Маънавият асослари таълимининг воситалари

Маънавият асослари таълимининг воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Маънавият асослари таълимининг воситалари Замонавий таълимнинг ўзи нимадан иборат бўлиши керак? Ўқувчи ёки талаба қандай билимга эга бўлиши лозим? Ўқувчиларга қачондан бошлаб, қандай қилиб, қандай усулда ва услубда миллий қадриятларимиз, урф одатларимизни ўргатишимиз, чу қ ур англатишимиз керак?” деган саволлар маънавият асослари фани олдидаги асосий масалалардан бири б ў либ келмо қ да. И.А.Каримов бизда «Ҳар қандай ўқув босқичига аниқ талаблар стандарт даражасида расмийлаштирилмаган» лигини алоҳида таъкидлаб, таълим жараёнининг барча босқичлари учун ана шундай талаблар ишлаб чиқиш зарурлигини илк бор асослаб берди. Сўнги йилларда мамлакатимизда мактабда маънавият асосларини ўқитиш айниқса касб-хунар коллежлари тизимида ўз кўлами ва аҳамияти жиҳатидан ниҳоятда катта бўлган ўзгаришларни амалга оширди ва оширмоқда. Мактаб таълими олдига тамомила янги мақсадларнинг қўйилиши маънавият асосларини ўқитиш мазмунининг тубдан ўзгаришига олиб келмоқда. Маънавият асослари фанини ўқитиш курси мазмунида хам, дарслик ва қўлланмалардан фойдаланиш методикасида ҳам ривожланиш бўлишини талаб қилади. Бугунги ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг шаклланиш жараёни, бозор муносабатларининг рақобатлашуви "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури", "Таълим тўғрисида"ги Қонун талаблари маънавият асосларини ўқитиш методикасига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Маънавият (арабча, маънолар мажмуи) сўзининг луғавий маъноси жуда кенг бўлиб маъноларни жумладан “фанларни билиш” демакдир. Маънавият асослари фанининг ўрганадиган объекти инсонларнинг давлатга жамиятда, бир- бирларига бўлган муносабатларидан иборат. Маънавият асосларини курсининг мақсади ўқувчиларга уларнинг психологик хусусиятларини ҳисобга олган холда маънавий билимлар

тизимини беришдан иборатдир. Бу билимлар тизими маълум усуллар (методика) орқали ўқувчиларга етказилади. Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси ижтимоий гуманитар фанлари тизимига кирувчи ўқитиш методикасининг мустақил фан тармоғи бўлиб, жамият томонидан қўйилган ўқитиш мақсадларига мувофиқ маънавият асосларини ўқитиш қонуниятларини маънавият асосларини ривожининг маълум босқичида тадбиқ қилади. Ўқитишда янги мақсадларнинг қўйилиши маънавият асосларини ўқитиш мазмунининг тубдан ўзгаришига олиб келди. Ўқувчиларига маънавият асослари фани самарали таълим берилиши учун бўлажак ўқитувчи учун ишлаб чиқариш маънавият асосларини ўқитиш методикаси эгаллаб, дарсликни чуқур ўзлаштириб олмоғи зарур. Дарслик ёки манба (китоб) билан ишлаш – материални оғзаки баён қилиш методининг асосий тури бўлиб, мактаб амалиётида муҳим ўрин тутади. Ўқув адабиётлари билан ишлаш мураккаб психологик жараён саналади. У таълим жараёнида ўқитувчи томонидан баён қилинаётган билимлар, ахборотларни китоб матнидан кўриб, онгли идрок қилиш фаолиятини ривожлантиришни назарда тутади. Таълим жараёнида ушбу методдан фойдаланиш ўқувчиларда кичик тадқиқотларни олиб бориш кўникмаларининг шаклланишига ёрдам беради. Дарслик ва китоб билан ишлаш икки йўналишда олиб борилади: 1.Дарс жараёнида дарслик ва ўқув адабиётлари (манбалар) билан ишлаш; 2.Дарс мавзусига боғлиқ ҳолда ҳамда синфдан ташқари шароитларда дарслик ва ўқув адабиётлари билан мустақил ишлаш. Умумий ўрта таълим мактабларининг юқори синф ўқувчиларини дарслик ва бошқа ўқув материаллари билан бирга хилма-хил қўшимча адабиёт, илмий ва илмий- оммабоп мақолалар ва шунингдек газета - журнал материллардан фойдаланишга ўргатиб бориш лозим.

