Маънавият асосларини ўқитиш методикасининг таълим жараёнида тутган ўрни ва вазифалари - Основы культурологии - Рефераты

Маънавият асосларини ўқитиш методикасининг таълим жараёнида тутган ўрни ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173.5 KB

Маънавият асослари ни ўқитиш методикасининг таълим жараёнида тутган ўрни ва вазифалариМаънавият асослари фанини ўқитиш методикаси ҳозирги замон таълим жараёнида катта ўрин тутиб, энг аввало талаба ўкувчиларни умумий тизимда ўқитиш ва тарбиялаш вазифасини қўяди. Умумий методика мактаб ў қитувчиси ёк и касб-хунар коллежида ўқитишнинг мазмунини ва тизимлилигини акс эттиради, ҳар бир бўлимни ўқитишнинг ўзига хос хусусий методларини ўргатади. Хусусий методика маънавият асосларини ўқитишнинг асосланган методларини ва ўқитиш формаларини, шунингдек ўқув фаолиятини ташкил қилиш йўлларини кўрсатади. Маълумки ўқитиш тарбиялаш билан ўзаро мустаҳкам боғлиқдир. Ушбу методика ўқитишни тарбиялаш билан қўшиб олиб бориш йўлларини ўргатади. Маънавият асосларини ўқитиш методикаси бир неча фанлар билан жумладан педагогика, психология, бошқа фанларни ўқитиш методикалари билан чамбарчас боғлиқдир. Маънавият асослари фанини ўкитиш методикаси курси ў қ ув предметига айланган. Маънавият асослари фанини ўқитиш методикасининг ўқитиш вазифаларига: таълим-тарбиявий ва амалий вазифаларни амалга ошириши; назарий билимлар тизимини ўрганиш жараёнини ёритиб бериши; ўқувчиларнинг дунёқарашини шакллантириш йўлларини ўргатиши; таълимни инсонпарварлаштиришга кўмаклашиши; маънавият асосларини ўқитиш жараёнида инсонни мехнатни севишга, ўзининг қадр-қиммати, бир- бирига хурмат каби фазилатларини тарбиялаш ва бошқалар киради. Маънавият асосларини ўқитиш методикаси таълим беришда ижтимоий- гуманитар фанларнинг мазмуни билан боғлаб ўқитишни назарда тутади. Маънавият асосларини курсининг вазифаси мактаб, академик лицейлар,

касб-хунар коллежлари, олий таълим муассасалари олдига қўйилган “ўқувчиларга фан асосларидан пухта билим беришда янги технологиядан фойдаланиш, уларга ҳозирги замон ижтимоий-иқтисодий билимларни бериш, турмушга, касб-хунарга йўналтириш, касбларни онгли танлашга ўргатиш, уларни ватанпарвар қилиб тарбиялаш” каби вазифаларни ҳал қилишда ёрдам беришдан иборат. Шундай қилиб, бошқа ҳар қандай ўқув предмети каби маънавият асосларини бошланғич курси маънавият асосларини ўқитишнинг мақсади қуйидаги уч омил билан белгиланади: 1.Маънавият асослари фанини ўқитиш, ўқитишнинг умумтаълимий максади. 2.Маънавият асослари фанини ў қ итиш, ў қ итишнинг тарбиявий максади. 3.Маънавият асослари фанини ў қ итиш, ў қ итишнинг амалий мақсади. Маънавият асослари фанини ўқитиш ўқитишнинг умумтаълимий мақсади ўз олдига қўйидаги вазифаларни қўяди: а) ўқ увчиларга маълум бир дас т ур асосида билимлар бериш. Бу билимлар маънавият асослари фани тўғрисида ўқувчиларга етарли даражада маълумот бериши, уларни маънавият асослари фанининг юқори бўлимларини ўрганишга тайёрлаши керак. Бундан ташқари, дастур асосида ўқувчилар ўқиш жараёнида олган билимларнинг ишончли эканлигини текшира билишга ўрганишлари, назорат қ илишнинг асосий методларини эгаллашлари лозим. б) ўқ увчиларнинг назарий ва амалий билимларини таркиб топтириш лозим бўлади; Маънавиятни тушуниш, ўрганиш ўқ увчиларнинг маданиятини тў ғ ри шакллантириш, ўз фикрини ани қ , равшан ва лў нда қ и л иб баён эта билиш, муста қ ил фикрлаш, билимларни турмушда қ ўллаш малакалар и ни ў злаштиришларига ёрдам бериши керак.в) ў қувчиларни жамият тараққиёти қ онуниятлар асосида реал ҳақиқатларни билишга ў ргатиш.

