Талабаларда маънавият асосларига боғлиқ нутқ маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш методикаси - Основы культурологии - Рефераты

Талабаларда маънавият асосларига боғлиқ нутқ маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Талабаларда маънавият асосларига боғлиқ нутқ маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш методикаси Маънавият асосларидан дарс берувчи ўқитувчи нутқи равон, талаффузи тушунарли, сўзларни бир-бири билан мантиқий боғлай оладиган, аудияторияга қараб мослаша оладиган, сўзлаганда фикрни тушунарли қилиб берадиган, турли ортиқча сўзларни қўшмайдиган яхши нотиқ бўлиши талаб этилади. Ўзбек халқи таълим-тарбияга оид бой меросга эга бўлиб, аждодларда ватанпарварлик, инсонпарварлик, камтарлик, меҳнатсеварлик, дўстлик, меҳр- оқибат, биродарлик, одоблилик каби умуминсоний фазилатларни тарбиялаб келган. Шарқ мутафаккирларининг маънавиятимизда тарбияга оид асарлари ҳам амалий мероснинг туб негизини ташкил этади. Маънавиятимизга янгича назар билан қараб бошладик, ҳамда ўз ечимини кутаётган муаммоларни ижобий ҳал этишга уриндик. Нут қ маданияти жамият маданий тара ққ иёти, миллат маънавий камолотининг му ҳ им белгисидир. Мамлакатимизда маънавий- маърифий ислоҳатлар давлат сиёсатининг устивор йўналиши деб эълон қилинган бугунги кунда нутқ маданияти масалалари ҳар қачонгидан хам долзарб вазифа касб этмоқда. Республикамизнинг «Давлат тили» ҳақидаги қонуни, «Таълим тўғрисидаги», Қонуни, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ва бошқа хужжатларда маънавий-маърифий тарбияга, тил масалаларига алоҳида эътибор берилган, ҳар бир кадр, энг аввало ўз она тилининг чинакам соҳиби бўлмоғи лозим. Президентимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1997 йил 29 августдаги 10 сессиясида сўзлаган нутқида: «ўз фикрини мутлақо мустақил, ўз она тилида равон, гўзал ва лўнда ифода эта олмайдиган мутахассислик, авваламбор раҳбар курсисида ўтирганларни бугун тушуниш ҳам оқлаш ҳам қийин» - деб таъкидлайди.

Нутқ ҳақидаги таълимот қадимги Рим ва Афинада шаклланган бўлса ҳам, унга қадар Миср, Ассурим, Вавилон ва Ҳиндистон каби мамлакатларда пайдо бўлганлиги нотиқлик санъати тажрибасидан маълум. Ўрта Осиё маънавияти тарихида ҳам нутқ ўзига хос мавқега эга эканлигини ёритишда қуйидаги маълумотларни талабалар онгига етказиш лозим. Шарқда жумладан тарғиб қилиш билан муштарак ҳолда сўзнинг аҳамияти, маъноси ва ундан ўринли фойдаланиш борасида кўп яхши фикрлар айтилган. Ана шу нуқтаи назардан қаралса, «нутқ одоби», «муомала маданияти» номлари билан юритилиб келинган «нутқ» тушунчаси жуда қадимдан олимлар, зиёлиларнинг диққатини тортган: Абу Райхон Беруний, Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Абу Абдуллох Ал Ҳоразмий, Махмуд Қошғарий, Махмуд Замахшарий, Юсуф Ҳос Ҳожиб, Ахмад Югнакий, Сўфи Оллоёр Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий каби улуғ сиймолар нутқ одоби масалаларига умуман нутққа жиддий эътибор бериш билан бирга тилга, луғатга, граматикага ва мантиқшуносликка оид асарлар ёзганлар. Буюк қомусий олим Абу Райхон Беруний (973-1048) ўзининг «Геодизм» асарида хар бир фаннинг пайдо бўлиши ва тараққий этиши инсон хаётидаги зарурий эхтиёжлар талаби билан юзага келишини айтади. Граматика, аруз ва мантиқ фанлари хам шу эҳтиёжнинг ҳосиласидир. Маънавиятимизнинг буюк сиймоларидан бири Абу Наср Фаробий тўғри сўзлаш, тўғри мантиқий хулосалар чиқариш, мазмундор ва чиройли нутқ тузишда лексиология, граматика, мантиқнинг нақадар ахамияти катталиги хақида шундай дейди: «Қандай килиб таълим бериш ва таълим олиш, фикрни қандай ифодалаш, баён этиш, қандай сўраш ва жавоб беришга келганимизда, бу хақда билимларнинг энг биринчиси жисмларга ва ҳодисаларга исм берувчи тил ҳақидаги илмлар деб тасдиқлайман...». Кайковус томонидан 1082-1083 йилларда яратилган қадимги Шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири ҳисобланган «Қобуснома»да ҳам нутқ одоби ва маданияти ҳақида ибратомуз фикрлар айтилган. Муаллиф

