Равон нутқни ривожлантириш - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Равон нутқни ривожлантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Равон нутқни ривожлантириш Режа: 1. Равон нутқ тушунчаси ва уни ривожлантириш вазифалари. 2. Равон нутқ моҳияти. 3. Мактабгача таълим муассасаларида болаларни равон нутққа ўргатиш. 4. Тил тафаккур қуроли ва муомала воситаси.

Равон нутқ тушунчаси ва уни ривожлантириш вазифалари. Равон нутқ – бу кишиларнинг мулоқотини ва ўзаро бир-бирларини тушунишларини таъминловчи мазмунан кенг ёйилган фикрдир. Равон нутқни фикрлар дунёсидан ажратиб бўлмайди: равон нутқ бу фикрлар равонлигидир, унда боланинг мантиқий фикрлаш, ўзи қабул қилаётганларини мулоҳаза қилиш ва уларни тўғри ифодалаш қобилияти акс этади. Равон нутқни шакллантириш, унинг вазифасини ўзгартириш мураккаблашиб бораётган бола фаолияти оқибати бўлиб, у боланинг атрофдагилар билан мулоқотга киришиш шароити, мулоқот шаклига боғлиқ бўлади. Мактабгача ёшда у мулоқот ва таълим жараёнида шаклланади. Равон нутқнинг шаклланиши илк ёшдан бошлаб аста-секин рўй беради. Болалар ҳаётининг дастлабки етти йилида атрофдаги кишилар билан мулоқот воситаси сифатида нутқнинг пайдо бўлиши ва уни ривожлантириш жараёнига алоҳида эътибор қаратиш зарур. Ҳар бир киши ҳаётида равон нутқ муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у учта асосий вазифани бажаради: индивидуаллараро, ички индивидуал ва умуминсоний. Тил миллатнинг ноёб хазинаси бўлиб доимо оғзаки ва ёзма ҳолда, намоён бўлган. Бой, ёрқин, мароқли нутқ сўзлаётган ким бўлишидан қатъий назар, нури ҳисобланади. Тилнинг олийжаноб имкониятлар нутқ орқали нутқ жараёнида очилади. Нутқ бўлмас экан тилнинг чексиз имкониятлари юзага чиқмай қолаверади. Сўз ва ғазал султони А.Новоий тилва нутқ муносабатларини шундай изохлайди. «Тил шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номаъқул бўлиб чиқса тилнинг манфаатидир». Демак. Тил қанчалик зўр бўлмасин, у нутқ учуун қурол сифатида хизмат қилар экан. Унинг куч, қудрати нутқ жараёнида намоён бўлар экан. Агар тил ўқ бўлса, нутқ камондир. Ўқнинг қудрати, камоннинг қудратига ҳам боғлиқ. Маълумки тил инсон ақлининг, фаолиятининг энг олий ва асосий воситасидир. Чунки инсонни бошқа жонзотлардан ажралиб турадиган ҳам тил эмасми?! Шундай экан, инсон ақлий фаолиятининг энг олий махсуллари

