мехнат унумдорлигини ва машиналардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имконини беради. Стандартлаштириш - ўзароалмашинувчанликнинг асосидир. Хамма стандартлар икки гурухга бўлинадилар: - умумий қоидалар - машинасозликнинг ҳамма сохасидаги махсулот деталларига таалуқли; - қоидалар - ўзароалмашинувчанликнинг аниқ махсулотларга билдирилган талаблар.

Ўлчамлар, четга чиқишлар ва қуйимлар тўғрисида асосий тушунчалар Детални абсолют аниқ ўлчам билан тайёрлаш мумкин эмас, чунки деталларни тайёрлашда тайёрлаш хатоликлари ҳосил бўлади. Буларга ускунанинг аниқлиги ва унинг ҳолати; ярим махсулотнинг каттиклик бўйича бир хилмаслиги; ишлов қуйимининг нотекислиги; детал, станок, асбобнинг эгилишидан эзилиши; температура холати; ишчининг малакаси ва хоказолар киради. Натижада масалан, цилиндрсимон детални тайёрлашда деталнинг ўлчами берилгандан фарқ қилади ва деталнинг шакли ҳам кўндаланг, хам буйлама кесим бўйича идеал цилиндрдан четга чиқади. Деталларнинг идеал геометрик шаклдан фарқланишлари ва уларни ўлчамларини четга чиқишлари орасидаги ўзаро боғлиқликларни ўрнатиш учун, ҳамда бу фарқланишларни эксплуатацияга оид хусусиятларга таъсирини ҳисобга олиш учун тўрт геометрик кўрсаткич белгиланган: Ўлчамнинг четга чиқиши - ўлчам маълум оралиқларда бўлиши ва берилган ўлчамларга нисбатан маълум кийматга фарқланиши лозим; сиртларнинг шаклдан четга чиқишлари - детал шаклининг четга чиқиши идеалга нисбатан маълум ораликларда бўлиши лозим; сиртларнинг жойлашишдан четга чиқиши - детални ҳосил қилувчи сиртларни ўзаро силжиши уларни идеал жойлашишга нисбатан маълум қийматлардан ошиб кетмаслиги лозим; сиртларни ғадир-будирлиги - сиртларни микронотекисликлари маълум оралиқда бўлиши керак. Тайёрланиш аниқлиги деб, хақиқий деталнинг чизмадаги техникавий талаблар билан лойихачи (конструктор) томонидан берилган лойиха билан мос келиши даражасига тушунилади. Ўлчамлар аниқлигига нисбатан стандартда маълум атамалар ва аниқликлар берилган.

Ўлчамлар хақида тушунчалар Ўлчам – чизиқли катталикнинг танланган ўлчаш бирлигидаги сон қийматидир. Ўлчамлар тегиб турувчи ва эркин булади. Тегиб турувчи ўлчамларга бирикма ҳосил қамларга махсулотда детал бошқа детал билан тегиб турмайдиган ўлчамлар киради. Щақиқий ўлчам ( d r , D r ) - параметрнинг йўл қўйилган хатолик билан аниқланган қийматидир. Детални маълум ўлчам билан тайёрлаш амалий мумкин эмас. Шунинг учун деталларнинг ўлчамлари ўрнатилган оралиқларда бўлиши лозим. Чегаравий ўлчамлар ( d max , d min , D max , D min ) - рухсат этилган икки ўлчамлардан бири бўлиб, хақиқий ўлчам шу қийматлар оралиғида ётиши ёки шулардан бирига тенг бўлиши мумкин. d max  d r  d min ; D max  D r  D min ; бу ерда : d max (D max ) - валнинг ( тешикнинг ) энг катта чегаравий ўлчами , d min (D min ) - валнинг энг кичик чегаравий ўлчами . Аммо тайёрланиш аниклигига талабларни кўрсатиш улчамнинг икки қ иймати билан эмас , номинал ўлчам ва унинг четга чи қ ишлари билан ифодаланади . Номинал улчам ( d, D ) - шундай ўлчам бўлиб , чегаравий четга чи қ ишлар шу улчамга нисбатан аникланади ва четга чи қ ишларга ҳисоб боши бўлиб хизмат қ илади . Номинал ўлчам лойихачи томонидан ани қ ланади . Номинал ўлчам детални чизмасида кўрсатилиб бирикмаларни ҳосил қ илувчи деталлар учун умумий ҳисобланади ) ( D d  . Белгиланаётган ўлчамларнинг ҳар хиллигини камайтириш учун лойихачи нормал чизи қ ли ўлчамлар стандартидан фойдаланиши шарт ( ГОСТ 6636-69 ). Стандарт махражи геометрик процрессия буйича кўрилган турт афзал сонлар қ атори Ra5, Ra10, Ra20 ва Ra40 дан ташкил топган :