Маънавият асослари фанини ў қитиш методикасининг предмети қу йидагилардан иборат: 1. Маънавият асослари фанини ўқитиш ва ундан кўзда тутилган мақсадни асослаш (нима учун маънавият асосларини ўқитилади, ўргатилади).2 . Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси мазмунини илмий ишлаб чиқиш (нимани ўргатиш) бир тизимга келтирилган билимлар даражасини ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мос келадиган қилиб қандай тақсимланса, фан асосларини ўрганишда изчиллик таъминланади, ўқув ишларига ўқув машғулотлари берадиган юклама бартараф қилинади, таълимнинг мазмуни ўқувчиларнинг аниқ билим ва билиш имкониятларига мос келади. 3. Ўқитиш методларини илмий ишлаб чиқиш (қандай ўқитиш керак, яъни, ўқувчилар хозирги кунда зарур бўлган ижтимоий – гуманитар билимларни, малака, кўникмаларни ва ақлий фаолият қобилиятларини эгаллаб олишлари учун ўқув ишлари методикаси қандай бўлиши керак? 4. Ўқитиш воситалари – дарсликлар, дидактик материаллар, кўрсатмали, қўлланмалар ва ўқув-техник воситаларидан фойдаланиш (нима ёрдамида ўқитиш). 5. Таълимни ташкил қилишни илмий ишлаб чиқиш ( дарсни ва таълимнинг дарсдан ташқари шаклларини ташкил этиш). Буни қуйидагича аниқ тасаввур қилиш мумкин: ўқитиш мазмуни, ўқитиш методлари, ўқитиш мақсадлари, ўқитиш воситалари, ўқитиш шакллари. Ўқитишнинг мақсади мазмуни, методлари, воситалари ва шакллари методик жиҳатларининг асосий таркиблари мураккаб бўлиб, уларни белгилаш ўқитувчи маҳоратига боғлиқдир. Бу жараён амалий имкониятлар билан кенгроқ боғланса, кўпроқ самара бериши мумкин. Дарслик ва уни яратувчиларига қўйиладиган талаблар: а) дарсликда илмий билимлар тизими ва унинг хажми дастур талабларига ҳамда шу синф ўқувчиларинг ёш хусусиятларига мос келадиган бўлиши

б) дарсликда баён қилинган илмий билимларнинг назарий асослари ва ғоявий йўналиши тизимли ва изчил бўлиши в) дарсликда келтирилган далилларнинг ишончли бўлиши, аниқ таъриф этилиши, тегишли хулосалар чиқарилиши ҳамда шу орқали ўқувчиларда энг яхши инсоний фазилатлар таркиб топишини таъкидлаши лозимлиги г) назарий билимлар амалиёт билан боғланган бўлиши е) дарслик яхши безатилган бўлиши, баъзи материаллар расм, схема, тест ва бошқа иллюстрациялар билан бойитилиши талаб этилиши ж) осон жонли тилда ёзилиши, фикрлар аниқ ва қисқа бўлиши з) дарсликнинг ташқи кўриниш, безаги ўша синф ўқувчиларининг эстетик дидларига мос келадиган бўлиши лозим. Ривожланиш моҳияти, унинг суръати жамият тараққиётининг барча даврларида инсонларнинг маънавий камолоти даражасига боғлиқ бўлган. Қаерда маънавий ривожланиш юксак бўлиб, маърифий-тарбиявий ишлар оқилона йўлга қўйилган бўлса, шу ерда жамият ижтимоий мезонлари асосида тез тараққий қилганлиги тарихдан маълум. Биз қураётган демократик ҳуқуқий давлатнинг учта муҳим томони бор. Бу иқтисодиёт, сиёсат ва маънавият. Шу уч омил қанчалик мустаҳкам ва ўзаро кучли диалектик алоқада бўлса, келажагимиз равнақи ҳам шунчалик ишончли бўлади. Жамият тез ривож топади. Юксак маънавий бурчлар кеча ёки бугун ўйлаб топилган эмас. Улар инсониятнинг неча-неча асрлик ҳаётий тажрибаси давомида юзага келади. Маънавият инсонга она сути, ота намунаси ўгити билан сингиб келган. Мустақил республикамизнинг бугунги маърифий ва маънавий ҳаётида асрларга тенг сезиларли ўзгаришлар юз бермоқда. Миллий анъаналаримиз ва асрий қадриятларимиз тикланмоқда, уларнинг хаётимиздаги ўрни янада мустаҳкамланмоқда. Жамият маънавиятини янада юсалтириш учун, ривожлантиришнинг ўзига хос йўлидан бораётган мамлакатимиз тараққиётининг устивор йўналишларидан бири эканлигини бугун яқкол