тафаккур мевалари тил, нутқ орқали рўёбга чиқади. Тил тафаккур маҳсулининг хаётга тадбиқ этилиш воситаси бўлувчи қудратли қуролдир. Нутқ вазифаси унинг онтогенездаги ҳақиқий ривожланиш жараёни босқичини акс эттиради, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эгадир: 1-вазифаси – индивидуаллараро – кишилар ўртасидаги мулоқот воситасидир. Ушбу ҳолатда нутқ оғзаки нутқ – монолог, диалог, бир нечта одамлар суҳбати сифатида чиқади. 2-вазифаси – ички индивидуал – бу ерда нутқ кўплаб руҳий жараёнларни (фикрлаш, диққат-эътибор, хотира, тасаввур ва бошқ.) аниқтиниқ англаш даражасига кўтаргани ҳамда шахсга руҳий жараёнларни тартибга солиш ва назорат қилиш имконини бергани ҳолда уларни амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилади. 3-вазифаси – умуминсоний – бу ўринда нутқ алоҳида бир одамга умуминсоний ижтимоий-тарихий тажриба хазинасидан ахборот олиш имконини беради. Ушбу ҳолатда у график рамзлар ва белгиларда моддийлаштирилган ёзма нутқдир. Таълим муассасаларида ўқитиш икки шаклда амалга оширилади: а) эркин нутқий мулоқотда; б) махсус машғулотларда. Диалог кўпроқ эркин нутқий мулоқотда пайдо бўлади ва у болалар луғатини бойитишнинг талаффузга оид грамматик кўникмаларини табиий равишда ривожлантириш базаси, равон нутқ кўникмаларига эга бўлиш базаси ҳисобланади. Диалог махсус машғулотларда ўқитилади (ойига 1-2 та машғулот); Таълим муассасаларида бўлиб турган вақти мобайнида бола эркин мулоқотда педагог ва бошқа болалар билан мулоқотга киришади. Уйда эса катталар бола билан турли мавзуларда диалогга киришишлари лозим. Диалогик нутқни (ёки оғзаки нутқни) ўргатиш одатда суҳбат шаклида, яъни катталар билан бола ўртасида ҳамда болаларнинг ўзлари ўртасида фикр алмашиш шаклида рўй беради.

Диалогик равон нутқни ривожлантиришга доир махсус машғулотлар суҳбат методи (суҳбат) ва имитатсия методи асосида ўтказилади. Мазкур методлар кўпинча қуйидаги усуллар ёрдамида амалга оширилади: Тайёргарлик суҳбати (сўзлашиш) усуллари; Театрлаштириш усуллари (имитатсия, қайта айтиб бериш). Тайёрланган суҳбатнинг қуйидаги вазифалари мавжуд: Тўғридан-тўғри болаларни суҳбатлашишга, яъни суҳбатдоши сўзларини бўлмасдан тинглаш, луқма ташлаш учун қулай пайтни кутгани ҳолда ўзини тутиб туриш, суҳбатдоши учун тушунарли қилиб сўзлаш; Йўлдош – талаффуз ва грамматик кўникмаларни машқ қилиш, маълум сўзлар маъносини аниқлаштириш. Суҳбат жараёнида тарбиячи саволлар, топишмоқлар, бадиий сўз каби турли усуллардан фойдаланади. Бу усулларнинг барчаси суҳбат пайтида билимларни ўзлаштириш жараёнини йўналтириш, нутқий мулоқотни таъминлаш, болалар фикрларини, уларнинг диққат-эътиборларини, хотираларини, эмотсияларини фаоллаштиришга ёрдам беради. Равон нутқ моҳияти. Мактабгача ёшдаги болаларга нисбатан нутқнинг икки шаклини – диалогик ва монологик шаклларини кўриб чиқиш лозим. Диалог икки ёки бир неча сўзловчининг бирон-бир вазият билан боғлиқ мавзудаги фикрларининг алмашинуви билан тавсифланади. Диалогда, юкламалардан фойдаланилган ҳолда, синтаксик жиҳатдан содда бўлган дарак, ундов (илтимос, талаб), сўроқ гапларнинг барча турлари намоён этилган. Тил воситалари имо-ишоралар, мимика билан кучайтирилади. Тарбиячи шундай вазиятни яратиши керакки, унда болалар турли хил тил воситаларидан фойдаланган ҳолда диалог тузиш – сўраш, жавоб бериш, тушунтириш, илтимос қилиш, луқма ташлаш ва ҳ.к. заруратига дуч келсин. Ушбу мақсадда боланинг оиладаги, мактабгача таълим муассасасидаги ҳаёти, унинг дўстлари ва катталар билан муносабатлари, унинг қизиқишлари ва

