Билиш фаолияти. Маънавият ва миллий ғоя узвийлигини тушунтириш методикаси - Основы культурологии - Рефераты

Билиш фаолияти. Маънавият ва миллий ғоя узвийлигини тушунтириш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Билиш фаолияти. Маънавият ва миллий ғоя узвийлигини тушунтириш методикаси Шарқ мутафаккирларининг билиш фаолияти тўғрисидаги илмий- педагогик қарашлари Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари, мактаб, таълим мазмунини қайта қуриш, мутахассислар тайёрлашнинг янги, самарали шаклларини излаб топиш бевосита талабаларнинг билиш фаолиятини жонлантириш билан боғланган. Ҳозирги даврда талаба-ўқувчиларнинг билиш фаолиятини жонлантириш муаммоси ўз моҳиятига кўра фалсафа, социология, педагогика, психология, хусусий методика фанлари вакилларининг долзарб илмий – тадқиқот объекти бўлиб келмокда. Бироқ бу муаммони ўрта аср қомусий олимларининг қарашлари, таълимотини ўрганмасдан туриб тўла ёритиш мумкин эмас. Ўзбек олими Х.Х.Тлашевнинг тадқиқотларида ўрта аср олимларининг дидактик қарашлари умумлаштирилган ҳолда таҳлил қилиб берилган. Хоразмий, Киндий, Фаробий, Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Хайём ва уларнинг бошка замондошлари ва улар салафиларининг илмий дунёкараши, билимлар манбаи ва объекти таҳлилидан аён бўлади. Билиш жараёни қандай босқичлардан ташкил топган ва амалий фаолият ўртасида қандай муносабатлар мавжудлиги уларни қизиқтириб келган. Шу маънода шарқ мутафаккирларининг асарлари алоҳида қизиқиш уйғотади, жумладан Ал- Ҳоразмий, Муҳаммад ибн Мусонинг маънавиятга оид рисоласи, Ал- Киндийнинг «Арастунинг китоблари миқдори ва яна фалсафани ўзлаштириш учун нима зарурлиги ҳақида рисоласи», «Дастлабки фалсафа тўғрисида», «Беш моҳият тўғрисида китоб», «Пайдо бўлиш ва йўқ бўлишнинг яқин тасвирлари изоҳи», Ал-Фаробийнинг «Ақл маънолари тўғрисида», «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-саодатда эришув тўғрисида», «Илмларнинг келиб чиқиши», «Алмагестр Птоломейга изоҳ», «Ихсо-ул-улум», Ибн синонинг

«Китоб аш ишорат ва ат танбиқот», «Донишнома (мутлоқ бахт ҳам, мутлоқ бахтикаролик ҳам йўқ)», «Хай ибн Якзон» ва бошқа асарларида, Абу Райхон Берунийнинг «Масъуд қонуни», «Доривор ўсимликлар ҳақида китоб», «Сайдана», «Мунажжимлик санъатидан боланғич тушунчалар», «Ёдгорликлар», Абдурахмон Жомий «Мусиқа», рисоласи, Алишер Навоийнинг «Махбубул ул қулуб» каби асарлари катта қизиқиш уйғотади. Хоразмий билиш фаолияти назариясига улкан ҳисса қўшган. У билишнинг тажриба-кузатув ва эксперимент методига асос солган. Хоразмий томонидан қуйидаги умумдидактик тамойиллар, методлар ва шакллар асослаб берилган: мустақиллик; ижодий фаоллик; кузатилган фактларни ва ходисаларни тасвирлаш ва уни мунтазам баён қилиш; тажриба-кузатув; эксперимент методи; индукция ва дедукция аспектида яккалик ва умумийлик бирлиги тамойили; ўқитишнинг савол-жавоб шакли. Хоразмийнинг салафи Ал-Киндий моҳиятни барча назарий билимларнинг бош мавзуси сифатида қарайди. У аввало, миқдор ва сифатни ҳиссий идрок қилиш зарурлигини таъкидлайди. Киндий илмий билишнинг уч поғонали концепциясини илгари суради: табиий фанлар, мантиқ ва ижтимоий билимлар. Киндий ўз фалсафий қарашларини асослашда илмий билишни диний билимларга қарама-қарши қўйган ҳолда алоҳида аҳамият беради. Киндий инсон билимлари ҳиссий ва ақлий билимларга ўз предмети билан боғланган бўлиб, унинг объекти инсон танаси ва барча материаллардир. У таъкидлайдики, агар ҳиссий билимлар якка билимлардан иборат бўлса, ақлий билимлар умумий билимлардир. Киндий фикрича, ҳаққонийликни билиш ва ўзининг ҳатти-ҳаракатларини ҳаққонийлик билан мувофиқлаштиришда киши онгидаги унинг сабабаларини аниқлаш калити ёрдам кўрсатади. У шундай ёзади: Сабабини топган ҳолатдагина биз ҳақиқатнинг тагига ета оламиз. Ҳар қандай нарсанинг моҳиятини англаш эса ҳақиқатни билиш учун зарурдир, негаки мавжуд нарсаларнинг барчаси ҳақиқатдан иборатдир.

Ҳақиқатни идрок этса бўлади, бинобарин, мавжуд нарсаларни ҳаммасини англамоқ мумкин. Билиш жараёнига Фаробий алоҳида аҳамият беради. У ўзининг «Ақл маънолари тўғрисида», «Бахт-саодатга эришув тўғрисида» асарларида инсонларнинг билимга бўлган интилишларини ҳар томонлама кенг ёритишга ҳаракат қилади. У шундай ёзади: «Киши бирор буюм ҳақида билишни истаса, унинг қандайдир бир ҳолатини билади, онгини ўша предмет шаклидаги билимга йўналтиради. Бу ўзи интилган ҳақиқатни қидириш демакдир. Фаробийнинг илмий ғояларини умумлаштирган ҳолда ўзбек олимлари унинг билиш тўғрисидаги назарий асосларга бағишлаган ишлари, хусусан, мантиқ фанида билиш жараёни ва билиш шакллари, биринчи марта унинг моҳияти очиб берилганлигини таъкидлайдилар. Бу жараёнлар мантиқда унга риоя килиш тафаккурни такомиллаштириш ва мураккаб билиш жараёнида қўпол хатоларнинг олдини олиш қонунлари сифатида акс этади. Фаробий фикрлаш фаолиятини жонлаштиришнинг дидактик тамойиллари ва методларини асослаб берди. Унга ўқитишнинг амалий йўналганлиги; назарий билимлар узлуксизлиги ва билиш методлари; мантиқийлик ва узвийлик, ҳукм методлари ва усуллари; индукция ва дедукция методлари киради. Фаробийнинг билиш жараёни ҳақида қарашларини Абу Али ибн Сино ҳам тасдиқлайди. Унинг тушунишича, мантиқ инсон билимларининг асоси сифатида, қоида ва меъёрларни белгилаб беради; инсоннинг билиш фоалиятини жонлантиради, унинг тўғри фикрлашини ўстиради. Фаробий томонидан ишлаб чиқилган фанлар таснифи илмий билимлар ғоясини ривожланишини таъминлайди. У шундай ёзади: фанлар таснифи инсонга фанларни ўзаро қиёслаш, улардан қайси бирлари зарур, фойдали, тугалланган, ҳаққоний ва кучли ва қайси бирлари у қадар зарур эмас ва кучсизроқ шунингдек, ўрганиш учун нимадан бошлаш, хусусан нимани ўрганиш, нима яроқли, қайси бири

яроқсиз ва қай даражада уни эгаллашга ёрдам беради. Шундай қилиб, унинг фанга бўлган муносабати кўрликка, нодонликка эмас, балки билим ва доноликка асосланади. Ўрта аср олимлари ўз асарларида инсон фаолиятининг икки тури ҳақида фикр юритадилар. Бу меҳнат ва билиш фаолиятидир. Улар шуни таъкидлайдиларки: « Билим – бу билувчининг қалбидаги билинадиган тимсолдир. Билингки, фанни ўқитиш ва ўзлаштиришсиз билим бўлмайди. Ўқитиш бу қалбдан чиқадиган, қалб учун долзарб, ички билишга асосланган эътиқод. Билимларни ўзлаштириш – бу билим шаклларини қалбдан идрок этишдир. Билингки, қалб билиш предметлари шаклларини уч томонлама қабул қилади: биринчидан, ҳис қилиш орқали, иккинчидан, далиллар орқали, учинчидан, фикр юритиш ва мушоҳада қилиш орқали». Кайковуснинг «Қобуснома» асарида, билимнинг фойдаси ҳақида қуйидагича ёзилади: Агар молсизликдан қашшоқ бўлсанг, ақлдан бой бўлмоққа саъй кўргузгилки, мол била бой бўлгандан, ақл билан бой бўлган яхшироқдур, нединким, ақл била мол жам этса бўлур, аммо мол била ақл ўрганиб бўлмас. Билгил, ақл бир молдурки, уни ўғри ололмас, у ўтда ёнмас, сувга чўкмас. Фаробий ўз асарларида билиш фаолиятини ташкил этиш тавсияларини ишлаб чиққан. Унда учта шарт белгиланади: - муайян фан асосида ётган барча тамойилларни яхши билиш; - муайян фан маълумотлари, яъни ҳукм чикариш қоидаларини эгаллашга алоқадор тамойиллар ва маълумот асосида зарур хулосалар чиқара олиш; - янглиш назарияларни инкор эта олиш, ёлғондан ҳақиқатни ажратиб ола билиш ва ҳатоларни тузата олиш учун бошқа муаллифларнинг фикрларини таҳлил қила олиш.

Беруний билиш объектига бўлган илмий-фалсафий ва конкрет- методологик ёндашув муносабатларига эътибор қаратиш лозимлигини уқтиради. Беруний ҳиссий билишга алоҳида диққат қаратади. У шундай ёзади: « Билим соҳалари кўпдур, тобора ривожланаётган давр инсонлар ақл- заковатининг унга қўшилиб бориши билан улар янада кўпаяди, унинг белгиси инсонларнинг фанга интилиши, уни эъзозлаши, фан кишиларини эъзозлашидир». Воқеликнинг ноъмалум тамойилларини билиш ҳақида: - Билиниши лозим бўлган барча ҳодисаларнинг йўли борки, унинг воситасида билимларга эришиш мумкину, - дейди. Абу Али ибн Синонинг ақл тараққиёти босқичлари ҳақидаги фикрлари қизиққиш уйғотади. Унда учта босқич белгиланади: биринчи босқич – ақлий идрок бўлиб, унда ақлий категориялар тушунилади. Иккинчи босқич – икки томонлама идрокдир. Учинчи босқич – фикран идрок қилинадиган билимлар ўзлаштириб олинганда намоён бўлади. Умар Ҳайём ўз таълимотида илмий билишга алоҳида эътибор қаратади. У шундай дейди: Ақл-заковат нарса ва ҳодисаларнинг хусусий тасодифларини умумлаштирмаса, у ҳақда тасаввур ҳосил қила олмайди, нарса ва ходисалардан ажралиб қолган мавхумликни умуман акс эттирмайди. Ўрта асрлар қомусий олимларининг қарашлари таҳлилидан шундай хулоса қилиш мумкинки, уларнинг илмий дунёқараши мавжуд ташқи олам ва унинг кишилар онгида акс этишини тан олишлари туфайли юзага келган. Улар билишнинг манбаини реал вокелиқ деб ҳисоблаганлар. Уларнинг фикрича, инсон билимларни уни ўраб олган оламдан олади ва улар (билимлар) ушбу оламнинг инъикосидир. Яқин ва ўрта Шарқ қомусий олимларининг педагогик қарашлари таҳлили бу қарашларнинг яхлитлигини, уларнинг илмий билиш, инсонга

бўлган муносабат ва унинг амалий фаолияти шалланиши ва ривожланиш усуллари билан боғлиқлигини кўрсатади. Билиш фаолияти маънавият, маърифат ва миллий ғоянинг узвийлигини тушунтириш ўқитувчида катта маҳоратни талаб қилади. Энг аввало Маънавият нима? Бу саволга олимлар, зиёлилар қизғин изланиш олиб бораётганликларини айтиб ўтиш жоиз. Ушбу мавзуга доир кўплаб, мақола мулоҳазалар эълон қилаётганлиги маълум. У Советлар тузуми даврида тилга олинмас, муҳокама қилинмас эди. Маънавият – инсонни жамики бошқа мавжудотлардан ажратиб туришини англашимиз керак. Чунки инсон-табиатнинг гултожи, яъни юксак маънавият эгаси бўла олиш имкониятини назарда тутилади. Бу имконни бошқа жонзотларда кўрмаймиз. Моддий нарсалар инсонга жисмоний озиқ берса – маънавият руҳий озиқ бағишлайди. Демак, маънавият – инсонни руҳий-ақлий олами, қалбдаги илоҳий нур, инсон виждонини уйғотадиган куч, қалбни улғайишга чорлайдиган куч, маънавиятсиз ҳаёт қоронғу бир хона, инсон салоҳиятини ўстириш масаласи. У инсоннинг ички яширин дунёсини акс эттиришдир. Инсоннинг ички дунёси эса гавхар тўла тубсиз денгиз сингаридир. Маънавият қандай шаклланади? У она сути, она алласи, она меҳри қадриятлар аосисида шаклланади. Маънавият оила муҳити, жамиятдаги ҳамжиҳатлик сиёсатдаги адолатпарварлик, инсоннинг унга амал қилиш натижасида вужудга келади. Маънавиятсиз жамият, жамиятсиз маънавият ривожланмайди. Иқтисод, сиёсат, ижтимоий соҳаларда мавжуд бўлган муаммоларни маънавиятни ривожлантириш, унга таяниш орқали амалга ошириш мумкин. Демак, маънавият миллатни тараққиётга етакловчи, давлатни қудратини оширувчи омил саналади.

Маънавият маърифат билан уйғун ҳолатда ривожланиб боради. Маърифат - билиш, билим, таниш, маълумот, деган маънони беради ва маърифат инсон маънавий камолотининг асосий йўлидир. Инсон камолотига ижобий таъсир этадиган ғояларни яратиш, тарғиб этиш-марифатпарварлик деб аталган. Шундай қилиб, маънавий омиллар маърифий тадбирлар асосида юритилиши керак. Билимни эса маърифат йўли билан эгаллаш мумкинлиги уқтирилади. Маърифий жараённи амалга ошириш шакллари ҳамда бунга таъсир қилиш омилларини ўқитувчи яхши билиши керак. Киши ижтимоий моҳиятини билим ташкил қилиши, билимни эса маърифат йўли билан эгаллаш мумкин бўлганлиги учун, бу мавзуда маърифат тушунчасига берилган таърифни эслатиб, унинг турлари ва маърифий жараённи амалга оширувчи шакллари ҳамда бу жараёнга таъсир қилувчи омиллар устида фикр юритилади. Бинобарин маърифат деганда таълим-тарбия берувчи ва уларни ўқувчи орасидаги билим бериш ва билим олиш шаклида кечадиган ижтимоий муносабатлар тушунилиши қайд этилади. Маърифатнинг қуйидаги: мактабгача таълим, умумталим, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими, олий таълим, олий таълимдан кейинги таълим, малака ошириш деган расмий турлари мавжудлиги айтилиб, уларнинг ҳар бирига алоҳида тавсифнома берилади, уларнинг ҳар биридаги таълим-тарбия беришнинг ўзига хос томонлари ажратиб кўрсатилади. Инсондаги барча ижтимоий сифатлар асосан оила билан бир қаторда таълим-тарбия тизимида шаклланиши айтилиб, таълим-тарбия муассасаларидаги руҳий ва ижтимой муҳит соғлом бўлиши кераклиги ўқтирилади. Маънавият, маърифат ва миллий ғоя бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради. Шу сабали уларнинг яхлитлигини таъминлаш ҳамда талабаларга тушунтириш лозим бўлади.

Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари фанлари ўртасида боғликликнинг моҳияти чуқур бўлиб, миллий истиқлол ғояси маънавият эканлигини тушунтиришнинг усулларини, ўқитувчи яхши эгаллаши керак. Айни пайтда мустакиллигимизда ёт ғояларга қарши кураш малакасини шакллантириш усулларини билиш ниҳоятда муҳимдир. Маълумки, Шарқ уйғониш даврида маънавий-маърифий соҳада асосий масала инсон муаммоси бўлган дидактик асарларда Шарққа хос бўлган инсоннинг аҳлокий, руҳий камолот олий даражадаги юксалиш муаммоси етакчи ғоя бўлган. Қандай ғоялар етакчи ҳисобланган. Улар инсонийлик, инсонни улуғлаш каби ғоялардир. Ушбу ғояни амалга оширишнинг асосий воситалари сифатида юксак аҳлоқий одатлар, инсоний муносабатлар, инсоний ҳислатларни таркиб топтиришга олиб келувчи таълим тарбияни амалга ошириш муҳим масала қилиб қўйилган. Инсонийлик ғояси – бу юксак аҳлоқий ҳислатлар ифодаланганлиги учун ҳам Шарқ Уйғониш даври фалсафаси ва педагогикасида таълимий-аҳлоқий йўналиш муҳим аҳамият касб этади. Аҳлоқ масаласи файласуфнинг ҳам, буюк мутафаккирларнинг ҳам, тарихчи-ю, шоирларнинг ҳам, адибларнинг ҳам бирдек диққат марказида бўлади. Таълимий – аҳлоқий рисолаларда ҳам назарий, ҳам амалий масалалар таҳлил этилади.А.Навоий, Ю.Хожиб, А.Югнакий, А.Жомий ва бошқаларнинг таълимий-аҳлоқий асарлари соф педагогик асарлар сифатида муҳим аҳамиятга эга. «Қуръон» ва Ҳадисларни ўрганиш лозим, чунки уларда илгари сурилган ғоялар асосида илм, аҳлоқ қоидалари турмуш одоби ёритилди. Ю.Х.Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари 65 минг байтдан ёки 130 минг мисрадан иборат.

«Қутадғу билиг» бахт саодатга элтувчи билим, дидактик руҳда ёзилган таълим-тарбия, одоб-аҳлоқ ва ҳикмат дарслигидир. Унда барча ижтимоий табақалар учун муамомала муносабати дипломатияга оид қоидалар, турли касб-эгаларининг касбу корига оид талаблар таълим-тарбия соҳасида ўзига хос ҳикматлар баён этилади. Билим-зиё, билим-тенги йўқ жавоҳир, билим-заковат, билим ва заковат мукаддас дўст, меҳрибон қариндош, кийим ва озуқа. Ю.Ҳ.Хожиб, Кайковус асарларида «Фарзанд туғилганда яхши от қўйиш, касб-ҳунар ўргатиш» керак дейилади. Методик фикрлар тараққиёти жараёнида баркамол инсон тарбиясига оид тажрибаларни ҳаётга тадбиқ этишни қуйидаги йўналишда олиб бориш мумкин: Барча педагогика таълим муассасаларида «Маънавият асослари» ўқув фанларини ўқитишда методик жиҳатига эътибор бериш; Умумий таълим мактабларининг VII - IX синфларида таълим жараёнида методик жараённи кучайтириш. Таълим самарадорлигини оширишда таълим тарбиянинг метод ва шаклларига оид тавсиялар ишлаб чиқиш. Асосий эътибор қуйидаги талабларга риоя этишни назарда тутади: -талабаларнинг (ўқувчиларнинг) миллий маърифий қ f дриятларни ўрганишга тайёргарлик даражасини ҳисобга олиш. -таълим – тарбиядаги изчилликка риоя этиш. -миллий маърифий ва умуминсоний қадриятларни уйғунликда ўрганишга этибор қаратиш. -Миллий маърифий ва умуминсонй қадриятларнинг устиворлигига эришиш. -ақлий тарбия ҳақида ҳам, билимлар ўрганиш; тафаккурни ривожлантириш;

- аҳлоқий – тарбияни (диёнат, сабр-тоқат, меҳнатсеварлик, ёмон иллатлар олдини олиш, интизом) янада кучайтириш. - жисмоний тарбия (соғлом турмуш тарзи) ни кенг ташвиқот қилиш. Ҳозирги шароитда ўқув жараёнини сифат жиҳатдан жиддий қайта қуриш лозим бўлади. Шу муносабат билан талабаларнигнг билиш фаолиятини жонлантириш муаммоси алоҳида аҳамият касб этади. «Билиш фаолияти» тушунчаси «ўқув фаолияти» тушунчасидан анча кенг. Билиш фаолиятининг мазмуний томони ўқув дастурларига асосланган формал ўқитиш доирасидан чиқади. Билиш фаолияти инсон қуролланиши учун зарур бўлган билим, малака ва кўникмалар, шунингдек унга зарур бўлган ижтимоий фаоллик ва моҳиятнигина эмас, балки билимларни мукаммаллаштириш, такомиллаштириш эҳтиёжларига боғлиқ равишда уни танлай олиш ҳамда ташкил эта олиш ва уни ҳаётга татбиқ этишни шакллатиришдир. Билиш фаолиятини жонлантириш фақат билимларни ўзлаштириш жараёнини яҳшилашгагина эмас, балки шахснинг энг муҳим сифати бўлган фаоллик ва мустақилликнинг шаклланишига ҳам йўналтирилган бўлиши зарур. Билиш фаоллиги индивидуал бўлади, у шахснинг туғма қобилияти эмас, балки унинг хатти – ҳаракатлари жараёнида шаклланади. Талабаларнинг жонли билиш фаолияти учун қуйидагилар хосдир:  билимга ва ўқув мақсадларига бўлган чуқур, ҳар томонлама қизиқиш;  ақлий, жисмоний ва интеллектуал кучларни фаол намоён қилиш;  диққат, хотира, ирода ва бошқа руҳий сифатларни тўплаш. Талабаларнинг фаоллиги уларнинг мустақиллиги билан тиғиз боғланган. Бу тушунчалар бир – бирини тўлдиради. Чунки мустақил ҳаракатларнинг ўзидаёқ шахснинг фаоллиги намоён бўлади, аксинча, фаоллик кўпинча мустақил ҳаракатларни тақоза қилади. Билиш мустақиллиги қуйидаги белгиларга эга:

 мутақил фикрлай олиш ва унга интилиш;  янги вазиятларда мўлжални ола билишса ёки янги вазифаларни ечишга ўз ёндашувини топа билиш қобилияти;  ўзлаштираётган билимларни нафақат тушунишни исташ, балки уни қўлга киритиш усулларини топиш;  бошқа ишларни баҳолашда танқидий ёндашув;  ўз ҳукмларининг эркинлиги. Талабаларнинг билиш фаолиятини жонлантириш деганда, ўқитувчининг талабалар томонидан билимларни эгаллаш, малака ва кўникмаларни шакллантириш, улардан амалиётда фойдаланишга қизиқиш уйғотиш фаоллигини, ижодкорлигини, мустақиллигини ошириш мақсадида таълимнинг мазмунини, шакли ва усуллари, метод ва воситаларини такомиллаштиришга қаратилган фаолияти тушунилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6-жилд, - Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Маънавият ва миллий менталитет

Маънавият асосларини ўқитиш методикасининг таълим жараёнида тутган ўрни ва вазифалари

Миллий ва умуминсоний маънавият хамда уларнинг узаро муносабати

Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси фан сифатида

Талабаларда маънавият асосларига боғлиқ нутқ маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш методикаси