кўриб турибмиз. Зеро, фуқароларни миллий истиқлол ғояси ва мафкураси руҳида тарбиялашда маънавиятнинг роли беқиёс эканлиги ҳаммага маълум. Кучли, қудратли давлат кучли маънавият замирида вужудга келади. Мустақиллик қўлга киритилган дастлабки кунларданоқ, аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан, бебахо маънавий ва маданий меросимиз, миллий қадриятларимизни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилганлиги натижасида ҳалқимизнинг ўз тақдиримизнинг чинакам эгаси, ўз тарихининг ижодкори ўзига хос миллий қадриятларнинг, маданиятнинг соҳиби сифатида тан олинди. Қисқа вақт ичида жамиятимизнинг барча соҳаларида шу жумладан, маънавий-маданий соҳада кўзга кўринарли ўзгаришлар амалга оширилди. Энг қувонарлиси шундаки, тарихий, миллий ва аҳлоқий қадриятлар ҳамда анъаналарнинг, муқаддас заминимизнинг жамиятни манавий юксалтиришдаги ўрни ва аҳамияти қайта тикланди. Маънавият асослари таълимининг воситаларига биринчидан Ўзбекистон Президенти асарлари киради.Чунки мамлакатимизда халқимиз маънавиятини тиклашда Президент Ислом Каримовнинг роли катта. Юртбошимизнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари», «Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори», «Жамиятимизнинг мафкураси халқни халқ, миллатни миллат қилишга хизмат қилсин», «Миллий истиқлол мафкураси- халқ эътиқоди ва буюк келажагига ишончдир», «Маънавий юксалиш йўлида», «Мактаб-тараққиёт, маданият ва саодат калити» «Юксак маънавият – енгилмас куч» ва бошқа асарларида замонавий миллий маънавиятимизнинг асослари ишлаб чиқилган. Бу асарларда миллий маънавий тикланиш ва маънавиятни ривожлантириш ғояларига асосланган маънавият тушунчасига таъриф берилган. Халқимиз тобора ўзлигини англаб, мустақиллик пойдеворини мустаҳкамламоқда. Маънавий юксалиш борасида қўлга киритилган ютуқлар билан бир қаторда ўз ечимини кутиб турган муаммолар ҳам бор. Ҳар бир

давлатнинг истиқболи халқнинг фаровон осойишта ҳаёти, унинг эртанги куни, келажаги бўлмиш ёш авлод, умидли ўғил – қизлари билан бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» деган ибора замирида, авваломбор эътиборни ёшларга қаратиш ва уларга барча имкониятларни яратиб беришдек буюк маъсулят ётади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов айтиб ўтганидек, халқнинг, ёш авлоднинг маънавий тарбияси масаласида ханузгача кўзга кўринарли ютуқлар кўлга киритилмагани ўзгаришлар бўлмагани, бу соҳада яхлит концепция ва дастурлар янгича ёндашувга асосланган дарсликлар, ўқув қўлланмаларни яратиш ишларида оқсаб келаётгани сир эмас. Мустақил мамлакатимизнинг олий ва ўрта махсус ўқув юртларида, маънавият асослари фанини ўқитиш ва йўлга қўйилганига анча вақт бўлди. Юқорида айтиланидек, 1997 йилда бу фан «Маънавият ва маърифат асослари» номи билан киритилган эди. Ўтган даврда мазкур фаннинг мақсади ва вазифалари хусусида маълум тасаввур пайдо бўлди, унинг самарадорлигини ошириш юзасидан услубий педагогик қарашлар тизими шаклланди. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»га мувофиқ бу саъйи –ҳаракатларни янада фаоллаштириш талаб этилади. Чунки халқаро андозалардаги бу ҳужжатлар тизими зиммасига дунё илм – фан ютуқларидан яхши хабардор, халқимизнинг номидан жаҳон миқёсида баралла сўз айта олувчи Ўзбекистон шаънини улуғлашга қодир фарзандларни камол топтиришдек ғоят маъсулиятли вазифа юкланмоқда. Мустақиллик йиллари фуқаролар ҳаётида ва дунёқарашида туб бурилишлар даври бўлди. Жамиятимиз бутунлай янги қиёфа, янгича мазмун касб этиб бормоқда. Одамларнинг айниқса ёшларимизнинг турмуш- тарзи ўзгармоқда. Энди ҳамма гап шу қисқа давр ичида қўлга киритилган ютуқларни асраб – авайлашда. Ҳозирги кунда эркин фуқаро маънавиятини, миллий истиқлол ғоясига содиқ, озод шахсни шакллантириш Президентимизнинг «Юксак маънавият – енгилмас куч» асарида