Бундай билимлар бериш орқали эса ўқувчиларнинг тасаввур қилиш хусусиятлари шаклланади ҳамда мантиқий тафаккур қилишлари янада ривожланади. Маънавият асосларини ўқитишнинг тарбиявий мақсади ўз олдига қуйидаги вазифаларни қўяди: а) ў қ увчиларда илмий дунё қ арашни шакллантириш. б) ў қ увчиларда фанни ўрганишга бўлган қ изи қ ишлар и ни тарбиялаш. Маънавият асослари ўқитувчисининг вазифаси ўқувчиларда мустақил мантиқий фикрлаш қобилиятларини шакллантириш билан бирга уларда бозор иқтисодига асосланган ҳуқуқий демократик жамият қуриш қонуниятларини ўрганишга бўлган қизиқишларини шунингдек илмий таффаккурни ва маданиятни шакллантиришни тарбиялашдан иборатдир. Маънавият асослари фанини ўқитиш дарсларида ўрганиладиган ибора, тушунча ва улар орасидаги конуниятлар ўқувчиларни атрофлича фикрлашга ўргатади. «Маънавият асослари» фани бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар билан чамбарчас боғлиқ бўлиб уларга суянади, улардан озиқ олади. Жумладан, тарих, адабиёт, инсон фалсафаси, миллий истиқлол ғояси, Ўзбекистон Конституцияси ва бошқалар маънавият асослари фанининг назарий манбалари ҳисобланади. Улар бир-бирини тўлдиради ва бойитади. Фаннинг мавзуларини ўрганишда: - ҳалқ оғзаки ижодининг маънавий қадриятларни тарғиб этишдаги таъсир кучи - хал қн инг орзу-умидлари, дунё қ араши, х арактер ва хусусиятлари очиб берилади. Уларда халк н инг ғ оявий-сиёсий, ахло қ ий, бадиий-эстетик, экологик, и қт исодий, диний, а қли й, жисмоний маданияти мазмуни, маънавий талаб ва э х тиёжлари, о р зу-умидлари, таълим тарбия шакллари усул ва воситалари ва ифодасини топади.

Демак, маънавия т – к ишиларнинг фалсафий х у қ у қи й, илмий, бадиий, ахло қ ий, диний, тасаввурлари ва тушунчалари маж м уи.Маънавият асослари фанини ў қитиш методикаси фанининг ма қсади ш ахс маънавий дунё қарашини шакллантириш ўсиб келаётган ёш авлодни, иймон-эъти қодли, шарм- ҳаёли, ор-номусли, ўз Ватани, хал қи унинг бой тарихий ва маданий қадриятлари мероси урф-одатларига соди қлик уларга бўлган мухаббатни шакллантиришга қа ратилгандир. Бош вазифаси : Ўзбекистон мустақиллигини ҳис эта билиш, ўзлигини англаш, миллий онг, миллий ғурур, миллий ғоя ва миллий мафкура тамойилларини тушуна билиш, маънавий пок жисмонан бақувват, ватан туйғуси билан яшайдиган фидоий изланувчан, ташаббускор, мустақилликни муста ҳкамлашда иштирок этадиган унинг масъулиятини англайдиган ёшларни вояга етказишдек буюк ишга муносиб ҳисса қўшишдан иборат. Мавзуларни ўқитишдан алоҳида маҳорат билим ижодкорлик талаб этилади. Мавзулар далиллар аниқ мисол турли ривоят, ҳикоят, воқеалар баён этилиши мақсадга мувофиқдир. Маънавият асосларини ўзлаштиришда замонавий педагогик технологияни, педагогик хамкорлик жараёни ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб уларга қуйидагилар киради: - талабанинг дарс давомида бефарқ бўлмасликка мустақил фикрлаш, ижод этиш ва изланишга қизиқтириш; - ўқувчи-талабаларнинг ўқув жараёнида билимга бўлган қизиқишларини доимий равишда бўлишни таъминлаш; - ўқувчи талабанинг билимга бўлган қизиқишини мустақил равишда хар бир масалага ижодий ёндашган ҳолда кучайтириш; - педагог ва ўқувчи талабанинг ҳамиша хамкорликдаги фаолиятини такомиллаштириш. Педагогик технологиянинг асосий негизи бу ўқитувчи ва ўқу вчи- талабанинг белгиланган мақсаддан кафолатланган натижага ҳамкорликда эришишлари учун танланган технологияларга боғлиқ деб ҳисоблаймиз, яъни

ўкитиш жараёнида мақсад бўйича кафолатланган натижага эришишда қўлланиладиган ҳар бир таълим технологияси ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида ҳамкорлик фаолиятини ташкил эта олса ҳар иккаласи ижобий натижага эриша олса, жарёнида ўқувчи талабалар: мустақил фикрлай олсалар, ижодий ишлай олсалар, излансалар, таҳлил эта олсалар, ўзлари хулоса қила олсалар, ўзларига, гуруҳга, гуруҳ эса уларга баҳо бера олса, ўқитувчи эса уларнинг бундай фаолиятлари учун имконият ва шароит ярата олса, бизнинг фикримизча ана шу ўқитиш жараёнининг асоси ҳисобланади. Талабалар қуйидаги таълим принципларини билишлари ва уни амалиётда қўллай олишлари шарт: мазмун, метод, оғзаки (вербал), ёзма тест шакллари, амалий (семинар), маъруза, лаборатория. Воситалари: компьютер, киноскоп, кодоскоп, киноаппарат, видеомагнитофон, дисплей, тарқатма материал, усул, чизмалар, ёзмалар, ёзма материаллар, пед технологиялар. Ҳ ар бир дарс, мавзу, ўқув предметининг ўзига хос технологияси бор, яъни бу мақсадга йўналтирилган, олдиндан лойҳалаштирилган ва кафолатланган натижа беришга қаратилган педагогик жараёндир. Жараён: ўқитувчи ўқувчи-талаба. Мақсад: мазмун – метод – шакл – восита – натижа. Ма қс адни амалга ошиши ва кафолатланган натижага эришиши, ҳам ў қув ҳамкорликдаги фаолияти ҳамда улар қўйган мақсад, танланган мазмун метод, шакл воситага яъни технологияга боғлиқ.Маънавият а с осларини ў қ итишнинг асосий вазифаларидан бири ўқ увчиларда асосий тушунчаларни шакллантиришдир. Тушунч а – б у предмет тўпламларининг мухим, умумий белгилари тў ғ рисидаги фикрдир. Тушунча ўқувчиларда предмет ва хақиқий олам қодисаларининг ҳиссий образлари бўлган тасаввурларни умумлаштириш асосида вужудга келади. Масалан: маънавият, маърифат тушунчалари орқали идрок қилиш билан ўқувчилар маъно, билим, рух тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўладилар.

