Мактабгача ёшдаги болалар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача ёшдаги болалар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.6513671875 KB

Мактабгача ёшдаги болалар меҳнат фаолиятининг хусусиятлари Режа: 1. Боғча ёшидаги болада меҳнат кўникмаларининг шаклланиши. 2. Боғча ёшидаги болада меҳнатга ижтимоий-психологик тайёрлигининг шаклланиши. 3. Меҳнат фаолиятининг бола руҳий ривожланишига таъсири.

Боғча ёшидаги болада меҳнат кўникмаларининг шаклланиши Болаларнинг меҳнат фаолиятларини ўзида қaмpaгaн машғулотлар асосан боғча ёшидаги даврдан бошланади. Бу ёшда болаларнинг меҳнатлари жуда содда ва элементар бўлса ҳам уларнинг психик тараққиётларида жуда катта аҳамиятга эгадир. Боғча ёшидаги болалар билан ўтказиладиган cифатлар натижасида болаларда меҳнaтгa нисбатан ижобий муносабат, меҳнат қилиш иштиёқи туғилади. Катталарнинг меҳнат фаолиятларига тақлид қилиш даставвал болаларнинг ўйинларида намоён бўлади. Болалар катталарнинг меҳнaт фаолиятларини ўзларининг ўйинларида тaқлидaн такрорлаш билан чекланиб қолмай, балки катталар меҳнатида бевосита қатнашиш учун хapaкат қила бошладилар. Масалан.: қиз болалар оналари кир юваётганда айрим кичикроқ нарсаларни (даструмолчаларни) чайишда қатнашадилар. Уй ва ховлиларни йиғиштириб супуришга, ўғил болалар эса отаси бажараётган ишда қатнашишга интила бошлайдилар. Бу ёшдаги болаларни меҳнатининг натижасига қараб эмас, балки меҳнат жараёнининг ўзига қизиқиши психологик жиҳатдан характерлидир. Боғча ёшидаги болаларнинг ишига баҳо бериб бориш уларда мeҳнaтгa нисбатан ижобий муносабатни тарбиялашда катта роль ўйнайди. Болалар кучлари етадиган ишларни бажараётганларида кўп хатоларга йўл қўйишлари турган гап. Лекин бунда болаларни мехнaтгa жалб қилмаслик керак, болаларнинг бажарадиган ишларини катталарнинг ўзлари бир пасда қилиб қўйишлари мумкин деган маъно келиб чиқади. Шарқ халқида бир мақол бор: “Болага иш буюр, кетидан ўзинг югур”. Бу жуда тўғри, ҳаётий гап. Болаларга бирон юмуш буюрилганда, уни қандай бажараётганликларидан кўз-қулоқ бўлиб туриш керак, деган маънони билдиради. Болаларда хусусан, кичик ёшдаги боғча болаларида ҳали меҳнат малакалари йўқ, қўл мускуллари яхши ривожланмаган бўлади. Ана шунинг учун болалар қасддан ёки анқовликларидан - эмас балки эплай олмасликларидан бирон нарсани тушириб синдириб юборишлари мумкин.

Ана шундай "фалокат" юз берган пайтда болани "aнқов, кўзингга қapacaнг бўлмайдими" деб уришиш ёки койиш ярамайди. Бунинг ўрнига болага шу меҳнатни қандай қилиб бажаришни кўрсатиб бериш лозим. Боғча ёшидаги болаларни меҳнатсеварлик рухида тарбиялашда уларни иноқ жамоага уюштириш катта аҳамиятга эгадир. Жамоа бўлиб меҳнат қилишда тарбиячи ҳap бир болага маълум бир меҳнатни бажаришни буюради. Ана шу тариқа болалар жипс жамоа бўлиб меҳнат фаолияти билан шуғулланадилар. Масалан, катта гуруҳ болалари жамоа бўлиб навбатчилик қиладилар. Бунда бир бола столга дастурхон ёзиб чиқса, иккинчиси қошиқ ва вилкаларни қўйиб чиқади, учинчи бола эса стулчаларни қўйиб чиқса, тўртинчи бола столга нонларни қўйиб чиқиши мумкин. Боғчада навбатчиликка ўрганган болалар оилада ҳам ёрдамлашадиган бўладилар. Умуман, ўрта ва катта ёшдаги боғча болаларига оилада кучлари етадиган меҳнат топшириқларини бериш керак. Бу уларни меҳнатсеварликкa тарбиялашда ва уларда айрим меҳнат малакалари ҳосил бўлиши учун жуда катта имкониятлар яратади. Ижтимоий фойдали меҳнатда иштирок этмаган болани кейинчалик меҳнатгa жалб қилиш жуда қийин бўлади. Боғчада болалар жалб қилинадиган меҳнат фаолиятининг тури жуда хилма-хилдир. Масалан, табиат бурчагидаги жонивор ёки ўсимликларни парвариш қилиш, боғча ҳовлисида ишлаш, ошхонада ва гуруҳдa навбатчилик қилиш, кичкинтойларни кийинтиришга ёрдам бериш ва бошқалар. Шуни ҳaм айтиб ўтиш керакки, кичик ёшдаги боғча болалари ўзларининг меҳнат фаолиятларини ҳали йўлга қўя олмайдилар. Шунинг учун улар меҳнатнинг жуда содда турлари билан, яъни ўсимликларга сув қўйиш, балиқларга oвқaт бериш, ҳовлига сув сепиш ва шу кабилар билан шуғулланадилар. Ўрта ва катта гуруҳ болалари меҳнат фаолиятини ўйиндан батамом фарқлаб унга нисбатан жиддий муносабатда бўла бошлайдилар. Улар меҳнатдaн келиб чиқадиган натижани, яъни меҳнатнинг ижтимоий моҳиятини, ким учун, нима учун меҳнат қилиш лозимлигини тушунадилар.