таъкидлаганидек, олдинда турган энг долзарб вазифадир. Биз ўз хақ – хуқуқларини танийдиган ўзининг кучи имкониятларига таянадиган, атрофида содир бўлаётган воқеа – ҳодисаларга мустақил муносабат билан ёндашадиган, айни замонда шахсий манфаатларни мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун ҳолда кўрадиган эркин, ҳар жиҳатдан баркамол инсонларни тарбиялашимиз керак – деб таъкидлаганлари ўринлидир. Мамлакатимизнинг мактаблари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тайёрланаётган мутахассисларни фақат касб нуқтаи-назаридан эмас, балки уларнинг дунёқарашлари маънавияти, тафаккури, мафкуравий- сиёсий етуклиги, аҳлоқий баркамоллиги ва ижтимой фаолияти жиҳатларини ҳам ҳисобга олган ҳолда шакллантириш ғоят муҳим вазифадир. Бу борада маъсулият ўқитувчилар зиммасига тушади. Маънавият асослари таълими воситасига иккинчидан, дарслик ва ўқув қўлланмалари киради. Ўқувчиларнинг ижодий изланиши, қўшимча билим олишга бўлган эҳтиёжларини қондиришда, ижодий фойдаланишда дарсликлар муҳим аҳамият касб этади. Дарсликдан фойдаланиш, у билан ишлаш йўлларида модул таълим технологияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бунда мавзу, тугалланган фикрни қисмларга, қисм эса блок модулларга ажратилади. Ҳар бир қисмни ўқувчилар, мустақил ўзлаштиришлари, ижодий фаолият таркиб топиши учун ўқув топшириқлари тузилади. Ўқув топшириқлар асосида ҳар бир модел якунида савол – жавоб ўтказилади, хулоса чиқарилади. Ҳамкорликда ўқитишнинг асосий ғояси: ўқув топшириқларини биргаликда бажариш, ҳамкорликда ўқишни ўргатиш, керакли бўлган ахборотни излаш манбалари, изланиш босқичлари, тўпланган ахборотлар, материаллар, фактлар устида таҳлил ўтказиш, хулосалар ясаш, янги фактларни тўплаш, умумлаштириш ва хулоса ясаш, олинган натижаларни расмийлаштиришдан иборат.Ижодий фаолият таркиб топиши учун:

1) ўқувчиларга тайёр билимлар берилмасдан, билимларни мустақил ўзлаштириш усуларини эгаллаши; 2) битта муаммони ҳал этиш учун ҳар хил нуқтаи назарни баён этиш, бошқа ижтимоий-сиёсий фанлар билан изланишлар олиб бориш зарурлигини тушунтиришлари; 3) ўқувчиларни тадқиқот методларидан фойдаланиш кўникмасига эга бўлишнинг аҳамияти, зарур ахборотлар, фактлар, материаллар тўплаш, уларни турли нуқтаи назардан таҳлил қилиш, фаразларни илгари суриш, хулоса, якун ясашлари керак. Ўқитувчининг асосий вазифалари: Ёшларни билимга ундаш, фаолликка чақириш, амалий фаолиятнинг ҳар бирида билимларнинг муҳимлигини тушунтириш, мустақил ишга ўргатиш, ёшларга мустақил фаол мустақил иш талабини сингдиришдан иборат. Мактабнинг вазифаси аниқ билимлар ҳажмини билибгина қолмай, балки ўзлаштирилган билимлар олинган натижалар асосида талаба-ўқувчиларда ижодий иш кўникмаларини ҳосил қилиш ва мустақил таълим ва билим олиш учун ўзига хос қобилиятни шакллантира оладиган бўлиши лозим: анъанага кўра ўқитувчи ҳозиргача яхши бажарувчиларни тайёрлашни мўлжаллайди, мазмунли билим беради, лекин ушбу мазмунли билимларни мақсадга мувофиқ ишлатиш услублари ҳақида билим бермайди; ижодий фаолиятни ривожланишга эътиборни кам қаратади. Маънавият асослари таълимининг энг муҳим воситаларидан бири ўкувчиларнинг билиш фаолиятини ривожлантиришдир. Ўқувчи-талабаларнинг жонли билиш фаолияти учун қуйидагилар хосдир:  билимга ва ўқув мақсадларига бўлган чуқур, ҳар томонлама қизиқиш;  ақлий, жисмоний ва интеллектуал кучларни фаол намоён қилиш;  диққат, хотира, ирода ва бошқа руҳий сифатларни тўплаш; Билиш фаоллиги жараёнида қуйидаги 4 сатҳ ажратилади:

 репродуктив фаоллик. Бунда тайёр билимларни эгаллашга тайёргарлик, қизғин қайта ишлаш фаолияти амал қилади;  аппликатив фаоллик – унга қизғин танлов-яратиш фаолиятига тайёрлик характерлидир;  изоҳлашдаги фаоллик – маъно-мазмунни қизғин изоҳлаш, тушунтириш ва очиб беришга тайёрлик;  продуктив (самарали) фаоллик – унга янгиликни қизғин ижод қилишга тайёрлик характерлидир. Билиш фаоллиги ривожланиши бир неча босқичларни ўз ичига олади:  мустақил хатти-ҳаракатларга интилишда намоён бўладиган амалий фаолиятдаги фаоллик;  ўрганилаётган ҳодисаларнинг моҳияти ва тамойилларини қўлга киритишдаги интилиш;  ижодий фаоллик (олий босқич) бўлиб, у сабаб-оқибат боғланишдан, ижодий фикрларнинг ҳаққонийлигига, унинг ҳаётий ва билиш қимматига ишонч ҳосил қилишдан таркиб топади. Ақл ривожланишининг характерли хислатларига қуйидагиларни киритиш мумкин:  атроф-муҳитга фаол муносабатда бўлиш;  ўзига маълумлар чегарасидан чиқишга интилиши;  назарий ва амалий мақсадларда билимларини ошириш ва уларни ижодий қўллашнинг доимий зарурияти;  кузатувчанлик, ҳодисалар ва фактларнинг энг моҳиятли жиҳатларини ва алоқаларини ажрата олиш қобилияти;  муаммоларни рационал ҳал қилиш учун зарур бўлган вазифалар ва воситалар ўртасидаги алоқаларни таъминловчи ҳаракатлар ва изланишларнинг изчиллиги;  ишдаги аниқлилик ва натижаларни қўлга киритишдаги ишончлиликни таъминловчи интизомлилик;

 ақлий кенглик – бу ақлий фаолият ва хотира ривожи изчиллигига асосланган ҳосила сифатдир;  кенг илмий ахборотларга асосланиш қобилияти;  кенг илмий уфқ, техник ва компьютер воситаларидан фойдаланиш малакаси;  реал воқелик жараёнларини тўхтовсиз акс эттирувчи тушунчаларни ўзлаштириш ва фойдаланишга мойиллик;  ақлий фаолиятнинг динамиклиги;  мустақиллилик ва ижодий характер. Ривожланган ақлнинг энг олий шакли ижодий тафаккурдир. У инсоннинг билиш босқичи ва объектив воқеликни акс эттириш жараёнининг олий шаклидир. Ижодий тафаккур фаолликнинг ва кишининг мустақил фаолиятининг олий шакли сифатида ижтимой аҳамият ва бетакрорлик касб этади. У ижодий жавоб талаб қиланадиган масаланинг қўйилиши; муаммони кўра олиши; олдиндан қўйилган гипотеза ва масалани ечиш йўллари ва усулларини аниқлаш учун зарур бўлган билимларни сафарбар қилиш; махсус кузатувлар ва экспериментлар, туғилган фикрларни ифолалашни акс эттиради. Ахборот – коммуникацион технологиялар ҳаётимизнинг барча жабҳаларига кириб келмоқда. Технологияларга асосланган ўқув жараёнини ташкил қилишда электрон дарсликлар муҳим ўрин тутади. Маълумки, электрон дарслик деганда, илгарилари оддий матн файли тушунилар эди. Ҳозирги кунда электрон дарслик деганда, оддий электрон нусха эмас, балки рангли расмлар, турли хил тестлар, жадваллар, лавҳалар, овоз, видео – кўргазмаларниг замонавий тартиби, техникаси тушунилади. Шунинг учун ҳам электрон дарсликлар масофавий ўқитиш тизимининг асоси бўлиб хизмат қилади. Маънавият асослари дарсларида видео – кўргазмаларнинг қулайликлари:

- ўқув дастури асосида ўрганилиши керак бўлган материалларни ўқувчиларга ихчам, қулай кўринишда тақдим этиш; - техник воситаларнинг ўқувчи билан интерфаол усулларда мулоқатда бўла олиши; -ўқувчиларнинг ўқув материалларини мустақил равишда ўрганиши ва олган билимларини тест синовлари асосида синаб кўриши мумкинлиги. Маънавият асослари фанини ўқитишда тест назоратининг ижобий жиҳатлари: 1. Саводли тузилган тест объектив педагогик ўлчаш воситаси бўлиб, унинг натижаси имтиҳон олувчи ўқитувчига боғлиқ эмас. 2. Педагогик тест ўқув материалининг дастурий мазмунини тўлиқ қамраб олиши мумкин. 3.Тест назоратида техникани қўллаш осон, бу маълум бир материални ёки бутун бир фанни, нисбатан оз вақт, кам куч сарфлаб, оммавий назорат қилишга имконият яратади. Бу унинг муҳим устунликларидан биридир. Тест усули ҳам айрим нуқсонлардан холи эмас. Масалан, тест ўқувчининг мустақил фикрлаш қобилиятини қолиплайди, яъни чеклайди; ўқувчи ўзининг руҳий кечинмаларини намоён қила олмайди; ўқувчининг бошқа шахсий сифатларини баҳолаб бўлмайди. Шунга қарамай, педагогик тестларнинг ижобий имкониятлари жуда катта. Тестдан тўғри ва ўринли фойдаланиш таълим тизимининг барча бўғинларида ўқиш ва ўқитиш сифатини оширишга хизмат қилади, ўқувчининг билиш фаоллигини оширади. Тест топшириқларига қўйиладиган дидактик талаблар мавжуд . Тузилган тест топшириқларини ҳаммасини ҳам бирдек ишончли деб бўлмайди. Тест саволлари мукаммал бўлиши учун уларни тузишда бир қанча талабларга риоя қилиши зарур. Булар қуйидагилардан иборат: тест топшириқлари мазмунининг ўқув материалининг мақсадга мувофиқлари; материал аҳамиятлилиги; илмий аниқлик; изчиллик; тўкислик ва уйғунлик;

ўзлаштириш даражасига кўра табақалаштириш; самарадорлик (кумулятивлик); тил равонлиги ва аниқлиги; бир маънолилик; қатъий белгиланган вақт; ихчамлик; мураккаблик меъёри; тўғри жавобда қўшимча белгиларининг мавжуд эмаслиги; вариативлик; шаклан ва мазмунан ўзаро боғлиқлик Энди мазкур талабларни бирма -бир қисқача кўриб чиқайлик 1. Ўқув мақсадига мувофиқлик. Тест топшириқлари мазмунини ўқув мақсадига қаратилишп лозим. Ўқув мақсадлари мажмуи иерархик тузилишга зга. Шунинг учун нисбатан яқин мақсадни амалга оширмай туриб. Умумий (нисбатан олис) мақсадга эришиб бўлмайди. ҳар бир тест саволи маълум бир ўқув мақсадининг рўёбга чиқишини таъминлаши зарур. 2. Материалнинг аҳамиятлилиги. Тест саволларига ўқув материалининг энг муҳим, асосий қисмларини киритиш лозим. Тестда топшириқлар сони одатда чекланган бўлади. Бинобарин, тўғридан-тўғри қўйилаётган масалада барча мавзулар тўлиқ қамраб олинмаган бўлиши мумкин. Талабанинг умумий ҳолатдан хусусий хулосага келиши (дедуктив) ва аксинча, айрим далиллардан умумий хулосалар (индуктив) чиқара олиши, унинг назарий қоидаларни алоҳида ҳолатларда қўллашни нечоғлилик ўзлаштириб олганини, тафсилотларни билиши эса назарий асосларни тушунтира олиш қобилиятларини кўрсатади. 3. Илмий аниқлик. Тестга мушоҳада, билим орқали асослаш мумкин бўлган ҳаққоний маълумотлар киритилади. Фандаги мунозарали қарашларни тест сав олларига киритиш тавсия этилмайди. Тест топшириқлари табиати асосан, аввалдан маълум, аниқ жавоб беришни тақозо этади. 4. Изчиллик. Тестдаги топшириқлар маълум бир фанга тааллуқли, умумий билим моҳиятига кўра ўзаро боғлиқ бўлиши лозим. Изчиллик айни бир топшириқ жавобини умумий тест натижаларига нисбатан муносабатида (коррелятив) кўринади.

5. Тўкислик ва уйғунлик. Тестдагн топшириқларнинг умумий сони мавзу ва қисмларга нисбатан мувофиқ тақсимланиши аҳамиятли. Бунда ўрганилаётган фаннинг барча жиҳатларини тўла қамраб олиш лозим. 6. Ўзлаштириш даражасига кўра табақалаштириш. Ўқув материалининг маълум бир таркибий қисмига турлича (билиш, эсда қолган нарсани тасвирлаш (репродукция), унумли ва ижодий фикрлаш) бўлган тести топшириқларини тузиш лозим. Билиш даражасидаги тест топшириқлари аввал ўзлаштириб олинган маълумотларни қайта тиклашга асосланади. Бунда хотира қуввати катта аҳамиятга эга бўлади. Репродуктив даражадаги тестларда эса, ўқувчи олдин ўзлаштирилган маълумотлар асосида мустақил фикрлайди, топшириқ бажарганда эса, фанда аввалдан маълум бўлган қоида ва алгоритмларга (йулланмаларга) суянади. Бундай ҳолда у, эсда қолганни тасвирлаш, қайта тиклаш йўлидан боради. Унумли ижодий фикрлашга оид тест топшириқлари эса синалаётган шахснинг маълум умумий методларни топшириқда курсатилган аниқ шарт-шароитларга мустақил қўллаш лаёқатини синайди. Унумли ижодий фикрлаш фаолияти тайёр қоидалар ва алгоритмлар асосида эмас, маълум қоидаларга кўра яратилган ёки янги шароитдаги фаолият жараёнида қайта яратилган қоидаларга биноан амалга оширилади. Ижодий фикрлаш даражасига оид тузилган тестларда топшириқ умумий ҳолда баён этилади, мақсадга эришиш учун зарур бўлган ҳатти- ҳаракатлар ва вазиятларни ўқувчи ижодий фикрлаш натижасида аниқлайди. Бундай тест топшириқларни ечиш жараёнида бутунлай янги ахборот (қоида, хулоса, шакл ва ҳ.к) яратилади. 7. Самарадорлик. Самарадорлик тест топшириқларининг борган сари мураккаблашиб боришини назарда тутади. Бу қатъий талаб эмас. Чунки, замонавий компьютер тест тизимида ўқувчига навбатдаги тест топшириғи, аввалгисини қандай ечганига қараб берилади. Яъни аввалги саволга нотўғри