Бу тушунчаларнинг ранг – баранг хоссаларини эътиборга олиб, бу тасаввурларни таққослаб ўқувчи унинг умумий, мухим хоссаларини умумлаштиради. Бу мисолдан кўринадики, тушунчаларнинг шаклланиш усулларидан бири қаралаётган предметлар тўпламига мос бўлмаган хар хил белгиларни чиқариб ташлаб, умумий, мухим, белгиларни сақлаб қолишдан иборатдир. Бу тушунчалар орасида боғланиш тушунчалар таърифида унинг яқин тури ва кўриниши фарқларини кўрсатиш билан ифодалаш мумкин. Масалан: маънавият, марифат тушунчаларининг шаклланишидан ташқари фанлараро муносабатни аниқлаш ҳам мухимдир. Масалан: аниқ тушунчалар қаралаётган объектлар о расидаги муносабатларни ўрнатиш билан шаклланади. Маънавият, марифат, маданият, миллий истиқлол ғояси, миллий ғоя, мафкура, ахлоқ, тушунчаларига умумийлик сифатида қаралади. 1. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятига раҳбарлик қилиш. Дарсда ўқитувчи ўқувчиларни ўқитади, ўқувчилар эса ўқийди деган фикрни бошқа сўзларда қуйидагича ифодалаш мумкин: ўқувчилар ўқув, малака ва билимларни эгаллайдилар, ўқитувчилар эса билимни эгаллаш жараёнига рахбарлик қиладилар. Бу раҳбарлик ўқитувчининг ўқувчилар ўқув фаолиятини ташкил қилишдан иборат бўлади. Бунинг учун ўқитувчи керакли материал танлайди, уни маълум кетма-кетликда жойлаштиради, ўқувчиларга билим манбаларини тавсия килади, ўқувчиларнинг ўзлаштириш бўйича фаолиятини ташкил этади, билимни ўзлаштириш жараёни қандай ўтишини назорат қилади. Ўқувчиларнинг билимларни ўзлаштириш жараёни қийин жараёндир. Буни мураккаб тушунчаларнинг вужудга келишини хаққоний англагандагина тўғри тушуниш мумкин. Маънавият асослари фанини ўқитиш билимлар ва унинг хақиқатлиги бизнинг атрофимизда турган нарсаларнинг мавжудлигига, уни кузатиш ва тажрибаларга боғлиқ эмас, кузатиш ва тажриба бизга тушунчаларнинг ҳосил

бўлишига майл бағишлайди. Лекин ҳа қиқатни тасаввур қилишга асосан тушунчалар биздан ташқаридаги нарсаларнинг хоссаларини акс эттиради. Космос тушунчаси ёки фазовий олам тушунчаси биздан ташқаридаги нарсаларнинг хусусиятларидан келиб чиққан. Тушунчаларнинг вужудга келишини бундай тушуниш ёш, мактаб ўқувчиларининг ташқи олам объектларига хос бўлган фазовий шакл, микдорий муносабатларни ўрганишларини тарбиялайди ва ташқи олам ҳақидаги, космос хақидаги тушунчаларнинг шаклланишида асос бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, ўқувчилар мавжуд билимларни, ўзларининг катта шахсий тажрибаларида мустақил муносабатнинг таъсири бўлган холда эгаллайди. Ўқитувчи ўқувчиларнинг билимларини аниқлайди, уларни тўлдиради ва шу пойдеворга янги билимларни ўзлаштиришни ташкил этади. Янги билимларни бундай эгаллаш, янги факт ва тушунчаларни кузатиш асосида мустақил ишлаши, шунингдек, кишилар томонидан ишланган билимларни эгаллаш билан олиб бориш мумкин. Бунда янги билимларни эгаллаш янги ва олдинги билимлар орасидаги таърифланган тушунчалар ва янги фактлар орасидаги қарама-қаршиликларни ҳал қилиш асосида боради. Тушунчалар ўқувчи онгида ўзгаришсиз қолмасдан улар шаклан ўзгаради, ривожланади. Масалан: ўқув ва ҳаётдаги амалий тажрибалар асосида предметларни таққослаш, солиштириш шунингдек, болалар асосий белгиларни ўзлаштириб олади. Шундай қилиб, ўқувчиларнинг ўқитувчи рахбарлигида билимларни эгаллаш жараёнини қуйидагича ифодалаш мумкин: -ўқувчиларнинг шахсий хаётий тажрибаси ва олдин эгаллаган билимлари -мактабда ташкил килинган тажриба: кузатиш, лаборатория ва бошқа амалий ишлар -т ўпланган тажриба, китобларда босилган билимлар. Билимларни ўқув – амалий ва ҳаётий – амалий ишларда қўллаш -ў қитувчи ва ўқувчилар фаолияти орасидаги мослик.

