Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.9345703125 KB

Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши Режа: 1. Боғча ёшидаги бола шахсининг ривожланишига мулоқотнинг таъсири. 2. Оила ва муҳитнинг бола шахси шаклланишига таъсири. 3. Мактабгача ёшда ўйин фаолиятининг бола шахсини шаклланишига таъсири.

Боғча ёшидаги бола шахсининг ривожланишига мулоқотнинг таъсири. Боғча ёшидаги болалар шахсининг шаклланишига кўра бу даврни уч қисмга ажратиш мумкин: Биринчи давр–бу 3–4 ёш оралиғида бўлиб, бола эмоционал жиҳатдан ўз–ўзини бошқаришнинг мустаҳкамланиши билан боғлиқдир. Иккинчи давр–бу 4–5 ёшни ташкил қилиб ахлоқий ўз – ўзини бошқариш. Учинчи давр эса шахсий ишчанлик ва тадбиркорлик хусусиятининг шаклланиши билан характерланади. Ахлоқий тушунчалар манбаи бўлиб уларнинг таълим – тарбияси билан шуғулланаётган катталар, шунингдек, тенгдошлари ҳам бўлиши мумкин. Ахлоқий тажрибалар асосан мулоқот, кузатиш, тақлид қилиш жараёнида, шу билан бирга катталарнинг, айниқса оналарнинг мақтови ва танқидлари орқали ўтади ва мустаҳкамланади. Бола доимо баҳо, айниқса мақтов олишга ҳаракат қилади. Бу баҳо ва мақтовларнинг бола шахсидаги муваффакиятга эришишга ҳаракат хусусиятининг ривожланишида, шунингдек, унинг шахсий ҳаёти, ҳамда касб танлашида аҳамияти жуда катта. Боғча ёшидаги даврда болаларда мулоқотнинг янги мотивлари юзага келади. У шахсий ва ишбилармонлик мотивларидир. Шахсий мулоқот мотивлари бу –боланинг ташвишга солаётган ички муаммолари билан боғлиқ, ишбилармонлик мотивлари эса у ёки бу ишни бажариш билан боғлиқ бўлган мотивлардир. Бу мотивларга аста – секинлик билан билим, кўникма ва малакаларни эгалаш билан боғлиқ бўлган ўқиш мотивлари қўйилади. Бу мотивлар илк болалик даврдан бошланиб юзага келадиган болаларнинг табиий қизиқувчанлиги ўрнида пайдо бўлади. Ўзини кўрсатиш мотивлари ҳам бу ёшда яққол намоён бўлади. Бу мотив асосан болаларнинг сюжетли – ролли ўйинларда асосий ролни эгаллашга бошқалар устидан раҳбарлик қилишга, мусобақага киришишга қўрқмаслигида, нима бўлганида ҳам ютишга ҳаракат қилишларида кўринади. Мактабгача ёш даври болалари учун катталар берадиган баҳолари жуда муҳим. Болалар биринчи навбатда маиший ахлоқ норма ва қоидаларни, ўз мажбуриятларига муносабат, кун тартибига риоя этиш, ҳайвон ва нарсалар билан муомала қилиш нормаларини

эгаллайдилар. Бундай нормалларни эгаллаш бу ёшдаги болалар учун қийин ҳисобланиб, уларни яхши ўзлаштириш учун сюжетли – ролли ўйинлар ёрдам бериши мумкин. Боғча ёшининг охирларига келиб, кўпчилик болаларда аниқ бир ахлоқий қарашлар таркиб топади, шунингдек, одамларга муносабат билан боғлиқ бўлган шахсий сифатлар ҳам шаклланади. Кишиларга нисбатан диққатли, меҳрибон бўлиш хусусиятидир. Катта ёшдаги болалар кўп ҳолларда ўз хатти – ҳаракатлари сабабини тушунтириб бера оладилар . 3–3,5 ёш оралигида ўзларининг муваффақият ва муваффақиятсизликларига ўз муносабатларини билдирадилар ва бу муносабат, асосан уларнинг ўзларига берадиган баҳолари асосида бўлади. 4 ёшли болалар эса ўз имкониятларини реал баҳолай оладилар. Лекин 4 –5 ёшли болалар ҳали шахсий хусусиятларини идрок этишга ва баҳолашга қодир эмаслар, шунингдек ўзлари ҳақида маълум бир хулосани бера олмайдилар. Ўз –ўзини англаш лаёқати катта боғча ёшидан бошлаб ривожланиб аввал у қандай бўлганини ва келажакда қандай бўлишини фикрлаб кўришга ҳаракат қилади. Бу эса болалар берадиган «Мен кичкина пайтимда қандай бўлган эдим?», «Мен катта бўлганимда қандай бўламан?» сингари саволларида кўринади. Келажак ҳақида фикр юритиб, болалар келгусида кучли, жасур, ақлли ва бошқа шу сингари қимматли инсоний фазилатларига эга бўлишига ҳаракат қиладилар. Кичик ва ўрта боғча ёшида бола характерининг шаклланиши давом этади. У асосан болаларнинг катталар характерини кузатишлари асосида таркиб топади. Шу йиллардан бошлаб болада аҳамиятли ҳисобланган – ирода, мустақиллик ва ташаббускорлик каби аҳамиятли шахсий хусусиятлар ривожлана бошлайди. Катта боғча ёшида бола атрофдаги одамлар билан турли фаолиятларда мулоқот ва муносабатларга киришишга ўргана бошлайди. Бу эса унга келажакда одамлар билан тил топишишда, иш бўйича ва шахсий муносабатларни нормал равишда ўрната олишида фойда келтиради. Бу ёшдаги болалар шахсининг шаклланишида уларнинг ота-

оналари ҳақидаги фикрлари ва уларга берадиган баҳолари ниҳоятда аҳамиятлидир. Мулоқот – бу икки ёки ундан ортиқ одамлар орасидаги ахборот алмашинуви жараёни бўлиб, бунда ўзаро муносабатлар шаклланиши, рўёбга чиқарилиши ва намоён бўлиши ифодаланади. Бола шахсининг шаклланишида мулоқотнинг роли бениҳоя каттадир. Мулоқот жараёнида муайян шахсий муносабатлар шаклланади. Болада қандай шахсий сифатларнинг таркиб тапиши кўп жиҳатдан унинг атрофдагилар билан бўлган ўзаро муносабати характерига боғлиқдир. Боланинг катталарга муносабати ишончли ёки ишончсиз, ёкимли ёки ёқимсиз ва ҳоказо бўлиши мумкин. Хўш, болаларнинг катталарга бўлган муносабати нима билан белгиланади? Бу муносабат асосида нималар ётади? Бундай масалалар ҳозирча кам тaдқиқ қилинган. Уларга нисбатан ёндашувлар мавжуд. М.И.Лисина бошчилигидаги экспериментал тaдқиқотлар шуни кўрсатдики, инсон эҳтиёжининг дастлабки етти йили давомида болалар ва катталар ўpтасидаги мулоқотнинг бир неча шакли кетма-кет пайдо бўлади ҳамда бирбирининг ўрнини алмаштиради. Мулоқот шаклларининг асосийлари қуйидагилардир: бевосита эмоционал мулоқот, бирор бир иш юзасидан вужудга келувчи мулоқот (ишчан мулоқот), айни пайтдаги вазиятга боғлиқ бўлмаган ва билишга йуналтирилган мулоқот (билиш мулоқот), одам билан боғлиқ масалалар юзасидан бўладиган мулоқот (шахсий мулоқот). Дастлаб, бевосита - эмоционал мулоқот пайдо бўлади. Мулоқотнинг бу шакли асосида боланинг унга нисбатан диққат эътиборли ва меҳрибон бўлишларига эҳтиёж ҳис этиши ётади. Кейинчалик мулоқотдаги ташаббусни бола ўз қўлига олади. Йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб, нафақат меҳрибонликка эҳтиёж, балки катталар билан ҳамкорлик қилишга бўлган эҳтиёж ҳaм киритилади. Бундай эҳтиёж ишчан мулоқот давомида қондирилади. Бола ишчан мулоқотга

киришганда, катталардан ёрдам сўраши, уларни маълум бир фаолият билан шуғулланишга таклиф этиши ва бошқаларни амалга ошириши мумкин. Билиш мулоқотида бола катталар билан атроф оламдаги нарса ва ҳодисаларни муҳокама қилади. Бунда бола бирор бир нарса ҳақида айтиб бериши, саволлар билан мурожаат қилиши, катталардан бирор нарса айтиб беришларини илтимос қилиши мумкин. Бундай турдаги мулоқотга киришишдан мақсад катталардан зарур бўлган ахборотни олишдан иборат, шахсий мулоқотда эса бола катталар билан одам хақида суҳбатлашади, бунда у ўзининг эмоционал ҳолатини таьрифлаб бериши, катталарни ўзлари ҳақида гапириб беришларига ундаши мумкин. Боланинг эмоционал қўллаб қувватлашига бўлган эҳтиёжи атроф оламга бўлган муносабати ва унга бераётган баҳоси катталарнинг муносабат ва баҳосига мос келишига интилиши шахсий мулоқотнинг асосини ташкил этади. М.И.Лисинанинг фикрича, айнан шу нарсалар боланинг ижтимоий эҳтиёжлари таркибида марказий ўринни эгаллайди. Оила ва муҳитнинг бола шахси шаклланишига таъсири. Оила болани ўраб турган ижтимоий муҳитнинг энг муҳим бўғинидир. Унинг бола шахси шаклланишига кўрсатадиган таьсири бениҳоят каттадир, Боланинг мустақиллиги нисбий бўлиб, у кўп жиҳатдан катталар қарамоғи ва ёрдамига муҳтож бўлади. Ота-онанинг фикри ва муносабати бу даврда шунчалик кaттa ундовчи кучга эга бўладики, у хулқ-атворнинг регулятори ва психик ривожланишининг стимулятори бўлиб хизмат қилади. Албатта, ҳар бир оиладаги муносабатлар ўзига хос ҳамда такрорланмасдир. Бироқ ота-она ва бола муносабатларининг умумий жиҳатлари ҳам мавжуддир. Oта оналар болалар хулқ- атворини бошқаришда қандай усуллардан фойдаланишларига кўра ўртадаги муносабатлар кўпинча "демократик" ва "авторитар" назорат қилувчи кабиларга ажратилади. Болаларга оилавий таъсир этишнинг "демократик" шакли учун қуйидагилар хос: болага кўп нарсага рухсат берилади, бола билан кўп алоқа қилинади, унда ишонч ва ҳурмат билан муносабатда бўлинади, ота-оналар бўлар-

бўлмас таъқибларини қўймасликка ҳаракат қиладилар, бунинг ўрнига улар болаларга оиладаги тартиб қоидаларни тушунтиришга интиладилар. Иложи борича болаларининг саволларига жавоб беришга, уларнинг қизиқувчанликларини қондиришга хapaкaт қиладилар. Оиладаги "авторитар" муҳит болаларга нисбатан ҳаддан ташқари таъқиқларнинг кўплиги билан характерланади. "Ҳукмрон" ота-оналар боладан тўлиқ бўйсунишини талаб қиладилар. Бундай оилаларда болаларга хулқ-атвор қоидаларини тушунтиришга қаратилган мулоқот камдан-кам ўтказилади. Шу нарса аниқланганки, "авторитар" ва "демократик" оилаларда тарбияланувчи болаларнинг шахсий хусусиятларида муайян фарқ мавжуд бўлади. "Демократик" оилаларнинг фарзандлари ижодкорликка мойил ташаббускор, лидерликка интилувчан, конформизмни (гуруҳ; фикрига тобе бўлишни) инкор этувчи ижтимоий муносабатларида кўпроқ эмоцияларни ҳис этувчи бўладилар. Социометрик тажрибалардан маълум бўлишича, оиладаги муҳит илиқ ота-она ва бола ўртасидаги муносабатлар демократик асосга қурилган бўлса, бола ўз тенгдошларининг орасида жамоада юқори мaвқeгa, аксинча, носоғлом оилада тарбияланаётган болалар анча паст мавқега эга бўладилар. Оиладаги психологик иқлим, яъни болалар билан бўлган мулоқот характери, уларга мехр-муҳаббат билан, диққат эътибор билан муносабатда бўлиши ўсиб келаётган шахс ахлоқий қиёфасининг шаклланишида ўта муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам баркамол инсон тарбияси аввало оиладаги муҳитнинг соғлом бўлишини тақозо қилади. Оиланинг бола шахси шаклланиши ва ривожланишидаги ўрни беқиёс экан, оила аъзолари болаларининг психик ривожланишини таъминлаш учун оилада соғлом муносабатлар муҳитини яратишлари лозим, тарбиячиларнинг энг асосий ёрдамчисига айланишлари керак. Боланинг психик ривожланишида унинг бошқа болалар билан бўладиган мулоқати муҳим аҳамиятга эгадир. Тенгдошларига бўлган қизиқишлари болада катталарга бўлган қизиқишидан бироз кейинрок бир ёшнинг