жавобдан сўнг, унга нисбатан мураккаб бўлмаган тест топшириқлари берилиши мумкин. 8. Қ атъий белгиланган вақт. Бу шартнинг моҳияти шундан иборатки, ўйлаш учун 2 дақиқадан ортиқ вақт талаб этиладиган тест саволлари бўлмаслиги лозим. Бир қанча хорижий тест топшириқларини таҳлил этилганда, математика бўйича 65 секунд, тил ва адабиёт бўйича 32 секунд, ижтимоий ва табиий фанлар бўйича 41 секунд, далиллар ва иборалар учун 20-25 секунд, чизмалар учун 90 секунд, шаклларни аниқлаш учун 90-120 секунд вақт ажратилиши маълум бўлган. 9. Ихчамлик. Тест топшириқларининг матни чўзилиб кетмаслиги, қалаштириб ташланмаслиги лозим. Мураккаб кўлами ўқув саволини ўзлаштиришни аниқлаш зарур бўлган ҳолларда, уни бир қанча иҳчам тест топшириқларига бўлиб тузилгани маъқул. 10. Тил ровонлиги, аниқлиги, бир маънолилиги. Тест топшириқларида кўп маънолилик ва ноаниқликка йўл қўйиб бўлмайди. А Қ Шда тест топшириқларини тузувчилар гурухига муайян бир ўқув фани бўйича тажрибали педагог ва рухшуносдан ташқари адабий муҳаррир ҳам киритилиши анъанага айланган. 11. Мураккаблик меъёри (яроқлилиги). Тест топшириқлари педагогик жиҳатдан самарали бўлиши учун, улар оммавий ахборот бериб қолмаслиги, жавоби очикдан-очиқ аён бўлмаслиги лозим. Натижаси ярмига тенг (Рқ0,5) бўлган тест топшириқлари нисбатан самарали ҳисобланади. Бундай натижа ўқув материалини яхши ўзлаштирган ёки чуқур тайёргарлик - кўрмаган ўқувчини аниқлашни осонлаштиради. Шунинг учун ҳам, абитуриентларни танлаш, битирув имтиҳонлари каби муҳим тадбирлар учун тест топшириқлари ўқув дастурини тўлиқ ўрганган ўқувчиларнинг 50 фоизи бажара олиши мумкин бўлган даражада тайёрланади. Демак маълум бир йўналишдаги тестлар учун 50 фоизлик натижа яхши кўрсаткичдир. Шуни унутмаслик керакки, ўз синфи учун муаллимлар томонидан тайёрланган тест

топшириқлари бошқа чарок меъзон билан баҳоланади. Бунда 50 эмас, балки 85 фоиз кўрсаткич мақсадга мувофиқ хисобланади. Бу ҳaқдa олдинги маърузада баён зтилган. 12. Тўғри жавобда қўшимча белгиларнинг мавжуд бўлмаслиги. Тест тузишда тажрибасиз киши тушунарли бўлсин, деган мақсадда тўғри жавобни бошқа жавобларга нисбатан кенгроқ ва батафсилроқ баён қилади. Ўқувчилар бу фарқни тез англаб оладилар ва жавобни ана шу белгига қараб аниқлашади. Бунга асло йўл қўйиб бўлмайди. 13. Вариативлик. Ўқув материалидаги маълум бир мавзуни ўзлаштиришни назорат қилиш учун мантиқий фикр баёни, синтактик тузилиши, морфологик белгилари ёки мураккаблик даражасига кўра турлича бўлган, лекин битта ўқув материалига тегишли тест саволлари тузиш мумкин. Бу бир ўқув мақсадига эришиш йўлида топшириқлар туркумини яратиш имконини беради (вариант тестлар). Шу боис компьютер тест тизими топшириқларнинг вариативлик хусусиятига асосланган. Бунда компьютер навбатдаги топшириқни аввалги саволга берилган жавобга кўра танлайди. 14. Шаклан ва мазмунан боғлиқлик. Бу талаб фалсафадан, унинг қоидаларини санъат асарларини ўрганишга қиёслашдан олинган. Гегел фикрича, хақиқий санъат асари шаклан ва мазмунан яхлит асардир. Бинобарин, тест топшириқлари ҳaм шаклан ва мазмунан уйғун бўлиши лозим. Тест топшириқларини юқоридагн талаблар асосида тузиш, ўқитувчиларнинг тест тузиш назарияси бўйича маълумотга зга бўлишларини талаб қилади. Бунинг учун тестшунослик курсларида ўқиш ва тегишли адабиётларни мустақил ўзлаштириб бориш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6-жилд, - Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси фан сифатида

Маънавият асослари фанининг мавзу доираси, максади ва вазифалари

Дин ва маънавият

Маънавият ва маърифат

Маънавият асослари ўқув ишларини ташкил этиш, ўтказиш шакллари ва дарсларни режалаштириш