таассуротлари билан боғлиқ турли хил мавзуларда суҳбат ўтказишдан фойдаланиш лозим. Айнан диалогда суҳбатдошни тинглаш, саволлар бериш, мазмундан келиб чиққан ҳолда жавоб бериш қобилияти ривожланади. Қайд этилган малака ва кўникмалар монологик нутқни ривожлантириш учун ҳам зарурдир. Тенгдошлар билан диалогик мулоқотни йўлга қўйиш учун кооператив тусдаги фаолият муҳим аҳамият касб этади. Мазкур фаолият аста-секинлик билан шаклланади. Дастлаб болалар рўй бераётган ҳодисаларни шарҳлаган ҳолда, яқинда туриб ҳаракат қиладилар. Ушбу вазиятда нутқ тенгдош боланинг мавжуд бўлиши ва у билан сўзлашиш имконияти орқали рағбатлантиради ҳамда у ўз фаолиятини режалаштириш ва ташкил этиш, шунингдек, ижтимоий мулоқот ўрнатиш функсиясини бажаради. Болалар ўртасидаги мулоқот асосан амалий хусусиятга эга. Диалог кўпинча шундай шаклга олиб бориладики, бунда бола шеригининг қисқа луқмаларига ҳаракат билан жавоб беради ёки рўй бераётган ҳодисага нисбатан ўз муносабатини нонутқий воситалар ёрдамида ифодалайди. Улар орқали болалар бирбирига эътибор беришни, дўстларини товушидан билиб олишни, ташқи кўриниш деталларини сезишни, нутқий мулоқот қилишни ўрганадиган кўплаб халқ ўйинлари мавжуд. Диалог мулоқотини йўлга қўйиш учун стол ўйинлари ва чоп этилган («лото», «домино») ўйинлардан фойдаланиш тавсия этилади. Жуфт бўлиб ўйнашда болалар диалогик ҳамкорлик қилиш усулларини: навбатга риоя қилиш, бир-бирига хушмуомалалик билан мурожаат қилиш, ўз нуқтаи-назарини далилисботлар билан ҳимоя қилиш, фикрларини шериги билан мувофиқлаштиришни ўрганадилар. Бундай ўйинларда билувчанликнинг асоси сифатида нутқий топшириқларнинг ҳар хил турлари иштирок этиши мумкин, масалан: берилган товушли сўзларни танлаб олиш, акустик ва артикулятсион жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган товушларни табақалаштириш, умумлаштирувчи номларни таснифлаш, расмлар туркуми асосида биргалашиб ҳикоя қилиш ва ҳ.к.

Мактабгача таълим муассасаларида болаларни ижодий ҳикоя тузишга ўргатиш: Мавзу: «Мен ёқтирган фасл» Мақсад : Шахсий тажрибага асосланиб равон нутқни риволантириш мантиқий ривожланиб борувчи ҳикоя тузиш қобилиятларини ривожлантириш. Вазифалар: Шахсий ҳаёт (тажриба)дан тугалланган ҳикоя тузиш малакасини шакллантириш. • Сабзавот ва мевалар бўйича луғатини фаоллаштириш, топишмоқлар мазмунига тушунишга ўргатиш. • Мақолдаги сўзларни аниқ ва бурро айтиш. Кутилаётган натижалар : Шахсий ҳаёт (тажриба)дан тугалланган ҳикоя тузиш малакаси шаклланади. • Ҳикоя тўқишга қизиқиш уйғонади. • Топишмоқ, мақоллар мазмунини тушуниб оладилар. Керакли жиҳозлар: Тўрт фаслга оид катта расмлар. • Тўрт фаслга оид қирқма расмлар. Машғулотнинг бориши. Тарбиячи: Болалар ҳозир қандай фасл? (Қиш) Қиш фаслида қандай ўзгаришлар рўй беради? Сизга қайси фасл кўпроқ ёқади? Нима учун ёқади? Бугун биз «Мен ёқтирган фасл» мавзусида қисқа ва тугалланган ҳикоя тузишни ўрганамиз. Келинглар, болалар ҳозир биз кичик гуруҳларга бўлиниб оламиз. - Бир йилда нечта фасл бор? (4та фасл) - Демак биз тўрт гуруҳга бўлинамиз. Болалар гуруҳларга бўлиниш учун баҳор, ёз, куз ва қиш фасллари тасвирланган суратларнинг қирқма бўлакларини оладилар. Улар ўз фаслларига тегишли тасвирларнинг қирқма бўлакларини йиғиш билан гуруҳларга бўлиниб оладилар. 1-гуруҳ болалари баҳор фаслини, 2-гуруҳ болалари ёз фаслини, 3-гуруҳ болалари куз фаслини, 4-гуруҳ болалари қиш фаслининг қирқма бўлакларини йиғадилар. Натижада ҳар бир гуруҳда катта фасл тасвири ҳосил бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўз фасллари ҳақида ҳикоя