фарзандларига қилган насиҳатлар орқали ўқитувчини ёқимли, мулойим, ўринли сўзлашга бехуда гапирмасликка ундайди. Сўзлаганда ўйлаб, хар бир фикрдан келиб чиқадиган хулосани кўз олдига келтириб, гапириш кераклигини, киши камтар бўлишини, ўзини халқ орасида оддий тутиши лозимлигини эслатиб, махмадоналик қилиш, кўп гапириш донолик белгиси эмаслигини шундай ифодалайди: «Эй фарзанд, агар ҳар нечаким суҳандон бўлсанг, ўзингни билгандан камроқ тутгил, то сўзлаш вақтида нодон ва бебурд бўлиб қолмагайсан. Кўп билиб оз сўзлагил ва кам билиб кўп сўз демагил. Адиб Ахмад Югнакий ( XII - XIII ) ҳам сўзлаганда нутқни ўйлаб, шошмасдан тузишга, кераксиз, ярамас сўзларни ишлатмасликка мазмундор сўзлашга чақиради. Нотўғри тузилган нутқ туфайли кейин хижолат чекиб юрмагил деб сўзловчини огоҳлантиради. Маънавиятимизда нутқ одоби юритилган қоида ва мазмундор сўзлаш, эзмалик, лақмаликни қоралиш, кексалар, устозлар олдида нутқ одобини сақлаш, тўғри рост ва дадил гапириш, ёлғончилик, тилёғламаликни қоралаш ва бошқа шу каби мавзуларда сўз боради. Алишер Навоийнинг «Мухокаматул-луғатийин», «махбул ул-қулуб», «назм ул-жавоҳир» асарлари ўзбек тилида нутқ тузилишининг гўзал намуналари бўлиши билан бирга унинг мукаммаллашишига ҳам катта ҳисса қўшди. Ўзининг махбуб ул-қулуб» асарида шундай дейди: “Тил мунча шараф била нутқнинг олатидур ва ҳам нуткдирки агар нописанд тилнинг офатидир”. Маънавий нутқ сохасининг одатий тил меъёрий ёндашуви қуйидаги хусусиятлари билан граматик муносабатдан фарқ килади. А) нутқ маданияти одатий тил меъёридаги ўзгариб, бузулиб турувчи нутқий нуқсонларни юзага келтирувчи хусусиятларни топиши ва уларни тузатишга интилиши лозим; Б) маънавий нутқ адабий тил меъёрини доим ривожланиб, ўзгариб турувчи ҳодиса сифатида текшириш ва адабий тил меъёри системасидаги