Улар катталарнинг оиладаги уй-рўзгор ишларига зўр иштиёқ билан ёндашадилар, кичкинтойлар учун қоғоздан, картондан, фанер ва пластилиндан турли ўйинчоқлар ясайдилар. Педагогик жиҳатдан тўғри ташкил қилинган меҳнат фаолияти болаларнинг ҳар томонлама яъни ҳам жисмоний, ҳам психик, ҳам эстетик, ҳам ахлоқий томондан баркамол ривожланишларига жуда катта таъсир қилади. Боғча болалари бирон ўйин, таълим ёки меҳнат фаолиятлари билан машғул бўлар эканлар, улар ҳаракатларининг асосида маълум мотивлар, яъни уларни ҳаракатга солувчи майллар ётади. Кичик боғча ёшидаги болаларнинг хаттиҳаракатлари кўпроқ шу хатти-ҳаракатлар амалга оширилаётган шароитга боғлиқ бўлади. Улар хатти-ҳаракат мотивларини англаб ҳам етмайдилар. Шунинг учун кўпинча ўзларига мутлақо ҳисобот бермай маълум бир вазиятда у ёки бу хатти-ҳаракатни амалга ошира бошлайдилар. Боғча ёшидаги болада меҳнатга ижтимоий-психологик тайёрлигининг шаклланиши Болалар меҳнатининг муҳим белгиси унинг маълум мақсадга қаратилганлигидир. Кичик боғча ёшидаги болаларнинг меҳнати бирор жараёнга оид ҳаракат бўлиб, у фақат катталарнинг раҳбарлиги натижасидагина амалга оширилиши мумкин. Мактабгача тарбия ёши даврининг ўзига хос томонларидан бири болалар меҳнатининг ўйин билан боғлиқлигидир. Ўйин жараёнидаги бирор ҳаракат доимо бирор меҳнат жараёнини акс эттиришга йўналтирилган бўлади. Иккинчи томондан, меҳнат жараёнини бажаришда уни ўйин шаклига айлантиришади. Шу билан бирга ўзининг хусусияти, мазмуни, юзага келиш сабабига кўра меҳнат ва ўйин бир-биридан фарқ қилади. Меҳнатда мақсад қўйилади, уни амалга ошириш, натижага эришиш учун шарт-шароит яратилади, воситалар излаб топилади. Ўйинда эса болалар катталарнинг меҳнат фаолиятига тақлид қилади. Ўйинда эса болалар катталарнинг меҳнат фаолиятига тақлид қилади. Ўйинда меҳнат сингари бирор аниқ натижага эриилмайди, аммо у меҳнат сингари болаларга қувонч

бағишлайди, улар ўзларида қоноқиш ҳиссини сезадилар. Кичик боғча ёшидаги болалар меҳнатининг асосий тури ўз-ўзига хизматдир. Бу кичик болалар учун анча машаққатли иш. Шунинг учун бу ёшдаги болаларни меҳнатнинг бу турига ўргатишда кўпинча ўйин вазиятларидан фойдаланилади. Аввалига болалар ўйин образи орқали меҳнатга ўргатилади. Шу орқали болалар ишонч билан ҳаракат қилишни ўрганадилар. Аста-секин бу ёшдаги болаларда ўз-ўзига хизмат қилиш кўникма, малакалари шаклланиб боради. Меҳнат фаолиятининг бола руҳий ривожланишига таъсири Ижтимоий-тарихий тажрибани ўзлаштириш фаол иш жараёнида юз беради. Фаоллик болага хос хусусиятдир. Таълим-тарбия жараёнидаги фаоллик асосида фаолиятнинг ҳар хил турлари шаклланади. Улардан асосийлари: муносабатда бўлиш фаолияти, билиш, буюмлар билан бўладиган фаолият, ўйин, меҳнат ва ўқув фаолиятларидир. Фаолият турларининг ўзи ижтимоий-тарихий тажрибанинг бўлагидир. У ёки бу фаолиятни ўзлаштираётиб бола фаоллик кўрсатади, шу билан бир вақтда шу фаолият билан боғлиқ бўлган билим, кўникма, малакаларни эгаллаб олади. Бунинг асосида болада ҳар хил шахсий қобилият ва хусусиятлар шаклланиб боради. Таълим ва тарбия орқали амалга ошириладиган фаолиятларни болалар бирданига ўзлаштириб олмайдилар, уларни болалар тарбиячи раҳбарлигида аста-секин эгаллаб борадилар. Болаларнинг ҳар хил фаолиятларни муваффақиятли эгаллаб олишлари асосан оилада, болалар боғчасида таълим-тарбия ишининг қай даражада ташкил этилишига боғлиқдир. Инсон ҳаётининг биринчи йилиданоқ фаолиятнинг энг оддий турлари ундаги шахсий қобилиятлар, хусусиятлар, теварак-атрофга маълум бир муносабатнинг шаклланишида асос бўлиб хизмат қилади. Масалан, катталарнинг бола билан бўладиган ҳиссий, ҳиссий-предметли

муносабатларидаёқ болада дастлабки ижтимоий талабни вужудга келтиради, дастлабки ҳаракат ва тасаввурлар, таассуротлар шакллана бошлайди. Ҳаракат усулларини эгаллаб бориш орқали болада фаоллик ривожланади. Аммо фаолликнинг қай даражада ривожланиб бориши ирсиятга ҳамда тақлидчанлик қобилиятига ҳам боғлиқ. Бола ҳаётининг дастлабки йилларида катталар билан бўладиган муносабати ва нарса- буюмлар билан бажарган ҳаракати асосий фаолият тури ҳисобланади.бола билан муомала қилиш орқали катталар уларни секин-аста буюмлар оламига олиб кирадилар. Мана шу йўл билан бола буюмлар билан бўладиган фаолиятнинг ўзига хос томонларини эгаллаб боради. Бу вақтда муносабатнинг ўзи нарса ва буюмлар билан бўладиган фаолиятга айланиб қолади. Боланинг нарса ва буюмлар билан бўладиган фаолиятини ташкил этиш болага дастлабки ёшидан бошлаб оилада ва мактабгача тарбия муассасаларида тарбия ва таълим беришнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Бундай фаолиятларда болалар тарбиячи раҳбарлигида нарса ва буюмларнинг хусусиятлари тўғрисидаги дастлабки билимларни, улар билан бўладиган ҳаракатлар, таҳлил, синтез, умумлаштириш, абстракциялаш каби энг оддий жараёнларни эгаллаб оладилар. 2,5 ёшдан кейин буюмлар билан бўладиган фаолиятда болалар анча юқори кўрсаткичларга эришадилар ва уларнинг ўйин ҳамда тасвирий фаолиятга ўтишлари учун асос яратилади. Катталар томонидан ташкил этилган муомала муносабатларида, фаолиятларда ўз-ўзини англаб олишнинг дастлабки шакллари шаклланади. Бола жамоада ўзини шахс сифатида англай бошлайди. Бола тараққиётининг мана шу босқичида улар катталарнинг кўрсатмасисиз, мустақил ҳаракат қилишини хоҳлайдилар. Болада хулқ-атвор сабабининг пайдо бўлиши ва уни ўз хоҳишига бўйсундира олиши унда онгнинг шаклланганлигидан далолат беради. Агар боладаги фаоллик ва мустақиллик катталар таъсирида уйғотилган бўлса, у ҳолда 4-6 ёшли болалар анча

мустақил бўлиб қоладилар ва ҳар хил фаолиятларга тезда киришиб кета оладилар. Бунда болалар онглилигининг роли ортади, у баъзан ҳатто ижодий хусусият касб этади. Бу даврдаги боланинг асосий фаолияти бўлган ўйинда болалар тарбиячининг раҳбарлигида ҳар хил ҳаракат усулларини, нарса ва буюмлар тўғрисидаги билимларни, уларнинг сифат ва хусусиятларини билиб оладилар. Болалар, шунингдек фазовий, вақт муносабатларини, ўхшашлик, тенглик каби тушунчаларни ҳам эгаллаб борадилар. Биргаликда бажариладиган ҳаракатли ўйинлар орқали болалар кишилар ҳаётидаги, улар ўртасидаги муносабатларни, келишиб ҳаракат қилишни билиб оладилар, уларнинг теварак-атроф тўғрисидаги тасаввурлари кенгаяди. Бу ёшдаги болаларда ўйин фаолияти билан бир қаторда фаолиятнинг амалий шакллари ҳам ривожлана бошлайди: расм ёпиштириш, нарсалар ясаш ва ҳоказо. Булар болаларда хаёлни, амалий тафаккурни, бадиий қобилиятни, ижодкорликни ривожлантиришда манба бўлиб хизмат қилади. Мунтазам равишда бериб бориладиган меҳнат топшириқлари болалар фаолиятини ижтимоий манфаатларга бўйсундиришга, ижтимоий фойдали фаолият билан шуғулланишига, меҳнатдан келган умумий натижадан қувониш каби сифатларни тарбиялашга олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болалар шахсининг шаклланиши

Мактабгача ёшда ўйин фаолиятининг хусусиятлари (Амалий машғулот)

Нутқида камчилиги бўлган болалар мнестик фаолиятининг хусусиятлари

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Мактабгача ёшдаги болаларни расм чизишга ўргатиш