тузишлари керак. Ҳикоя якунида шу фасл ҳақида шеърлар, топишмоқлар айтишлари мумкин. Болалар ҳикоя тузишда қийналсалар тарбиячи ҳикоя намунасини беради. Тарбиячи: Мен учун севимли фасл куз. Кузда шамол ғир-ғир эсиб туради. Осмон тоза ва беғубор бўлади. Боғларда кузги мевалар пишиб етилади. Пахтазорларда пахталар оппоқ бўлиб очилади. Дала ва боғларда иш қизғин бўлади. Мевалар терилади, картошка, пиёз, сабзи каби сабзавотлар бирин-кетин ковланади. Пахталар терилади. Болаларнинг тузган ҳикоялари бўйича гуруҳлар тақдимоти ўтказилади. Ҳар бир гуруҳнинг тузган ҳикоялари тингланади ва раҳбатлантирилади. Тетиклаштирувчи машқлар Қуёш Эрта тонгда Қуёш туриб Болаларни эркалайди, Бошларини силайди. Билаклар ички тарафи билан бир-бирига теккизилади. Бармоқлар қуёш нурлари каби кенг ёйилган ҳолатда бўлади. Тарбиячи болаларга фасллар ҳақида мақоллар айттириб машғулотни тугатиши мумкин. 1. Қиш ғамини ёзда е. 2. Баҳорги ҳаракат - кузги баракат. 3. Ёзги меҳнат - қишги роҳат. 4. Ер ҳайдасанг куз ҳайда, Куз ҳайдамасанг юз ҳайда. Болалар билимини текшириш ва мустаҳкамлаш учун саволлар : 1. Бир йилда нечта фасл бор? 2. Сиз қайси фаслни ёқтирасиз? 3. Меҳнат ҳақида мақоллар айтиб беринг. Тил тафаккур қуроли ва муомала воситаси. Тил миллатнинг ноёб хазинаси бўлиб доимо оғзаки ва ёзма ҳолда намоён бўлган. Бой, ёрқин, мароқли, нутқ сўзлаётган ким бўлишидан қатий назар, унинг нури