Ra 5 - 105  1,0; 1,6; 2,5; 4,0; 6,3; 10 ва хоказо. Ra 10 - 1010  1,0; 1,2; 1,6; 2,0; 2,5; 3,2; 4,0; 5; 6,3; 8; 10 ва хоказо. Ra 20 - 1020  1,0; 1,1; 1,2; 1,4; 1,6; 1,8; 2,0; 2,2; 2,5; 3,0; 3,2 ва хоказо. Ra 40 - 1040  1,0; 1,05; 1,1; 1,15; 1,2; 1,3; 1,4; 1,5; 1,6 ва хоказо. Олдинги қатор кейингисига нисбатан афзал ҳисобланади. Четга чиқишлар Чизмада чегаравий ўлчамлар номинал ўлчамга нисбатан чегаравий четга чиқишларнинг қийматларида белгиланади . Ўлчамнинг четга чиқиши - улчам ва унинг чегаравий қиймати орасидаги алгебраик фарқдир. Четга чиқишлар юқориги ( ES , es ) ва пасткиси ( EJ , ei ) билан фарқланади: ES  D max - D; es  d max - d; EJ  D min - D; ei  d min - d. Ўлчамнинг қ уйими Ишга яро қ ли деталларнинг ха қ и қ ий ўлчамлари рухсат этилган орали қ ларда бўлиши лозим , яъни лойихачи берган чегаравий ўлчамларда . Қ уйим ( TD, Td ) - энг катта ва энг кичик чегаравий ўлчамлар орасидаги фар қ: TD  D max - D min ёки TD  ES - EJ; Td  d max - d min ёки Td  es - ei. Қ уйим ўлчамни тайёрлаш ани қ лигининг ўлчови бўлиб хизмат қ илади . Қ уйим қ анча кам бўлса , ани қ лик шунча ю қ ори , аммо детални тайёрлаш қ ийин , мураккаб ва қ иммат . Деталларни тайёрлаш мехнатдорлиги ва таннархи ҳамда ускуналарни ва текшириш воситаларини танлаш қуйимга бо ғ лиқ . Чизмаларда қуйим чегаравий четга чиқишлар орқали кўрсатилади. Масалан: Ф20 00020015,, ; Ф5 00410020,, ; Ф20  0010, ; Ф20 0052, ; Ф20 0013,

Қуйим ва четга чиқишларнинг чизмалардаги тасвири бирикманинг ҳолати ва деталлар ҳамда бирикмаларни аниклиги билан боғлиқ бўлган ҳар хил ҳисобларни бажаришни енгиллаштириш имкониятини яққол кўрсатади. расм Нул чизиқ - горизонтал жойлашган номинал ўлчамга мос келувчи чизиқдир. Четга чиқишлар нул чизиққа нисбатан, яъни мусбат ) ( ишорали юқорига, манфийлари ( - ) пастга жойлаштирилади. Юқориги ва пастки четга чиқишлар чегараси оралиғида қуйим майдони жойлашган. Четга чиқишлардан бири қуйим майдонида жойлашишга қараб деталнинг ўлчами номинал ўлчамдан энг кичик қийматга фарқланишини ифодалайди. Бундай четга чиқиш асосий деб аталади.

Похожие

Сиртларнинг ўзаро жойлашишидан четга чиқишлари

Тишли ва червякли узатмаларнинг ўзаро алмашувчанлиги

Керамика ва ситаллар. Машинасозликда қўлланиладиган пластмасса деталлари ва уларни ишлов бериш технологиясининг имкониялари

Конструкцион металларни тузилиши ва хоссалари

Металларни таснифланиши ва техникада ишлатилиши