Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари Режа: 1. Мактабгача ёшдаги бола нутқининг грамматик тизимини шакллантириш. 2. Мулоқот воситалари. 3. Мактабгача катта ёшдаги болалар билан мулоқот. 4. Мактабгача катта ёшдги болалар учун машғулотлар ишланмаси.

Мактабгача ёшдаги бола нутқининг грамматик тизимини шакллантириш. Бола тилининг грамматик тизимини ўз вақтида шакллантириш – уни тўлақонли нутқий ва умумий психологик ривожлантиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Тилнинг грамматик тизимини бола предметли ҳаракатларни ўзлаштириш билан узвий боғлиқликда билишни ривожлантириш асосида эгаллайди. Мактабгача ёшдаги бола нутқининг грамматик тизимини шакллантириш морфология (сўзларни родлар, сонлар, келишикларга қараб ўзгартириш), сўз ҳосил қилиш (махсус воситалар ёрдамида бир сўз негизида бошқа сўзни ҳосил қилиш), синтаксис (оддий ва қўшма гапларни тузиш) устидаги ишларни ўз ичига олади. Болаларнинг грамматик ривожланиши бошқаришни педагог энг аввало ҳам боланинг ўзи билан (диалог шаклида), ҳам бошқа болалар билан биргаликдаги мулоқот фаолияти воситасида амалга ошириши лозим. Болаларда грамматик тизимни – синтаксис, морфология, сўз ҳосил қилишни шакллантириш ўзининг алоҳида хусусиятларига эга бўлиб, уларни ривожлантириш учун педагог турли воситаларни қўллаши даркор. Морфология ва сўз ҳосил қилишни ўзлаштириш учун рағбатлантирувчи тил ўйинлари; синтаксисни ривожлантириш учун эса кенг фикр билдириш, мотиватсияни яратиш муҳим. Маълумки, болалар ўз иқтидорига қараб турлича даражада ривожланади ва ўз навбатида педагогнинг раҳбарлиги ҳам босқичли хусусиятга эга бўлади. Бола ҳаётининг бешинчи йилида педагог рағбатлантиришга (гап сўз ҳосил қилиш ва сўз ижодкорлиги хусусида бормоқда); олтинчи йилда – гап таркибини энг оддий таҳлил қилиш, нутқнинг грамматик тўғрилигини шакллантиришга (сўз ўзгартиришда); еттинчи йилда – ҳосила сўзлар ўртасидаги расмий-семантик муносабатларни оддий таҳлил қилишга, нутқий ижодкорликка, мураккаб синтактик тузилмаларни ихтиёрий тузишга алоҳида эътибор бериши лозим.

Дидактик ўйинлар ва грамматик мазмундаги машқлар болаларнинг тилга оид ўйинларини, уларнинг грамматика соҳасидаги фаоллигини рағбатлантиришнинг муҳим воситасидир. Педагог болаларга сўз бирикмасини ўйлаб кўриш, сўнгра гапда сўзларни бир-бири билан тўғри боғлаш қобилиятини ўргатиши зарур. Болалар фикрларида мураккаб синтактик тузилмаларни шакллантиришни ёзма нутқ вазиятида, яъни бола матнни айтиб турадиган, катта ёшли киши эса, уни ёзиб борадиган вазиятда амалга ошириш тавсия этилади. Болага бир турдаги тузилмалардан фойдаланмаган ҳолда сўзларнинг тўғри тартибини қўллашни ўрганишда ёрдам берадиган машқларга алоҳида эътиборни қаратиш зарур. Муҳими, болада гап таркиби ҳақида ва ҳар хил турдаги гапларда лекцикадан тўғри фойдаланиш ҳақида оддий тасаввурлар шакллансин. Бунинг учун болаларга гапда сўзларни бириктиришнинг турли усулларини, сўзлар ўртасидаги айрим мазмунли ва грамматик боғлиқликлардан фойдаланишни ҳамда гапни интонатсион жиҳатдан расмийлаштиришни ўргатиш зарур. Шундай қилиб, нутқнинг грамматик тизимини шакллантириш жараёнида синтактик бирликлар билан амаллар бажариш кўникмаси шаклланади, муайян мулоқот шароитида ва равон монологик фикрларни тузиш жараёнида тил воситаларини онгли равишда танлаш таъминланади. Бола тилининг грамматик тизимини шакллантириш унинг нутқи (тили) ривожланишининг умумий оқимида рўй бериши лозим; педагогик раҳбарлик шакллари ва методлари умумий нутқий ривожланишнинг босқичма-босқич хусусиятга эгалигини, энг аввало диалог ва монологни, сўзгача бўлган мазмунли-семантик тизимдан вазиятга оид ихтиёрий иборали нутққа ўтиш (ундан кейинчалик диалог ва монолог ривожланади), болаларнинг нутқий ҳаваскорлиги соҳаси сифатида тенгдошлар билан мулоқотнинг диалогик шаклларини ўзлаштиришни ҳисобга олиши лозим.

Мулоқот воситалари. Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш мураккаб психологик жараён бўлиб, у фақат боланинг эшитган нутқига тақлид қилишидан иборат эмас. Бу жараён болаларда мулоқот фаолиятини ривожлантириш ва биринчи навбатда, мулоқотга эҳтиёж мавжудлиги билан боғлиқдир. Нутқни ривожлантириш нафақат болани атроф-муҳит билан таништириш, балки уни умумий руҳий ривожлантириш учун ҳам зарур. Оилада бола нутқини ўстиришдан мақсад оғзаки нутқни адабий тил меъёрларига мувофиқ ҳолда эгаллаши, фаол нутққа киришишини таъминлашдан иборат. Фарзанд нутқини шакллантириш ва ривожлантиришда ота-она ўзи олдига қуйидаги вазифаларни қўйгани маъқул: - фарзандида сўзлашиш одобини тарбиялаш; - луғат бойлигини шакллантириш, бойитиш, мустаҳкамлаш ва фаоллаштириш; - нутқни грамматик жиҳатдан шакллантириш ва ривожлантириш; - равон нутқни такомиллаштириш; - бадиий асарлар билан таништириш; - савод ўрганишга тайёрлаш. Гўдак нутқини шакллантиришнинг асосий генетик вазифаси – кичкинтойларда катта одам билан мулоқотга киришиш қобилияти ва воситаларини вужудга келтиришдан иборатдир. Эмотсионал - эркин мулоқот ушбу ёшда етакчи фаолият тури ҳисобланади. Кичкинтой 2-2,5 ойлигидан бошлаб хатти-ҳаракатлари билан катталардан ўзи билан мулоқотга киришишни “талаб қила» бошлайди. Мулоқотнинг биринчи шакли – ҳиссий эркин бўлиб, гўдакнинг атрофидагиларга нисбатан қизиқиши унинг ҳистуйғуларга бой муносабати орқали тавсифланади. Мулоқотнинг бундай шакли бола ҳаётининг биринчи ярим йиллигига хосдир. Мулоқотнинг янада ривожланган иккинчи шакли – яъни, ҳиссий-воситали (вазиятли-амалий) шакли бола ҳаётининг иккинчи

ярим йиллигида рўй беради. Бу мулоқот предметлар орқали воситали мулоқотга айлантирилади. Ушбу ёшда боланинг қизиқишлари атроф муҳитга йўналтирилади. Унда янги таассуротларга эҳтиёж пайдо бўлади. Бу ёшда нутқни шакллантириш ва ривожлантиришнинг асосий вазифалари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: - болада катталарга нисбатан эмотсионал боғлиқлик ва ишонч ҳиссини тарбиялаш; - унинг ўзига нисбатан атрофидагиларнинг ижобий диққат-эътибор талаб қилишини қондириш; - кичкинтойнинг қизиқишларини ривожлантиришга кўмаклашиш. Масалан: «Қўлинг қани? Қўлингни кўрсат! Ким келди? Аканг келдими? “ . Ушбу даврда бола катталар кўмагида нарса-буюмлардан фойдаланиш усулларини ўрганади (қошиқ билан овқатланиш, пиёладан чой ичиш, қаламда расм чизиш, стулчага ўтириш ва бошқалар). Нарса-буюмлардан фойдаланиш эҳтиёжи нутқий мулоқотни талаб этади. Илк ёшда бола олдида турган асосий вазифа нарсалардан фойдаланиш усулларини ўзлаштириш асосида нутқни эгаллашдан иборат бўлади. Мактабгача катта ёшдаги болалар билан мулоқот. Катта ёшли киши таъсирида болада мулоқотнинг янги – вазиятдан ташқари-шахсли шакли вужудга келади, унда бола «одамлар олами»га қараб иш тутади. Бола одамни жамиятнинг вакили деб билади, ижтимоий оламдаги ўзаро боғлиқликни ўзлаштиради. Мулоқотнинг ушбу шакли вужудга келиши ва ривожланиши кўп жиҳатдан болалар катталарнинг ўзаро муносабатлари, жамиятда ўзининг тутиш қоидалари билан қизиқадиган ўйинларнинг ривожланиши билан узвий даражада боғлиқдир. Мактабгача катта ёшдаги болалар фақат катталарнинг хайриҳоҳ диққат-эътиборларига ва улар билан ҳамкорлик қилишга эмас, балки катталарнинг уларни ҳурмат қилишларига, ўзаро бир- бирини тушуниш ва ҳамдард бўлишиларига интилади.

Беш ёш чегарасида боланинг тенгдошлари билан мулоқотга киришиш, ўзини бошқалар билан таққослаш, тақлид қилишга эҳтиёжи кескин ортади. Фаолиятнинг ўзига ва тенгдош шерикларига бўлган қизиқишдан келиб чиққан ҳолда, бирон-бир ишда (ўйинда, маҳсулдор фаолиятда) иштирок этишга интилиш анча барқарор бўлиб қолади. Тенгдошлар билан мулоқотда, ўйинда ва фаолиятнинг бошқа турларида ахборот алмашиш, функсияни режалаштириш, ажратиш ва мувофиқлаштириш, яъни биргаликда фаолият юритувчи болаларнинг умумлашувига кўмаклашувчи ҳаракатларнинг барчаси амалга оширилади. Ёш улғайгани сайин мулоқот мустақил аҳамият касб этиб боради, бу ҳол боланинг тенгдошларига ҳамдардлик билдириши, уларни тушуниши, эмотсионал яқинлигида намоён бўлади. Етти ёшга келиб бола тенгдошининг шахсга оид хусусиятларини ажрата бошлайди («қизиқарли ўйинлар ўйлаб топади», «Яхши югуради», «Жуда яхши, кулгили» ва ҳ.к.). Етти ёшли болаларда, агарда улар мактабгача таълим муассасасида бир гуруҳда бир неча йил бирга тарбияланган бўлсалар, анча уюшган болалар жамияти мавжуд бўлади. Мактабгача ёшдаги кичик болаларга нисбатан мулоқот доираси анча кенгаяди. Ўйин гуруҳларининг барқарорлиги ортади, улардаги болаларнинг ўртача сони икки-уч кишига етади, баъзан, айниқса, ўғил болаларда 8-9 кишидан иборат ўйин гуруҳлари вужудга келади. Мактабгача катта ёшдаги болаларда коммуникатив кўникмаларнинг юқори даражаси ва улардан ўринли фойдаланиш кузатилади. Улар томонидан таклифлар, илтимосларни асослаш учун келтириладиган далиллар, баҳолар ўз мазмунига кўра янада такомиллашиб боради. Болалар ҳаётининг еттинчи йилида тенгдошлари билан дўстона муносабатларга бўлган эҳтиёж кескин ортади. Болалар ўз тенгдошларига нисбатан берадиган баҳолар умумлаштирилган хусусиятга эга бўлади ва бу мактабгача катта ёшдаги болаларнинг МТМсидаги гуруҳ ҳаётига алоқадорлиги тобора ортиб бораётганидан далолат беради («Ҳамма билан

дўст», «Агар болалар урушиб қолишса, яраштиради», «Агарда биронта болани хафа қилишса, унинг ёнини олади»). Аҳлоқ нормалари ва қоидаларини ўзлаштириб олиш натижасида болада шаклланадиган этик ўлчовлар унинг универсал инсоний қадриятларга муносабатини акс эттиради, бола уни фақат ўз шахсига нисбатан қўллаш билан чекланиб қолмайди. Бола борган сайин катталарга қарам бўлмасдан мустақил бўлиб боради. Унинг ижтимоий тажрибаси бойийди, атрофдагилар билан ўзаро муносабатлари мураккаблашади. Бу унга ўзини, ўзининг афзалликлари ва камчиликларини тўлиқроқ англаб етиш имконини беради. Ўзи ҳақидаги билимлари чекланганлиги туфайли катталарнинг баҳоларини ишониб қабул қиладиган ва ўзини катта ёшли одамнинг фикри орқали қабул қиладиган илк ёшдаги ва мактабгача ёшдаги болалардан фарқли равишда, мактабгача катта ёшдаги болаларда ўзи ҳақидаги мустақил тасаввурлар ҳамда ўзини, ўз ҳаракатларини ва ташқи хусусиятларини баҳолаш элементлари пайдо бўлади. Болага одамлар – катталар ва тенгдошлари оламини яқинроқ билиб олиш учун қуйидагилар зарур: - катта ёшли одамнинг бола билан ҳамда болаларнинг бир-бирлари билан бадиий, мусиқий, театр фаолиятининг ҳар хил турларида (ертакларни саҳналаштириш, томоша кўрсатиш, бармоқли ва бошқа театр турлари) эмотсионал жиҳатдан бой мазмунли мулоқоти; - ўз яқинлари бўлган катталар ва тенгдошларига нисбатан ёқтириш, эмотсионал боғлиқлик ҳиссиётларини, ўзаро бир-бирини тушуниш ва ҳамдард бўлиш туйғуларини тарбиялаш учун болаларнинг катталар ва бошқа болалар билан мулоқотга киришишга ундовчи шароитлар яратиш; уларнинг эмотсионал ҳолатларини: қувонч, завқ-шавқ, қайғу, хотиржамлик, ғазаб, жаҳл, ташвишлиликни; амалий ва шахсий сифатларини; турли фаолият шаклларида, жамиятдаги ахлоқ қоидаларига риоя қилишдаги имкониятларини англаш учун; агарда бошқа одам чарчаган, унчалик соғлом

эмас, ўзини ёмон ҳис қилаётган бўлса, нимагадир хафа бўлса, ташвишга тушган бўлса унга ҳамдардлик билдириш ва катталар ҳамда болаларнинг ифодали нутқига, ҳазилларга эмотсионал муносабат билдиришни тарбиялаш учун зарур шартшароитларни ҳосил қилиш; - кишиларнинг театрда, музейларда, кўргазмаларда, транспортда, почтада, банкда, стадионда, дўконда ўзини тутишини кўрсатувчи ҳамда болаларнинг ахлоқ ва нутқий мулоқот қоидалари, нормаларига оид диафилмлар, шунингдек, махсус суратга олинган мактабгача таълим муассасасидаги катталар ва болалар, улар иштирокидаги ўйинлар, машғулотлар, байрамлар ҳақидаги видеофилмларни намойиш қилиш. Болаларда инсонлар оламига нисбатан қизиқишни ривожлантириш воситаси сифатида музейлар, театрлар, кўргазмалар, сайрлар, экскурсияларга бориш; - катта ёшли одам, бошқа болаларнинг илтимосларини бажаришга интилишларини, таклифларга жавоб беришини қўллаб-қувватлаш. Катталар меҳнатига бўлган қизиқишни ва унинг ижтимой аҳамиятини қадрлаш, меҳнат натижаларини асраб-авайлаш, катталар билан биргаликдаги меҳнат фаолиятига қўшилиш қобилятини шакллантириш. Боланинг катталар ҳамда тенгдошлари билан мулоқоти ва муносабатларини ривожлантириш, шунингдек ўзининг образи ва ўзига бўлган муносабат шаклланишида эришилган ютуқлар шахснинг ижтимоий лаёқатлилик ёки етуклик каби комплекс базавий хусусиятларида жамланади. Мактабгача катта ёшдги болалар учун машғулотлар ишланмаси. Мактабгача катта ёшдаги болаларнинг оғзаки нутққа доир, малака ва кўникмалари мавжуд бўлганлигини ҳисобга олиб, уларда боғланишли нутқни шакллантиришда, аввало, теварак-атрофни кузатишда нималарга эътибор беришимиз кераклигини аниқлаб олишимиз зарур. Булар аввало, она Ватан ҳақида дастлабки тасаввурларни шакллантиришдан бошланади. Бунда «Болажон» дастурида болаларда мустақил Ўзбекистон давлати ҳақидаги тушунчаларни кенгайтириш, унинг ўтмишига оид ёдгорликлар билан таништириш. Самарқанд, Бухоро, Хива, Тошкент, Қўқон каби тарихий

шаҳарлар ҳақида маълумотларга эга бўлиш, «Мустақиллик куни» (1991 йил 1 сентабр), Ўзбекистон рамзлари - герби, байроғи, мадҳияси билан таништириш, Ўзбекистон Президенти, Президентлик бошқаруви ҳақида маълумотлар бериш, болаларнинг ўз маҳалласи, кўчаси, уйи, унинг номланиши, номланиш сабаби; Ўзбекистоннинг табиати, ер ости ва ер усти бойликлари, тоғлари, чўл ва адирлари, тоғу сойлари, ўрмону боғлари, иқлими, буюк сиймолари, саркардалари, улуғ мутафаккирлари, анъанавий байрамлари, сайллари, миллий маросимлари, ўзбек ҳалқининг амалий санъати, катталар меҳнати, болаларнинг ота-оналари, ака-опаларининг Ўзбекистон ҳалқ ҳўжалигининг турли соҳаларидаги иштироки, ишлаб чиқаришнинг муҳим соҳалари, алоқа воситаси ҳақида билим бериш назарда тутилган. Ана шуларнинг барчаси болаларнинг теварак-атрофдаги ходисалар ҳақидаги билимларини аниқлаш, мустаҳкамлаш ва кенгайтириш асосида боғланишли нутқини ривожлантиришга ёрдам беради.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Мактабгача ёшдаги болалар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари

Турли ёш босқичларида нутқ устиришнинг вазифалари

Мактабгача ёшдаги болаларнинг теварак атрофни билишида нутқни ривожлантириш технологияси