ҳисобланади. Тилни олийжаноб имкониятлари нутқ орқали, нутқ жараёнида очилади. Нутқ бўлмас экан тилнинг чексиз имкониятлари юзага чиқмай қолаверади. Сўз ва ғазал султони А. Новоий тил ва нутқ муносабатларини шундай изохлайди. «Тил шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номаъқул бўлиб чиқса тилнинг манфаатидир». Демак. Тил қанчалик зўр бўлмасин, у нутқ учуун қурол сифатида хизмат қиларкан. Унинг куч қудрати нутқ жараёнида намоён бўлар экан. Агар тил ўқ бўлса, нутқ камондир. Ўқнинг қудрати, камоннинг қудратига ҳам боғлиқ. Буюк бобомиз А. Новоий сўзга шундай баҳо берганлар. «Сўздирки, нишон берур ўликка жондин, Сўздирки, берур жонга хабар жонондин. Инсонки сўз айлади жудо ҳайвондин, Балки, гуҳари шарифроқ йўқ ондин». Қадимги шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири «Қобуснома»да ҳам тил ва нутққа алоҳида эътибор берилганки, улар ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганини кўрамиз. Кайковус барча ҳунарлар ичида сўз ҳунари – нотиқликни аъло деб билади: «Билинки ҳамма хунардан сўз хунари яхши». Шунинг учун ҳам киши сухандон ва нотиқ бўлишни такидлайди. Муаллиф нотиқликни эгаллашнинг йўлини тинимсиз меҳнат ва ўрганиш деб уқтиради. Ҳикоят: «Шундай деб эшитдимки, бир кеча Хорун ар-Рашид бир туш кўрди. Яъни, оғзидаги ҳамма тишлари тўкилиб тушган эмиш. Эрталаб туриб бир таъбирчини чақириб бу туш таъбири нима эканини сўрадик., Таъбирчи деди: Эй амир ал мўмин сенинг ҳузурингда барча қариндош-уруғларинг ўлади, сендан бошқа ҳеч киши қолмайди». Хорун ар Рашид деди : «Менинг юзимга шундай дард андуҳ билан тўлган сўзни айтасанми? Агар менинг қариндошларим ўлсалар мен нима иш қиламан? Ва қандай қилиб кун кечираман? - деб таъбирчини юз таёқ уришга буюрди. Сўнгра бошқа бир таъбирчини чақирди ва тушининг таъбирини сўради. Таъбирчи деди: Эй амир ал мўмин, сенинг умринг барча

қариндошларингнинг умридан узун бўлади. Хорун ар Рашид деди: «Барча ақлнинг йўли бирдир ва икковининг таъбири бир ердан чиқади, аммо юқоридаги таъбирчининг ибораси билан кейинги таъбирчининг ибораси орасидаги фарқ каттадир», – деди ва Халифа кейинги таъбирчига юз тилла беришини буюрди. Эй фарзанд, сўзингни юзи ва орқа томонини билгин, уларга риоя қилгин. Сўзлаганда маъноли гапир, бу нотиқликнинг аломатидир. Агар гапирган вақтингда сўзинг қандай маънога эга эканлигини билмасанг, қушга ўхшайсан, бундай қушни тўти дейдилар. Тўти ҳам сўзлайди, аммо сўзининг маъноси бўлмайди. Шундай кишини нотиқ (сухангўй) деймизки, унинг ҳар бир сўзи халққа тушунарли бўлсин ва халқнинг ҳар сўзи унга маълум бўлсин. Бундай кишилар оқил (ақлли) лар қаторига киради. …Билган сўзингни ўз жойила ишлатгин, вақтни бекор ўтказмагин. Агар вақтни бекор ўтказсанг, донишмандликка путур етказган бўласан. Ҳамма вақт тўғри сўз гапир, беъсаниликни даъво қилгувчи бўлмагин, билмаган илмдан гапирмагил, шунда илмдан нон талаб қилма. Ҳар қандай талабинг бўлса, билган илм, маърифат ва хунардан ҳозир бўлади. Билмаган илм, маърифат ва хунарни билмаган деб даъво қилсанг неч нарса ҳосил бўлмайди ва беҳуда захмат чекасан. Ҳар бир сўзга қулоқ сол, тезлик қилма. Ўйламасдан сўзлама. Ҳар бир сўзни ўйлаб гапир, хато айтган гапингдан пушаймон бўлмагайсан ( Қобусномадан ).

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болаларнинг теварак атрофни билишида нутқни ривожлантириш технологияси

Афазияда нутқни тиклаш методикаси

Боланинг ижтимоий ва шахс сифатида шаклланишида диалогик ва монологик нутқнинг аҳамияти

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари