Металларни таснифланиши ва техникада ишлатилиши - Материаловедение - Рефераты

Металларни таснифланиши ва техникада ишлатилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

М еталларни таснифланиши ва техникада ишлатилиши Режа: 1. Металларни кристалл панжараларини тузилиши. 2. Металларни синфланиши нинг мо ҳияти . 3. Металларни халқ хўжалигидаги роли.

Д.И.Менделеевнинг элементлар даврий системасидаги маълум бўлган 109 элементдан 80 га яқини металлик хусусиятларга эга. Металлик ҳолатини металл ялтироқлиги ва шаффофлиги, юқори иссиқлик ва электр ўтказувчанлиги, эгилувчанлиги, кристалл тузилиши, оч ва тўқ кулранг каби ранглари умумий хусусиятларини белгилайди. Бундан ташқари типик металлар учун электр ўтказувчанликни ҳароратга боғлиқлиги: ҳарорат ошиши билан электр ўтказувчанлиги камайиши каби умумий хусусусиятлар мавжуд. Металларнинг кўпчилик хусусиятлари металлик тузилишида эркин электрон бўлиши билан характерланади. Металлик тузилмасида нейтрал атомлардан ташқари, ионланган атомлар бўлади, яъни уларда маълум миқдорда электронлар бўлмайди. Металлнинг ҳамма атоми бир хил ионланиш имкониятига эга ва ионлашган атомлардан нейтрал атомларга электронларни ўтиши энергия сарфланмасдан бориши мумкин. Бунинг натижасида металл панжарада узлуксиз электрон алмашиниш жараёни боради. Бу вақтда шу пайт ҳеч қайси маълум атомларга тегишли бўлмаган маълум миқдорда эркин электронлар бўлади. Атомларга қараганда электронларнинг ўлчами анча кичик бўлиши бутун металл панжара бўйича уларни эркин ҳаракат қилиш имконини беради. Металл панжарада эркин электронлар бўлиши металл хоссаларини белгилаб беради. Электрохимияда реакция бориши натижасида электронларни ўзига бириктиришга ҳаракат қиладиган металлоидлардан фарқли равишда, электрон беришга мойиллиги бўлган элементларга металл дейилади. Юқорида айтилганидек, металлик ҳолатини белгилайдиган муҳим хусусиятлардан бири, уларнинг кристалл тузилиши ҳисобланади. Металл боғланишнинг мустаҳкамлиги билан металлнинг кўпгина физик ва механик хусусиятлари тушунтирилади (1- жадвал). жадвал

Металларнинг физик ва механик хусусиятлари Металл Атом рақами Атом массаси T эриш 0 С Т қайн 0 С Д 20 кг / м 3 Мис 92 63,5 1084,5 2540 8940 Никель 28 58,7 1455 2900 8900 Қўрғошин 82 207,3 327,4 1745 11340 Рух 30 65,4 419,5 906 7133 Алюминий 13 27 660,4 2500 2699 Вольфрам 74 183,85 3420 5700 19300 Металл ишлаб чиқариш ва ишлатишда электрокимёвий кучланиш қаторида металлнинг тутган ўрни билан изоҳлаш мумкин бўлган, кимёвий фаоллиги муҳим ўрин тутади Кучланиш қаторида истаган электроманфий металл, бирикмалардан электрмусбат зарядли металларни сиқиб чиқариши мумкин. Мусбат зарядли металларга қараганда, электрод потенциали манфий бўлган металлар юқори кимёвий фаоллиги ва тез оксидланиши билан фарқланади. Электрод потенциали ортиши билан металл барқарорлиги ортади. Кўпгина металлар турли нисбатда бир-бири билан яхши қоришиб, икки ва ундан ортиқ компонентли қотишмалар ҳосил қилади. Асосий металлга оз миқдорда қўшилаётган металл легирловчи дейилади. Металларни бир-бири билан қориштириб қотишма ҳосил қилиш мумкинлиги улардан олинадиган металл маҳсулотининг физик-механик ва физик-кимёвий хоссаларини кенг миқёсда ўзлаштириш имконини беради. Амалда турли таркибли қотишма олишнинг чексиз имкониятлари қотишмага осон ва қийин эрувчанлик, юқори механик қаттиқлик ва мустаҳкамлик ёки аксинча, эгилувчанлик, юқори коррозия ва ўтга чидамлилик, магнитга тортилувчанлик ва бошқа махсус яхшиланган, тоза металларга хос бўлмаган хоссаларга эга бўлиш имконини беради. Металларнинг кўплиги, хоссаларнинг, олиш усуллари ва ишлатиш соҳаларининг турлилиги уларни алоҳида синфлар бўйича таснифлаш

заруратини келтириб чиқарди. Бироқ афсуски, металларни илмий асосланган ҳолда синфлаш ҳозиргача ишлаб чиқилмаган. Ҳозирги вақтда металлургия саноатини ташкил этишнинг тарихий тузилмаси, ва шунга мувофиқ олий ўқув юртлари ва коллежларда муҳандис-техник ходимларни тайёрлаш тузилмасини намоён қиладиган, металларнинг саноатлашган таснифи ишлатилади. Саноатлашган таснифлашга асосан ҳамма металлар икки гуруҳга қора ва рангли металларга бўлинади. Қора металларга темир ва унинг қотишмалари, ишлаб чиқарилиши чўян ва пўлат металлургияси билан боғлиқ бўлган марганец ва хром киради. Қолган ҳамма металлар рангли металлар ҳисобланади. Рангли металл деб номланиши шартли ҳисобланади. Чунки олтин ва мис аниқ бир рангга эгадир, қолган барча металлар, шунингдек, қора металлар ҳам турлича оч ва тўқ кўринишли кулрангга эгадир. Рангли металлар шартли равишда беш гуруҳга бўлинади: 1. Асосий оғир металлар: буларга мис, никель, қўрғошин, рух ва қалай киради. Бу металлар ўзининг аҳамияти ва ишлаб чиқарилиш ҳажми бўйича рангли металлар орасида муҳим аҳамият касб этади. 2. Кичик оғир металлар: буларга висмут, мышьяк, сурьма, кадмий, симоб ва кобальт киради. Бу металлар асосий оғир металларнинг табиий йўлдоши ҳисобланади. Улар одатда йўлдош компонент сифатида, лекин камроқ миқдорда ишлаб чиқарилади. 3. Енгил металлар: буларга алюминий, магний, титан, натрий, калий, барий, калций ва стронций киради. Бу металлар бошқа металларга қараганда энг кичик зичликка эга металлар ҳисобланади. 4. Нодир металлар: буларга олтин, кумуш, платина ва платиноидлар киради. Бу металлар атроф-муҳит ва коррозияли муҳитга қарши юқори бардошлик қобилиятига эга металлар ҳисобланади. 5. Ноёб металлар. Бу металлар қўйидаги гуруҳларга бўлинади:

а) қийин эрийдиган ноёб металлар: вольфрам, молибден, тантал, ниобий, б) енгил ноёб металлар: литий, бериллий, рубидий ва цезий. в) тарқоқ ноёб металлар: галлий, индий, таллий, германий, гафний, рений, г) ноёб-ер металлари: скандий, иттрий, лантан ва лантаноидлар. д) радиоактив металлар: радий, уран, торий, актиний. Келтирилган металларнинг саноатлашган таснифи ҳозирги вақтда илмий ва технологик кетма-кетлик асосида тузилган деб тан олиш мумкин эмас. Унда металл гуруҳлари номланиши ҳам маълум бир тамойилларга асосланмаган. Кўп ҳолларда у ёки бу металлнинг ишлаб чиқарилиши ва ишлатилишининг ўсиши билан металларни саноатлашган таснифининг умумий тамойилларига зид ҳолда металл бир гуруҳдан бошқа гуруҳга ўтиши мумкин. Шундай XIX аср охирида алюминий ноёб металл ҳисобланарди, бироқ ҳозирда ишлаб чиқарилиши ва ишлатилиши жиҳатдан у қолган барча рангли металлар орасида биринчи ўринни эгаллайди. Маълум ва жуда кенг тарқалган вольфрам, молибден, титан ва бошқа айрим металларга “ноёб металл” деган терминнинг ишлатилиши ҳам тўғри эмас. Замонавий инсоният тараққиёти темир ташкил этган пойдевор асосига таянади. Темир қотишмаси ҳисобланган пўлат асосида кўпгина машина, қурилма ва ускуналарнинг қисмлари тайёрланган. Умумий металлар ишлаб чиқарилишининг 90% дан ортиғи темирга тўғри келади. Ишлатилиши жиҳатдан тарихи атиги икки асрга тенг бўлган алюминий ҳозирги вақтда муҳим ўринни эгаллайди. Алюминийнинг кичик зичлиги, юқори қаттиқликка эгалиги, эгилувчанлиги, коррозияга бардошлилиги каби хусусиятлари янги техника яратувчилари – конструкторларни диққатини жалб қилмоқда. Электр ҳамда исиқлик ўтказувчанлиги бўйича у фақатгина мисдан кейин туради. Бошқа металлар

( Sn , Mn , Be , Ti , Cu , Ni ) билан легирланиши ва термик ишлов берилганда қаттиқлиги ва муустаҳкамлиги жиҳатдан алюминийдан анча устун бўлган турли қотишмалар олиш мумкин. Бундай хусусиятлари учун алюминий авиация ва ракетасозлик саноатининг асосий метали ҳисобланади. Алюминийнинг ракеталардаги улуши тенг ярмини, фуқаро авиациясида эса 2/3 ёки 3/4 қисмини ташкил этади. Бошқа транспорт воситаларида ҳам алюминий улуши узлуксиз ортиб бормоқда. Алминийнинг энг йирик истеъмолчиси узаткич, кабель, трансформатор ўрамлари, конденсаторлар ишлаб чиқарадиган электротехника саноати ҳисобланади. Алюминийнинг коррозияга чидамлилиги унинг юзасида юпқа оксид қават ҳосил бўлиши ва бу металлни кейинги ҳаво билан оксидланишидан сақланиши билан изоҳланади. Алюминий пўлатдан кислородни тортиб олувчи қайтарувчи ва кўпгина металл ва қотишмалар олиш учун ишлатиладиган алюмотермик усулда фаол кимёвий элемент сифатида металлургияда ишлатилади. Учинчи ўринда ишлаб чиқарилиши ва ишлатилиши жиҳатдан мис туради. Мис – юқори электр ўтказувчанликка эга бўлган электротехникадаги асосий металл ҳисобланади. Яхши болғаланувчан ва юқори ўтказувчанлик қобилиятига эга бўлганлиги учун ўтказгич, кабел, контакт каби ток ўтказувчан маҳсулотлар ишлаб чиқаришда мис энг маъқул металл ҳисобланади. Миснинг ўта юқори иссиқлик ўтказувчанлиги уни иситгич, совутгич ва бошқа кўплаб иссиқлик ўтказувчи қурилмалар ишлаб чиқаришда алмаштириб бўлмайдиган қилиб қўйди. Миснинг рух билан (латун) ва қалай билан (бронза) қотишмалари кенг тарқалган. Миснинг никель билан қотишмаси танга (пул белгиси) ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Никель – очилгандан сўнг 150 йил давомида унинг саноат миқёсида ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилмади. XIX аср иккинчи ярмида, пўлатни сифатини яхшилайдиган никель хоссалари очилгандан сўнг, унинг ишлаб чиқарилиши тез суръатлар билан ўсди. Никелнинг 70 фоизга яқини ўтга

чидамли ва зангламайдиган пўлат ишлаб чиқаришда сарфланади. Никель бошқа металлар билан бирга қаттиқ ва ўта қаттиқ пўлатлар таркибига киради. Техникада таркибида никел бўлган 3000 га яқин қотишма ишлатилади. Никел айрим кимёвий жараёнларда катализатор, бошқа металларни безайдиган ва коррозиядан сақлаш учун қоплама сифатида ишлатилади. Саноатда ишқорли темир-никелли аккумуляторлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Магний . Магнийнинг бошқа металлардан фарқ қиладиган муҳим хусусияти зичлиги (1,74 г/см 3 ) кичиклиги ҳисобланади. Олимлар магний иштирок этган енгил, мустаҳкам, иссиққа бардошли бир қатор қотишмалар кашф этишга муваффақ бўлишди. Магнийни легирлаш учун Ti , Be , Li , Cd , Ce каби металлар ишлатилади. Ўзининг кимёвий барқарорлиги, ташқи кўринишининг жозибадорлиги ва юқори баҳоланиши сабабли олтин ва кумуш маҳсулот – пул муомаласи ривожланиш даврида, нарх – қийматини белгилайдиган пул вазифасини бажара бошлади. Кумуш кимё саноатида бир қатор кимёвий жараёнларни тезлаштирадиган катализатор, фото ва кино саноатида ёруғлик сезувчан эмульсиялар ишлаб чиқаришда ишлатила бошланди. Ҳозирги вақтда олтин ва кумуш ювелир маҳсулотлари ишлаб чиқаришдан ташқари ишончли оксидланмайдиган элементлар сифатида электрон қурилмаларда ишлатила бошланди. XX асрнинг ўрталарига келиб техника инқилоби натижасида янги жараёнлар, технологиялар, саноатнинг электроника, ядро энергетикаси, ракета ҳамда космик комплекслар каби тармоқлари пайдо бўла бошлади. Уларни ҳаётга татбиқ қилиш учун янги хусусиятлар ва хоссаларга эга Янги материаллар талаб этиларди. Вольфрам ва молибден каби қийин эрийдиган металлар электр печларида иситгич, электр ва ёруғлик лампалари қисмлари, электр контактлар, буёқлар, мойлаш материаллари ишлаб чиқаришда ишлатилади. Бироқ бу металларнинг асосий қисми асбобсоз, тез кесар, ўтга чидамли,

емирилишга чидамли, кислотага бардошли ва бошқа турдаги легирланган пўлатлар олишга йўналтирилади. Титан асосидаги қотишмалар юқори солиштирма мустаҳкамликка эга, шунинг учун уни асосий ишлатадиган соҳаси реактив авиация ва ракета ҳамда космик техника бўлиб қолди. Сўнгги вақтда титанли қотишмалар кемасозлик, кимёвий машинасозлик, тиббиёт ускуналари ишлаб чиқаришда ишлатила бошланди. Титан карбиди қаттиқ асбобсозлик қотишмалари таркибига киради. Цирконий ядро реакторлари элементларини тайёрлашда энг мос материал бўлиб қолди. Электроникада цирконийни газларни яхши ютиши эвазига электрон қурилмаларда юқори вакуум сақлаб туриш қобилиятидан фойдаланилади. ZrO 2 ва ZrSO 4 кўринишида цирконий ярмидан ортиғи ўтга чидамли материаллар, фарфор, эмал, шиша ишлаб чиқаришда ишлатилади. Тантал ва ниобий радиоэлектроника ва электротехникада, ўтга чидамли, қаттиқ қотишмалар ишлаб чиқаришда, атом энергетикасида, кимёвий машинасозликда ишлатилади. Рений. Асосан кимё ва нефт саноатидаги кимёвий жараёнларда катализатор вазифасида ишлатилади. Ренийнинг кўп миқдори ўтга чидамли, қаттиқ қотишмалар олишга йўналтирилади. Ноёб ер металлари – металл, қотишма, кимёвий бирикмалар кўринишида қора ва рангли металлургияда, шиша ва керамика саноатида, атом энергетикасида ишлатилади. Ноёб ер металларини ишлатилиши чекланмаган ва лантаноид, унинг қотишмалари ва бирикмаларини хоссалари ўрганилиши кенгайиши билан янги ишлатилиш соҳалари яратилмоқда. жадвал. Айрим металларнинг жаҳонда ишлаб чиқарилиш ҳажми Пўлат 750 млн.т Ванадий 45 минг .т Тантал 1минг .т

Алюминий 16-17 млн.т НЕМ 35-45 минг .т Бериллий 500 т. Марганец 10-12 млн.т Цирконий 40 минг .т Теллур 300 т. Мис 8-10 млн.т Вольфрам 25-40 минг .т Германий 200 т. Хром 5-7 млн.т Ниобий 20 минг .т Платина 200 т. Рух 5-6 млн.т Кобальт 20 минг .т Индий 100 т. Қўрғошин 4-5 млн.т Кумуш 15-19 минг .т Гафний 100 т. Никель 760 минг.т Кадмий 15 минг .т Галлий 50 т. Қалай 200 минг .т Литий 9 минг .т Теллур 20 т. Титан 100 минг .т Магний 3,5 минг т Рений 10 т. Молибден 100 минг .т Олтин 2-3 минг .т Скандий 100 кг

Фойдаланилган адабиётлар руйхати : 1. Н.И.Уткин «Производство цветных металлов» М. «Интермет Инжиниринг» 2000 й. 2. Под редукцией В.И.Коротича «Начала металлургии» Екатеринбург УГТУ 2000 й. 3. Гудима Н.В. и др. «Технологические расчёты в металлургии тяжёлых цветных металлов». М.; Металлургия 1977 й. 4. Кучерский Н.И. «Золото Кызылкумов» Т. «Шарк»1998 й. 5. «Цветные металлы» журнали 1999- 2004 й. 6. «Ўзбекистон кончилик хабарномаси» журнали. 2000- 2004 й. 7. «Горный журнал» журнали 2000 - 2004 й.

Похожие

Металларни чўзиш ва пресслаш

Металлургик жараёнларни таснифланиши

Металларни ёйиш

Металларни штамплаш

Металларни боғлаш