охирларида пайдо бўлади, бироқ у борган сайин, айниқса, боғча ёши даврида мустаҳкамланиб боради. 4-5 ёшли бола учун энг оғир жазо - бу уни ўз тенгдошлари билан мулоқотда бўлишидан махрум этишдир. Болалар гуруҳига тушиб қолган даврдан бошлаб боланинг индивидуал ривожланишини унинг "болалар жамияти" аъзолари билан бўлган муносабатларини ҳисобга олмай кўриб чиқиш ва ўрганиш мумкин эмас. Я.А.Каменский боғча ёшидаги болалар гуруҳини одамлар ижтимоий бирлигининг илк поғонаси, "куртаги" деб ҳисоблайди. Болалар ўз тенгдошлари жамоасига интиладилар. Бироқ, ҳар доим ҳам улар тенгдошлари билан ижобий муносабатлар ўрнатишга эришавермайдилар. Баъзи болалар гуруҳда анча фаол бўлиб, ўзларини гўё "сувдаги балиқдай" ҳис этадилар. Айримлари анчагина ноқулайликни, ўзларига нисбатан ишончсизликни, бошқаларга тобеликни ҳис этадилар. Нега шундай? Тенгдошлар билан бўлгадиган ижобий муносабатлар болада бирдамлик ҳиссини кучайтириб, унинг гуруҳга қаттиқ боғланиб қолишига сабаб бўлади. Бироқ, ижобий муносабатларнинг йўқлиги болани тушкунлика солиб, уни хавотирланувчи ёки агрессив қилиб қўйиши мумкии. Бу эса унда болаларга, умуман, одамларга нисбатан салбий муносабатни шаклантириши, уларни яккаланувчанликка мойил қилиб қўйиши ҳам мумкин. Кўп болали оилаларда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бола шахсининг ривожланишига ака-укалари, опа - сингиллар ҳам кучли таъсир кўрсатади. Ака-укалар ва опа - сингиллар болага энг яқин бўлган микромуҳит таркибига кириб, унда марказий ўринни эгаллайди. Баъзи тaдқиқотчилар, ҳатто, шундай фикрдаки, оила азоларининг сони кўпайган сари болаларга oтa-онанинг таъсири сусайиб, ака-укалар опа-сингиллар таъсири кучайиб боради. Катта акалари ва опалари даврасидa бола ўзини эмоционал ҳимоялангандай ҳис қилади. Ака-опалар эса ўзларини меҳрибонлик ҳис- туйғуларини, ташкилотчилик қобилиятларини намоён этиш имкониятига эга бўладилар. Улар ўртасида бола ўзининг ташвишлари, қизиқишлари билан

ўртоқлашиши мумкин. Акалару, опалар эса унинг эҳтиёжлари, жумладан, мулоқотда бўлиш эхтиёжини қондиришлари мумкин. Демак боғча ёшдаги болаларнинг бошқа болалар билан бўлган анча мураккаб ва хилма-хил муносабат турлари шаклланади ва ана шу муносабатлар маълум миқдорда унинг шахс шаклланишини белгилаб беради. Ўз тенгдошлари билан мулоқотда бўлишига қийналаётган, мулоқотда бўлиш эҳтиёжи етарлича шаклланмаган болаларнинг тенгдошлари билан бўлган муносабатларини фаоллаштирмаслик лозим. Яхшиси, дастлаб умумий қизиқишларга эга бўлган 1- 2 та шерикни топиш, кейинчалик аста-секин мулоқот доирасини кенгайтириб бориш мaқсaдгa мувофиқдир. Болаларда нотўғри шаклланиб улгурган мулоқот мотивларини қайтадан қуриш аввало, бошқаларнинг фикри билан ҳисоблашишга ўргатиш анча фойдалидир. Катталарнинг боғча ёшидаги бола шахси шаклланишига кўрсатадиган таъсири боланинг бошқа фаолиятлари масалан, расм чизиш, турли нарсалар ясаши, аппликациялар тайёрлаши, ўқув вазифаларини бажариши вақтида ҳам амалга оширилади. Ушбу фаолиятларни бажариши даврида болаларда катталар ва тенгдошлари томонидан ижобий баҳога сазовор бўладиган нарсани яратишга йўналганлик қарор топади, ижтимоий йўналганлик шаклланиб боради, билиш мотивлари ва бошқа шахсий хусусиятлари таркиб топиб боради. Мактабгача ёшда ўйин фаолиятининг бола шахсини шаклланишига таъсири Боланинг онгида уни қуршаб турган воқелик тўғрисидаги хилма-хил ўйин фаолиятини такомиллаштирадиган шароитларни тадқиқ қилган Н.М.Аксаринанинг таъкидлашича, ўйин ўз-ўзидан вужудга келмайди, бунинг учун камида учта шароит бўлиши лозим: а) таассуротлар таркиб топиши; б) ҳар хил кўринишдаги ўйинчоқлар ва тарбиявий таъсир воситаларининг мухайёлиги; в) болаларнинг катталар билан тез-тез муомала ва мулоқотга киришуви.

Бунда катталарнинг болага бевосита таъсир кўрсатиш услуби ҳал қилувчи роль ўйнайди. Д.Б.Эльконин ўз тадқиқотида ролли ўйиннинг сюжети билан бир қатордa, унинг мазмуни ҳам мавжуд эканини ёзади. Унинг фикрича, ўйинда бола катталар фаолиятининг асосий жиҳатини аниқрок акс эттириши ўйиннинг мазмунини ташкил қилади. А.П.Усованинг тадқиқотларида таъкидланишича, ролли ўйин иштирокчиларининг сафи ёш улгайишига қараб, жинсий тафовутларга биноан кенгайиб боради: а) уч ёшли болалар 2-3 тадан гуруҳга бирлашиб, 3-5 дақиқа бирга ўйнай оладилар; б) 4-5 ёшлилар гуруҳи 2-5 иштирокчидан иборат бўлиб, уларнинг ҳамкорликдаги фаолияти 40-50 дақиқа давом этади, ўйин давомида қатнашчилар сони ортиб ҳам боради; в) 6-7 ёшли болаларда ролли ўйинни гуруҳ ёки жамоа бўлиб бирга ўйнаш истаги вужудга келади, натижада аввал роллар тақсимланади, ўйиннинг қоидалари ва шартлари тушунтирилади (ўйин давомида болалар бир6ирларининг ҳаракатини қаттиқ назорат қиладилар). Энг содда психик жараёндан энг мураккаб психик жараёнгача ҳаммасининг энг муҳим жиҳатларини шакллантиришда ўйинлар каттa роль ўйнайди. Боғча ёш даврида ҳаракатининг ўсишида ўйиннинг таъсири ҳақида гап борганда аввало шуни айтиш керакки, биринчидан, ўйинни ташкил қилишнинг ўзидаёқ мазкур ёшдаги боланинг ҳаракатини ўстириш ва такомиллаштириш учун энг қўлай шарт-шароит яратади. Иккинчидан, ўйиннинг бола ҳаракатига таъсир этишини сабаби ва хусусияти шуки, ҳаракатнинг мураккаб кўникмаларини субъект айнан ўйин пайтида эмас, балки 6евосита машғулот орқали ўзлаштиради. Учинчидан, ўйиннинг кейинчалик такомиллашуви барча жараёнлар учун энг қулай шарт- шароитларни вужудга келтиради. Шу боисдан ўйин фаолияти хатти-

ҳаракатни амалга ошириш воситасидан боланинг фаоллигини таъминловчи мустақил мақсадra айланади. Болалар лаборатория шароитига нисбатан ўйинларда кўпроқ сўзларни эслаб қолиш ва эсга тушириш имкониятига эга бўладилар, бу эса ихтиёрий хотира хусусиятини идpoк этишга ёрдам беради. Тажрибада йиғилган маълумотларни таҳлил қилиш қуйидагича хулоса чиқариш имконини беради: а) ўйинда бола томонидан маълум роль танлаш ва уни ижро этиш жараёни бир талай ахборотларни эслаб қолишни талаб қилади; б) шу боисдан персонажнинг нутқ бойлигини эгаллаш, хатги-ҳаракатини такрорлашдан иборат онгли мақсад болада олдинроқ пайдо бўлади ва осон амалга ошади. Бола руҳий ривожланишида ўйиннинг аҳамияти Ўйин фaқат билиш жараёнларини такомиллаштириб қолмай, балки боланинг хулқ-атворига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Боғча ёшидаги болаларда ўз хулқини бошқариш кўникмаларини таркиб топтиришга боғлиқ психологик муаммони ўрганган олимлар фикрича, бирор мақсадra йуналтирилган машғулотга нисбатан ўйинда хулқ кўникмаларини олдинроқ ва осонроқ эгаллаш мумкин. Айникса, бу омил боғча ёши даврининг хусусияти сифатида ўзининг ёрқин ифодасини топади. Катта мактабгача ёшдаги болаларда ўз хулқини ўзи бошқариш кўникмаси ўйин фаолиятида ҳам, бошқа шароитларда ҳам бараварлашади. Баъзида улар айрим вазиятларда, масалан, мусобақа пайтида ўйиндагига қapaгaндa юқорироқ кўрсаткичга ҳам эришишлари мумкин. Юқоридаги мулоҳазалар асосида умуман айтганда, ўйин ва ўйин фаолияти болада ўз хулқини бошқариш кўникмаларини шакллантириш учун муҳим аҳамият касб этади. Боланинг ақлий ўсиши ҳақида фикр юритилганда, шуни ҳам айтиб ўтиш керакки нарсаларни янги ном билан аташда ёки янгича номлаш ҳолатидан келиб чиқиб, субъект ўйин пайтида фаол ҳapaкaт қилишга уринади. Чунки у моддий нарсаларга асосланган ҳаракат режасидан тасаввур қилинаётган фикр юритилаётган жисмлар моҳиятини акс этттирувчи ҳаракат режасига ўтади.

Бола жисмларнинг моддий шаклидан бирданига хаёлий кўринишга ўтишида унга таянч нуқтаси бўлиши керак, ваҳоланки шундай таянч нуқтаси вазифасини ўтовчи нарсаларнинг аксариятидан ўйинда бевосита, объект сифатида фойдаланилади. Ўйин фаолиятида мазкур жисмлар қандайдир аломатларни акс эттирувчи сифатида эмас, балки ана шу таянч нарсалар тўғрисида фикрлаш учун хизмат қилади, шунингдек, таянч нуқтаси ҳаракатнинг яққол нарса билан боғлиқ жиҳатини акс эттиради. Юқорида айтилганидек, нарса билан ўйин ҳаракатларининг такомиллашуви ҳаракат шакли хусусияти, босқичи кабиларни қисқартириш ва умумлаштириш ҳисобида амaлrа оширилади. Ўйин ҳаракатларининг қисқариши ва умумлашуви уларнинг ақлий кўринишидаги мантиқан изчил йиғиқ шаклга ўтишнинг асосини ташкил қилади. Психолог Ж.Пиаже ўйинда жисмларга янги ном бериш омилига жиддий эътибор билан қараб, бу иш рамзий маъноли тафаккур шаклланишининг таянчи, деган хулосага келади. Лекин, бу хулоса вазиятни акс эттиришнинг бирдан-бир тўғри йўли эканлигини билдирмайди. Шунинг учун нарсанинг номини ўзгартириш билан болада тафаккур ва aқл заковат ўсишини кўтиш ҳам мантиққа мутлақо зиддир. Аслида нарсаларни қайта номлаш эмас, балки ўйин ҳаракатларининг хусусиятини ўзгартириш боланинг ақлий ўсишига сезиларли таъсир ўтказа олади. Дарҳақиқат, ўйин фаолиятида болаларда ҳаракатнинг янги кўриниши, яъни унинг фикрий, ақлий жиҳати намоён бўлади ва шунинг учун ўйин ҳаракатларини шакллантириш жараёнида болада фикрлаш фаолиятининг дастлабки кўриниши вужудга келади. Боланинг ақлий камол топишида ёки унинг умумий камолотида ўйиннинг муҳим аҳамият касб этиши худди мана шу далил орқали ўз ифодасини топади. Бола ўйин фаолиятида мактаб таълимига тайёрланиб боради, шу боисдан, унда ақлий ҳаракатларнинг яққол шакллари таркиб топа бошлайди. Ролли ўйин фақат алоҳида олинган психик жараён учун аҳамиятли эмас, балки болада шахс хусусият ва фазилатларини шакллантиришда хaм зарурдир. Бинобарин, катта ёшдаги одамлар ролини танлаб, уни бажариш

боланинг ҳиссий-туйғуларини қўзғатувчилар билан узвий боғлиқ холда намоён бўлади. Чунки ўйин давомида болада ҳар хил хоҳиш ва истаклар туғила боради, булар бошқа нарсаларнинг ташқи аломатлари ўзига ром этиши сабабли ҳамда боланинг ихтиёридан ташқари, тенгдошларининг таъсири остида туғилади. Ролли ўйин - боғча ёшидаги болаларнинг етакчи фаолиятидир. Ролли ўйин мазкур ёш давридаги болаларнинг энг муҳим фаолияти бўлиб, улар бундай ўйинда гуё катта ёшдаги одамларнинг барча вазифалари ва ишларини амалда бевосита бажарадилар. Шу боисдан ўйин фаолияти учун махсус яратиладиган шароитларда ижтимоий муҳит воқеалари, оилавий турмуш ҳодисалари, шахслараро муносабатларини умумлаштирган холда акс эттиришга ҳаракат қиладилар. Болалар катталарнинг турмуш тарзи, ҳис- тyйгуси, ўзаро муомала ва мулоқотларининг хусусиятларини, ўзига ва ўзгаларга, атрофмуҳитга муносабатларини яққол воқелик тарзида ижро этиш учун турли ўйинчоқлардан, шунингдек, уларнинг вазифасини ўтовчи нарсалардан ҳам фойдаланадилар. Аммо шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, ижтимоий ва маиший воқеликнинг барча жабҳаларини қамраб оладиган ролли ўйин уларда бирданига эмас, балки турмуш тажрибасининг ортиши, тасаввур образларининг кенгайиши натижасида вужудга келади, моҳияти ва мазмуни жиҳатидан оддийдан мураккабга қараб такомиллашиб боради. Ролли ўйин фаолиятини вужудга келтирувчи энг зарур омиллардан бири - болада ўз хатти-ҳаракатларини катталар хатти-ҳаракати билан солиштириш, ундан нусха олиш, айнан унга ўхшатиш туйғусининг мавжудлигидир. Худди шу сабабли катталар ва уларнинг хатти-ҳаракатлари боланинг ҳам ташқи, ҳам ички ибрат намунаси бўлади ва катталарнинг хулқ-атвори, юриш- туришининг ҳам объекти, ҳам субъекти ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болалар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Мактабгача ёшдаги болаларни расм чизишга ўргатиш

Мактабгача ёшдаги болаларни мактаб таълимига тайёрлаш технологиялари

Мактабгача ёшдаги болаларни тасвирий қобилияти ва ижодкорлигини ривожлантириш