янги ҳолатларни, шунингдек «ўлган» истеъмолдан чиққан ҳолатларни ҳисобга олиши керак. В) Нутқ маънавияти адабий тил меъёри системасида қарама-қарши холатларни белгилашни ҳамда тилни барча яруслари бўйича текшириш лозим. Инсоннинг нутқ фаолияти уч кўринишда намоён бўлади. Булар-сўзлаш, мутаало қилиш ва эшитиш. Маънавият тараққиётимиз пойдевори Алишер Навоий ҳақида тарихчи Хондамир хабар беришича, кунларнинг бирида анча кексайиб колган Лутфий шогирди навқирон Алишердан ёзган янги шеърларидан ўқиб беришини сўраган. Навоий қуйидаги малаъли ғазални ўқиган. Оразин ёмоч кўзимдан сочилур ҳар лахза ёш. Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳол бўлғоч қуёш. Бу ажойиб ғазалдан қаттиқ хаёжонланган. Лутфий : «Агар мумкин бўлса эди, мен ўзимнинг форсий ва туркий тилларда айтган ўн икки минг байт шеъримни шу бир ғазалга алмашар эдим», - деган. Бундан кўриниб турибдики Алишер Навоий ижодида маънавий нутқ қоидалари қиёмига етказиб баён этилган. Навоий маънавий нутқда сўзнинг ҳашамдорлигидан кўра, хаққонийлигини улуғлайди. Фикринг халқ учун фойдали ва тушунарли бўлсин десанг, содда тилда гапир дейди. «Ҳамса»да келитирлишича бир деганни икки демас хуш эмас, сўз чу такрор топти дилкаш эмас. Яъни, гапирганда қайтариқлардан қоч, чунки улар фикрнинг таъсирини сусайтиради. Тилнинг ижтимоий вазифаси-нутқий фаолиятда, нутқ сифатида кишилар ўртасида алоқа. Фикрлашиш, сўзлашишда яққол кўринади. Ёзма нутқ услубий турлари илмий, бадиий, публистик, расмий-идоравий. Тилни халқ, миллат яратади, нутқни эса ҳар бир шахс яратади. Ўқув дастурида кўзда тутилган мавзулар бўйича эгалланган кўникма ва малакалар сифатини аниқлашда ўқувчиларнинг ўтилган мавзуни ўзлаштириш даражасига асосланилади. Ушбу фаннинг мавзулари бўйича зарурий ва

етарли билим даражасини белгиловчи топшириқ ва саволлар қуйидагилардир: Тил ва нутқ: 1. Тил ижтимоий ходиса сифатида жамият тараққиётига кандай таъсир этади? Тил (сўз)нинг аҳамияти хақида адиблар нималар дейишган? Тафаккур ва тил тушунчаларининг фарқини тушунтиринг. Билим эгаллашда тил қандай вазифани бажаради? 2. Тил билан нутқ тушунчалари ўртасидаги фарқ нимада? Нутқнинг материали нимадан иборат? Саводхонлик нималарга асосланишини тушунтиринг. Нутқ маданиятига риоя қилиш нималарни талаб этади? Адабий тил меъёрлари қанақа, улар қандай шаклларда намоён бўлади? Нутқнинг тасвирий таъсирчан воситаларига мисоллар келтиринг. 3. Нутқ одоби тушунчасини шархлаб беринг. Ўзаро муомалада субъектив муносабатни қайси шаклларда ифодалаш мумкин? Расмий муомала билан норасмий муомала қандай фарқ килади? Имо-ишорани қўллаш хар доим зарур деб ҳисоблайсизми? Нутқ маданияти билан адабий тил меъёрлари ўртасидаги боғланишни амалга ошириш учун нутқнинг аниқлиги ва нутқнинг мантиқийлигини тушунтириб бериш лозим. Шунингдек, нутқнинг софлиги, нутқнинг таъсирчанлигини ошириш йўллари қандайлигини ўқитувчи изохлаб бериши лозим. Ушбу мавзуни ёритишда нутқий фаолият турлари ва уларда адабий тил меъёрларига амал қилишни таъкидлаб ўтиш жоиз: диалогик нутқ шакли, унда муносабатларни ифодалаш усуллари, унда нутқ маданиятига эътибор бериш. (Савол-жавоб орқали тасдиқ эътироф ва маъқуллаш, эътироз билдириш, рад этиш, мулоҳаза билдириш); диалогда тил воситаларидан, мажозий ифодалардан сўзларни қўллаш, имо-ишоралардан унумли фойдаланиш, гапнинг таъсирчанлигини ошириш имкониятлари; монологик нутқ шакли,

унда нутқ маданияти мезонларига амал қилиш; тавсифий матннинг тузилиш ва шакллари; ахборот ва маъруза матни тайёрлаш матн устида ишлаш. Шунингдек фикр-мулоҳаза, тушунтириш, изоҳлаш, асослаш, исботлаш баёни, нотиқлик маданияти меъёрлари кенг ёритилиб берилиши лозим.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6-жилд, - Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш хусусиятлари

Билиш фаолияти. Маънавият ва миллий ғоя узвийлигини тушунтириш методикаси

Маънавият асослари фанини ўқитиш методикаси фан сифатида

Маънавият асосларидан ўтказиладиган мустақил ишларни ташкил этиш методикаси

Дин ва маънавият