Ўқувчиларнинг билим олишлари ва ўқитувчининг унга раҳбарлигини қуйидагича кўрсатиш мумкин. Ўқитувчининг фаолияти : 1.Ўқувчиларнинг билимини сўраш, суҳбат, ҳисоблаш, амалий топшириқлар бериш асосида ўқувчилар билимини аниқлаш. 2. Кўргазмали қ урол ва воситаларни намойиш қ илиш ва кузатишни ташки л килиш. Суҳбат тушунтиришларни бо ғ ланган холда билимларни баён қ илиш, кит о б билан ишлашни уюштириш. Ў қ увчиларнинг ў қ у в – а малий ва ҳ аёти й – а малий ишларини ташкил этиш. Сўраш ва амалий ишларни бажариш бўйича топшириқ бериш йўли билан ўқувчилар билимини текшириш. Ўқувчилар фаолияти: 1. Ўқитувчи саволларига жавоб бериш, ёрдамида топшириқлар бажариш. 2. Тавсия қилинган обектлар устида кузатиш, тахлил, синтез, таққослаш, умумлаштириш, дедуктив хулосалар чиқариш. 3. Ўқитувчининг баёнини тинглаш, китоб ўқиш, фактларни умумлаштириш ва эслаш. 4. Эгалланган билимларни амалий ишларни бажаришга қўллаш, олдин эгалланган билимларни ўзгарган шароитда қўллаш. 5. Ў қ итувчининг саволларига жавоб бериш, амалий ишларни бажариш. Маънавият асосларини ўқитиш борасида б ир қатор фанлар орасидаги алоқадорлик.

Маънавият дарсларида билимларнинг шундай пухта пойдеворини қ ўйиш керакки, бу пойдевор ус т ига бундан кейинги таълимни узлуксиз давом эттириш мумкин бўлсин. Бунинг учун маънавият асосларини ўқ ув материаллари билан ўқ ув материаллари орасида у зилиш бўлмаслиги керак. Маънавият асослари дастуридаги ўзаро изчиллик ана шу қ атъийликка амал қилган ҳолда амалга оширилади. Ўқитувчилар ўзаро фикр алмашишда ва бир-бирининг ўқув материали, ўқитиш методи билан таниш бўлиши керак. Маънавият асосларини ўқитиш методларининг турлари. Ҳар бир фан обектив воқеликни ўрганиш қонунларини белгилаб беради. Дидактик қонунлар ўқитиш ва таълим бирлиги ҳамда уларнинг ўзаро алоқадорликда ўрганади. Дидактик тамойиллар. Бу идрок қилинган дидактик қонуниятларнинг методлологик инъикоси: бу амалиётнинг доимий меъёри сифатида фойдаланишга монелик қилмайдиган шаклдаги ўқитишнинг мақсади, моҳияти мазмуни, тузилмаси тўғрисидаги билим. Маънавият асослари

Демак “Маънавият асослари” фанини ўқитиш назариясининг дидактик қонуниятлари тизимида ўқув жараёнини ташкил этиш ва режалаштириш учун зарур бўлган асосий қоидалар сифатида қатнашадиган дидактик тамойиллар тизими мувофиқ келади. Дидактик тамойиллар В.И.Загвязинский,Л.И.Грисенко, М.А.Данилов, И.И.Кобилский, М Г. Гаруновлар томонидан ишлаб чиқилган. Маънавиятни ўқитиш дидактикаси қуйидаги тамойилларни назарда тутади: *жамият талабларига мувофиқ келувчи ўқитишнинг мақсади; *ўқитишнинг обектив қонуниятлари; *ўқув жараёни боришининг конкрет шароити; *мустақил ўқиш – билиш фаолиятида талабаларнинг юқори фаоллигини таъминлаш; Дидактикага доир қўлланмаларда билимларни баён қилиш ва мустахкамлашнинг формалари сифатида қуйидаги ўқитиш методлари қаралади: кузатиш, ўқитувчининг билимларни (баён, суҳбат, ҳикоя, машқ) ўқувчилар билан дарслик ва бошқа китоблар билан ишлаш, кузатиш, семинар иши, мустақил ишлар. Маънавият асосларини ў қ итиш жараёнида ў қ итиш материалининг мазмуни ва ўқ ув синфининг ка тта – к ичиклигига қ араб бу методлардан турли ўринларда фойдаланиш мумкин. 2. Маънавият асослари фанини ў қ итишда кузатиш. Ўқувчилар билан фактларни кузатиш муҳим аҳамиятга эга. Н атижада ўқувчилар қуйидаги умумий хулосага келадилар: қаралган ҳолда кузатиш методини қўллаш, шунингдек, ўқитувчи томонидан билимларни баён қилишга доир босқичларда ҳам катта ахамиятга эгадир. 3. Суҳбат методи. Суҳбат методида суқротона савол – жавоб усули ҳозиргача энг самарали таълим усулларидан бири сифатида қўлланилади. Бунда ўқувчи чуқур мантиқий фикрлашга, зийракликка, аниқ ва тўғри сўзлашга , нутқнинг мантиқийлиги ва равонлигига ҳамда танқидий, ижодий фикрлашга

ўргатилган. Масалан, суқротона суҳбатлар деганда ўқувчининг мустақил ва фаол фикрлаш жараёнига олиб кириши ҳамда унинг фикрлашидаги нотўғри жиҳатларни зийраклик билан аниқлаган ҳолда уларни тузатиш йўлига олиб чиқишдан иборат усуллар назарда тутилади. Умуман суҳбат методи босқичларини қуйидагича соддалаштириб ифодалаш мумкин: 1. Савол – жавоблар орқали ўқувчининг билим даражаси ва фикрлаш қобилиятини умумий тарзда аниқлаш. 2. Ўрганилаётган мавзунинг мазмунини ўқўвчи мотивларига мувофиқлаштириш. Бу, асосан, ўқувчининг қизиқиш ва қобилиятларига мос бўлган мисоллар танлаш орқали амалга оширилади. 3. Ўқувчини фаол мулоқатга олиб кириш. Бунда, асосан, рағбатлантириш усулларидан фойдаланилади. 4. Ўқитувчи ўзини билмайдиган одамдек, ўқувчидек тутиб, саволлар бериб боради. 5. Ўқувчининг тўғри фикрларини рағбатлантириш орқали уни янада эркин ва чуқурроқ фикрлашга, сўзлашга жалб қилиш. 6. Ўқувчининг хато фикрларини аниқлаб бориш. 7. Ўқувчининг хато фикрларига нисбатан тўғри фикрни ўқитувчи томонидан яққол мантиқий асосланган шаклда баён қилиш ёки тушунтириш орқали ўқувчи учун муаммоли вазият яратилади ва ўқувчини ўз хатоларини ўзи тузатишга йўналтирилади. Бундан кўриниб турибдики, ушбу усул юқори натижа бериши шубҳасиз бўлиб, аммо бунинг жиддий шартлари ҳам мавжуд. Булар ўқитувчининг кенг билимга ва ижодий фикрлаш қобилиятига, юқори мулоқат маданиятига, педагогик маҳоратга эга бўлиши кабилардан иборат. 4. Баён қилиш методи. Баён қилиш методи икки турга бўлинади: а) кўргазмали баён қилиш. Бунда ўқитувчи билимларни баён қилиш билан бирга унинг хакикийлигини мисоллар оркали намойиш килади.

б) муаммоли баён қилиш. Бунда ўкитувчи материалнинг муаммосини қўяди, уни ҳал этиш йўлларини кўрсатади, асослайди ва исботлайди. Ҳозирги олий мактабдаги самарадор ўқитиш технологияси – бу муаммоли ўқитишдир. Унинг вазифаси фаол билиш жараёнига ундаш ва тафаккурда илмий – тадқиқот услубини шакллантиришдир. Муаммоли ўқитиш ижодий, фаол шахс тарбияси мақсадларига мос келади. Ўқитишнинг ҳозирги жараёни таҳлили, психолог ва педагогларнинг фикрлаш муаммоли вазият, кутилмаган хайрат ва маҳлиё бўлишдан бошланади, деган хулосалари ҳақиқатга яқин эканлигини кўрсатади. Ўқитиш шароитида инсоннинг ўша психик, эмоционал ва ҳиссий ҳолати унга фикрлаш ва ақлий изланиш учун ўзига хос туртки вазифасини бажаради. Муаммоли вазиятнинг белгилари қуйидагилардир: *талабага нотаниш фактнинг мавжуд бўлиши; *вазифаларни бажариш учун талабага бериладиган кўрсатмалар, юзага келган билиш машаққатини ҳал қилишда уларнинг шахсий манфаатдорлиги. Шундай қилиб, муаммоли ўқитишнинг вазифаси, талабалар томонидан билимлар тизими ва ақлий фаолиятлари усулларини самарали ўзлаштиришга ҳакорлик қилиш, уларда янги вазиятда олинган билимларни ижодий қўллаш малакасини ҳосил қилиш, билиш мустақиллиги ҳамда ўқув ва тарбия муаммоларини ҳал қилишдир. Муаммоли ўқитишни ташкил этишнинг шартлари: Биринчи шарти ўқув ахборотларининг такомиллашиб бориши тизимидир. Иккинчи шартида муаммоли ўқитиш амалга оширилади ва унда ахборотнинг ўқув вазифасига ўтказилиши вақтида уни ечиш усулини танлаш иконияти кўзда тутилади. Учинчи шарти таълим олувчининг субектив мавқеи, уларнинг билиш мақсадларини англаб етиши ва қарор қабул қилиши масалани ҳал қилиш ва натижани қўлга киритиш учун ўзларининг ихтиёрига бўлган воситаларини баҳолай билишдир. 5. Маш қ методи.

Маънавият асослари фанини ўкитиш ўқитишнинг ўзига хос хусусияти шуки, янги материал билан танишиш хамда тегишли билим ўқув ва малакаларни ҳосил қилиш ўқувчилар томонидан машқлар тизимини, яъни, маълум топшириқларни бажариш орқали амалга оширилади. Машқлар материал мазмунига ва структурасига қараб турлича бўлиши мумкин: Машқлар хар хил бўлиши мумкин: дарсликдан олинган ва уни ўқитувчи ёздириши мумкин, одатдаги ёки қизикарли кўринишда, дидатик ўйин шаклида ва ҳ.к. Дарсда айниқса тайёргарлик машқлари мухим аҳамиятга эга. Бу машқлар шундай харакатерда бўладики, унинг мазмунида олдинги ўқув материалини такрорлаш, мустаҳкамлаш ва янги материални ўрганишга пойдевор тайёрлаш мумкин бўлади. Масалан, ўқитувчи олдин янги материал билан танишиш асосан ўқувчилар бажарадиган машқлар тизими орқали амалга оширилади. Машқларни ўринли бажаришнинг энг асосий йўли кўргазмали қ илиб бажаришдир. Шунинг учун тушунчалар ва қонуниятлар билан таништиришда фойдаланилади. Машқлар бажариш жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти ва зарур воситалар Ўқитувчи фаолияти Воситалар Ўқувчи фаолияти Воситалар Машқ бажариш тартибини кўрсатиб бериш, тушунтириш, савол – жавоб, раҳбарлик, назорат Масалалар Топшириқлар Тестлар Жиҳозлар Материаллар Компьютер Уйга вазифа Кузатиш тушуниш, машқ бажариш, такрорлаш, ўзлаштириш, сўзлаш, савол – жавоб, ёзиш, чизиш, ҳисоблаш, ҳаракатларни Диққат Тафаккур Хотира Материаллар Машқ дафтари ва бошқалар

бажариш, қуриш – ясаш, уй вазифасини бажариш, фикрлаш ва бошқалар Машқлар бажариш ўзлаштиришни мустаҳкамлайдиган ўқув жараёни ҳисобланади. Бу машқлар ҳар бир фанда ўзига хос мазмунда бўлади. Машқлар бажариш жараёнида кўпинча ўқувчининг ҳамма сезги аъзолари иштирок этиши билан унинг эслаб қолиш даражасини ошириш орқали педагогик имкониятлар янада кенгаяди: ЎҚУВЧИЛАРНИНГ АХБОРОТНИ ЭСЛАБ ҚОЛИШ КЎРСАТКИЧЛАРИ ЎҚИТИШ ПИРАМИДАСИ 1. МАЪРУЗА, ДОКЛАД ЭШИТГАНИМИЗНИНГ 5% 2. ЎҚИШ ЎҚИГАНИМИЗНИНГ 10% 3. ВИДЕО, РАСМ, КЎРГАЗМА КЎРГАНИМИЗНИНГ 20 % ЛАРНИ КЎРИШ 4. ТАЖРИБАНИ НАМОЙИШ КЎРГАН ВА ЭШИТГА ҚИЛИШ НИМИЗНИНГ 30%

5. МУНОЗАРА БИРГА МУҲОКАМА ҚИЛ ГАНИМИЗНИНГ 40% 6.МАШҚ ЎҚИГАН, ЁЗГАН, ГАПИРГАН ЛАРИМИЗНМНГ 50% 7 .ИШБИЛАРМОН ЎЙИН, МУСТАҚИЛ ЎҚИГАНЛАРИМИЗ ЛОЙИҲА УСУЛИ НИНГ, ТАҲЛИЛ ҚИЛГАНЛАРИ МИЗНИНГ, МУҲОКАМА, ҲИМОЯ ВА ЁЗГАНЛАРИМИЗНИНГ, НАМОЙИШ ҚИЛГАНЛАРИМИЗНИНГ 75% 8. БОШҚАЛАРНИ ЎҚИТИШ БОШҚАЛАРНИ ЎҚИТГАН НАРСА ЛАРИМИЗНИНГ 90% 6. Дастурлаштирилган ў қ итиш. Ўқув материалининг унча катта бўлмаган, мантиқан ўзаро боғланган қисмларини ўз ичига олган ва махсус ишланган топшириқлар бўйича материални ўрганиш дастурлаштирилган ўқитиш дейилади. Хар бир қисмнинг бажарилишини ўқитувчи ёки махсус асбоб назорат қилиб туради. Назоратнинг натижаси ўқувчига айтилади. Тўғри бўлса баҳоланади, нотўғри бўлса уни тузатиш тўғрисида кўрсатма беради. Бу ўкитишнинг айрим хусусиятлари одатдаги ўкитиш методларида ҳам мавжуд: Ҳозир маънавият асослари фанини ўкитишда дастурлаштирилган

ўқитиш учун махсус ўқув кўлланмалари бўлмаса-да баъзи бир топшириқларни бажариш мумкин. Маънавият асосларини ўкитишда ўқувчиларнинг мантиқий фикрини ўстириш учун кенг имкониятлар мавжуд. Билимларни болалар аниқ тушиниш учун мослаштирилган нарсаларни ўзаро боғликқикда, биридан иккинчисини хосил килиш тартибида келтириб чиқарадилар. Шунга ўхшаш кўргазмали тахлил ва синтезлар натижасида ўқувчилар ички нутқ ёрдамида фикрлаб, энг юқори кўрсаткичдан онгли тахлил ва синтез қилишга эришадилар. Бу эса ўқувчининг дедуктив хулоса чиқариши бўлади. Маънавият асослари фанини ўкитишда бу методлардан шундайларини кўллаш керакки, у ўқувчиларнинг фикрлашини фаоллаштириш ва бу фикрларни ривожлантиришга ёрдам бериши лозим. Маънавият асосларини ўкитишни уюштиришнинг тарихий, мураккаб, кўп йиллик тажрибада текширилган ва хозирги замоннинг асосий талабларига жавоб берадиган, шаклли дарсдир. Ўкувчиларнинг билимларни ўзлаштириши факат ўқув ишида тўғри метод танлашга боғлаш бўлмасдан, балки укув жараёнини ташкил килиш формасига хам боғлиқдир. Дарс деб, дастур бўйича белгиланган, аник жадвал асосида, аник вакт мобайнида ўкитувчи рахбарлигида ўкувчиларнинг ташкил этилган ўкув ишига айтилади. Дарс вақтида ўқувчилар маънавият асослари фани назарий маълумотга, яъни дарсда хамма ўқув ишлари бажарилади. Маънавият асослари фанини ўкитиш дарсининг ўзига хос томонлари, энг аввало, бу ўқув предметининг хусусиятларидан келиб чикади. Шунинг учун хар бир дарсда янги билимлар берилиши билан унга доир амалий ўқув ва малакалар сингдирилади. Одатда дарсда бир неча дидактик материаллар амалга оширилади: янги материални ўтиш; ўтилган мавзуни мустахкамлаш; билимларни мустахкамлаш;

билимларни умумлаштириш, тизимлаштириш; мустахкам укув ва малакалар ҳосил килиш ва хоказо. Маънавият асослари фанини ўкитиш дарсларининг ўзига хос яна бир томони шундаки, бу – ўқув материалининг абстрактлигидир. Шунинг учун кўргазмали воситалар ўкитишнинг фаол методларини синчиклаб танлаш, ўқувчиларнинг фаоллиги, синф ўкувчиларининг ўзлаштириш даражаси кабиларга хам боғлиқ. Маънавият асослари фанини ўкитиш дарсида турли – туман тарбиявий вазифалар хам ҳал қилинади. Ўқувчиларда кузатувчанликни, зийракликни, атрофга танқидий қарашни, ишда ташаббускорликни, масъулиятни ва соф виждонлиликни, тўғри ва аниқ сўзлашни ва ёзувларда аниқликни, мехнатсеварлик ва қийинчиликларни енгиш хислатларини тарбиялайди. Ўқув ишини ташкил этишнинг дарсдан ташқари қуйидаги шакллари мавжуд: 1.Мустақил уй ишлари. 2.Ўқувчилар билан якка ва гурух машғулотлари. 4.Синфдан ташқари машғулотлар. 5.Ўқувчилар билан ишлаб чиқаришга, табиатга экскурсия. Бу ерда санаб ўтилган иш шакллари ва дарс бир-бирини тўлдиради. Асосий масала дарсга тааллуқлидир. Дарсда ҳамма ишларга бевосита ўқитувчи раҳбарлик қилади. Кў шимча машғулотларда эса иш ўқитувчининг ўзи томонидан ёки ўқитувчи раҳбарлигида ўқувчилар томонидан бажарилади. Ў қ увчилар билан ҳар бир дарсда бир неча тушунчалар билан иш олиб борилади. Ҳар бирини шу дарснинг турли босқичларида ўзлаштириши мумкин. Ҳар бир тушунчани тушуниш бошқа бир тушунчани такрорлаш, эсга олиш билан олиб борилса, бу тушунча эса кейинги тушунчаларни тушунтириш учун ҳизмат қилади. Ўқитиш жараёнида ҳар бир ўқув материали ривожлантирилган ҳолда олиб борилади, бу ўқув материали ўзидан кейин ўқитиладиган материалларни тушуниш учун пойдевор бўлади. Бошқа тушунчанинг ўзлаштирилиш жараёнини қарасак, у бир неча дарсларнинг ўзаро боғлиқли ўқитилиши натижасида ҳосил бўлади. Шундай қилиб маънавият

тушунчаларини тушунтириш биргина дарснинг ўзида ҳосил қилинмасдан, балки ўзаро алоқада бўлган бир қанча дарсларни ўтиш жараёнида ҳосил қилинади. Бундай дарсларни биргаликда дарслар тизими деб атаймиз. Шунинг учун ўқитувчи мавзунинг мазмунини очадиган дарсларни мантиқий кетма- кетликда жойлаштирши керак. Дарслар системасининг тузилишидаги энг катта талаб дарснинг ўқув тарбиявий максадини эътиборга олиш, ўқитиш тамойилларининг методик ва умумпедагогик томонларини ҳисобга олишдир. Мавзу бўйича яхши ўйланган дарслар тизимининг ўқув вақтини мавзучаларга тўғри тақсимлашга боғлиқ. Унда ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш, хусусий хулосалар чиқариш, ундан умумий хулосалар чиқаришга олиб келиш диққат марказида туриши лозим. Ҳосил килинган билимларни доимо бир тизимга келтириш ва умумлаштиришни хам таъминлаш керак. Дастурнинг қандайдир мавзусининг мазмунини англашда, мавзу материалини дарс вақтларига тақсимлашда, яъни билимларни ўзлаштиришга қуйидаги асосий босқичлар каралади: 1.Янги материални ўкитишга тайёрлаш. 2. Янги ўқ ув материалини идрок килиш ва янги билимларни ҳосил килиш. 3. Билимларни мус тахкамлаш ва турли хил малакаларни ҳосил килиш. 4. Билимларни такрорлаш, умумлаштириш ва бир тизимга келтириш. 5. Билим ва малакаларни текшириш. Маънавият асослари фанини ўкитиш , ўкитишда муста қ ил ишлар. Маънавият асослари фанини ўкитиш жараёнида ўқ увчиларнинг фаоллигини ошириш ва фанга бўлган қ изи қ ишини ривожлантириш омилларидан бири бу ўқ увчилар билан олиб бориладиган муста қ ил ишлардир. Маънавият асослари фанини ўкитиш дарсларида мустақил ишлар янги материални ў рганишга тайёргарлик кўришда, янги тушунчалар билан танишишда, билим, ўқ ув ва малакаларни мус т а ҳ камлашда шунингдек, билимларни назорат қ илишда амалга оширилади.

Маънавият асосларини ўкитишнинг амалий мақсади ўз олдига қуйидаги вазифаларни қўяди: а) ўқувчилар маънавият асослари дарсида олган билимларини кундалик хаётда учрайдиган элементар масалаларни ечишга тадбиқ қила олишга ўргатиш, ўқувчиларда билимларни турмушда қўллаш малакаларини шакллантириш ва уларни мустаҳкамлаш учун махсус тузилган ижтимоий, иктисодий масалаларни ҳал қилишга ўргатиш; б) маънавият асосларини ў қ итишда техник восита ва кў р газмали қ уроллардан фойдаланиш малакаларини шакллантириш. Бунда асосий эътибор ўқувчиларнинг жадваллар ва ҳисоблаш воситаларидан фойдалана олиш малакаларини таркиб топтиришга каратилган; в ) ўкувчиларни мус т акил равишда фундаментал билимларни эгаллашга ўргатиш ; Ўкувчилар имкони борича м ус т а қ ил равишда қ онуният муносабатларини очишлари, кучлари е тадиган даражада умумлаштиришлар қ илишлари, шунингдек, муста қ ил хулосалар қ илишга ўрганишлари керак. Ў қ итиш самарадорлигининг зарурий ва мухим шарти ўқ увчиларнинг ўрганилаётган материални ўзлаштиришлари ус т идан назоратдир. Дидактикада уни амалга оширишнинг турли шакллари ишлаб чикилган. Бу ўқувчилардан назорат ишлари ва мустақил ишлар; уй вазифаларини текшириш, тестлар, техник воситалар ёрдамида синаш каби усуллардир. Дидактикада дарс турига, ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига ва х.к. боғлиқ равишда назоратнинг у ёки бу шаклидан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги масалалари шунингдек, назоратни амалга ошириш методикаси етарлича чуқур ишлаб чиқилган. Маънавият асосларини ўқитиш методикасида мустақил ва назорат ишлари, ўқувчилардан индивидуал ёзма сўров ўтказишнинг самарали воситалари яратилган. Баъзи дидактик материаллар дастурнинг чегараланган доирадаги масалаларининг ўзлаштирилишини рейтинг тизимида назорат қилиш, маънавият асослари курсининг барча асосий мавзуларини назорат қилиш учун мўлжалланган. Айрим материалларда (айниқса, мактаб учун

мўлжалланган) ўқитиш характеридаги материаллар, бошқаларида эса назоратни амалга ошириш учун материаллар кўпроқдир. Маънавият асослари фанидан топшириқларнинг мураккаблиги бўйича табақалаштирилишидир. Бу материаллар тузувчиларнинг ғоясига кўра маълум мавзу бўйича топшириқнинг бирор усулини бажариши бу мавзуни фақат ўзлаштирганлиги ҳақидагина эмас, балки уни тўла аниқланган даражада ўзлаштирганлиги ҳақида хам гувоҳлик беради. Маънавият асослари фанини ўқитиш методикасида "ўқув материалини ўзлаштирилиш даражаси" тушунчасининг мазмуни тўла очиб берилмаган. Ўқитувчилар учун кўлланмаларда дидактик материалнинг у ёки бу топшириғи қайси даражага мос келишини аниқлашга имкон берадиган мезонлар аниқ эмас. Амалиётда ўқитувчилар кўпинча бирор топшириқнинг усулларини бири бошқаларидан соддароқ ёки мураккаброқ деб айтадилар. Бундан ташқари, дидактик материаллар қанчалик санъаткорона тузилган бўлмасин, у л а р н и ин г мазмуни ва тузилишида қанчалик сермаҳсул ва чуқур ғоялар амалга оширилмасин, улар барибир барча методик вазифаларни тезда хал этишга қодир эмас, чунки хеч қандай ўргатувчи машина ўкитувчининг интуициясини, яъни ҳиссиётини алмаштира олмайди. Шундай қилиб, дидактик материалларни ўқувчиларнинг ўқув материалини ўзлаштириш даражасини назорат усулларидан бири сифатида қараш лозим. Шу билан бирга муайян усул мазкур синф, мазкур ўқитувчи учун энг яхши усул бўлмаслиги ҳам мумкин. Шу сабабли дидактик материаллар ўқитувчини ўқувчиларнинг билимларни ўзлаштириш даражасини аниқлаш имконини берадиган индивидуал текшириш учун назорат турларини тузишдан ҳалос эта олмайди. Бу умумметодиканинг асосий вазифаларидан биридир. Ўрта, ўрта махсус, касб-хунар таълими муссасаларида маънавият асосларини ўкитишнинг асосий вазифаси бўлган таълим-тарбиявий вазифаларни ҳал қилишда ўкувчи – талабаларнинг маънавият асослари курси бўйича қандай даражада тайёргарлиги борлигига боғлиқ.

Шунинг учун билимларини аниқлаш, ўқитишга тайёрлашда асосий иш методи таҳлил, синтез, таққослаш, умумлаштириш, табақалаштириш каби ақлий жараёнларни бажариш малакаларини шакллантиришга қаратилган бўлиши керак. Бундай ишлар талаба – ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқларини ривожлантиришга катта ёрдам беради, билимларни ўзлаштиришга қизиқишни кучайтириб боради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6-жилд, - Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Маънавият асосларини ўқитиш методикасининг умумдидактик ва хусусий принциплари

Маънавият асосларини ўқитиш методлари

Маънавият асослари таълимининг воситалари

Маънавият ва унинг кишилик жамиятида тутган урни

Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси фан сифатида