Боланинг ижтимоий ва шахс сифатида шаклланишида диалогик ва монологик нутқнинг аҳамияти - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Боланинг ижтимоий ва шахс сифатида шаклланишида диалогик ва монологик нутқнинг аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Боланинг ижтимоий ва шахс сифатида шаклланишида диалогик ва монологик нутқнинг аҳамияти Режа: 1. Мактабгача ёшдаги бола нутқнинг грамматик тўғрилигини ўстириш. 2. Диалогик нутқни ривожлантиришга доир махсус машғулотларнинг аҳамияти. 3. Монологик нутқини шакиллантиришнинг назари асослари. 4. Монологик нутқини шакллантириш усуллари.

Мактабгача ёшдаги бола нутқнинг грамматик тўғрилигини ўстириш. Диалогни ривожлантириш нафақат шунчаки нутқнинг муайян композитсион шаклини ўзлаштириш, балки боланинг ижтимоий ва шахс жихатдан шаклланишининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Диалогик диалог нафақат алоқа (интеллектуал мазмун) ва ўз манфаатларига йўналишни, балки шерикнинг нуқтаи-назарини, унинг қизиқишлари, истаклари, кайфиятини ҳисобга олишни ҳам кўзда тутади. Болалар бундай тажрибани кооператив тусдаги фаолият (биргаликда ясаш, чизиш, жамоа ўйинларини ўйнаш) натижасида тўплайдилар. Тенгдошлари билан диалог қилишда бола нутқи мазмундорликка (диалог вазиятидан қатъий назар) далолатдир. Мактабгача ёшдаги катта болаларнинг диалогик негизида нутқнинг янги шакли - монолог туғилади ва шаклланади.У боланинг ўз фикрлари, ҳистуйғулари, атроф-муҳит ҳақидаги билимларини ўртоқлашиш истаги оқибатида вужудга келади. Бунда нутқ қисқа ҳикоя шаклига эга бўлади. Ҳикояда, албатта, болани лол қолдирган ва уни ҳаяжонга солган бирон-бир қизиқ ҳодиса (табиат қўйнидаги қизиқарли учрашув, укасининг кулгили ҳаракатлари ва ҳ.к.) акс этади. Мактабгача ёшдаги болалар таниш эртакларни, мултфилъмлар мазмунини айтиб беришни, ўқиганларини сўзлаб беришни хуш кўрадилар. Мактабгача ёшдаги катта болаларнинг энг муҳим ютуғи - жаранглаётган нутққа қизиқишнинг шиддат билан ривожланиши, тил фаолиятини энг оддий англашнинг шаклланишидир. Сўзга нисбатан лингвистик муносабат дабдурустдан товуш, қофия, мазмун билан ўтказиладиган ўйинларда, сўз аҳамияти ҳақидаги саволларда, уларнинг жарангдорлиги ва мазмунида кўринади. Тил воқелигини англаш унинг барча томонларини - фонетик, лекцик, грамматик томонларини қамраб олади. Сўзга нисбатан онгли муносабат луғатни такомиллаштиришга (антонимлар, синонимлар, кўп маъноли сўзларни тушуниш), нутқнинг товуш маданиятини

ривожлантиришга (товуш талаффузи, тинглаш қобилияти, интонация ифодавийлиги), нутқнинг грамматик тўгрилигини шакллантиришга (морфология, сўз ясаш, синтаксис), равон нутқни ривожлантиришга таъсир кўрсатади. Диалогик нутқни ривожлантиришга доир махсус машғулотларнинг аҳамияти. Нутқда энг муҳим метод бу диалогик нутқ, яъни болалар билан сўзлашишдир. Сўзлашиш оғзаки нутқнинг энг оддий шакли бўлиб, унда бола ўзини тутиши, кўз қараши, хатти-ҳаракати, овозининг паст-баландлиги, тезлиги каби турли ҳолатлар ҳисобга олинади. Сўзлашиш – диалогик нутқ, асосан катталар ёрдамида амалга оширилади ва у айниқса, теварак-атрофни билиш жараёнида яхши натижалар беради. Жумладан, жамоат жойларида, кўпчилик ўртасида нутқ маданиятига риоя этишга эътибор қаратилади. Бунда бир-бирининг нутқини тўлдириб бориш, тузатишлар киритиш, сўраш, сўраб билиб олиш диалогик нутққа ўргатишнинг усуллари саналади. Диалогик равон нутқни ривожлантиришга доир махсус машғулотлардан бири суҳбат методи қуйидаги усуллар ёрдамида амалга оширилади: Тайёргарлик суҳбати (сўзлашиш) усуллари; Театрлаштириш усуллари (имитасия, қайта айтиб бериш). Суҳбатнинг қуйидаги вазифалари мавжуд: Болаларни Тўғридан-тўғри суҳбатлашишга, яъни суҳбатдоши сўзларини бўлмасдан тинглаш, луқма ташлаш учун қулай пайтни кутгани ҳолда ўзини тутиб туриш, суҳбатдоши учун тушунарли қилиб сўзлаш. Йўлдош – талаффуз ва грамматик кўникмаларни машқ қилиш, маълум сўзлар маъносини аниқлаштириш. Суҳбат жараёнида тарбиячи саволлар, топишмоқлар, бадиий сўз каби турли усуллардан фойдаланади.

Машғулот ишланмаси: Мавзу: Жамоа ҳаётидан ҳикоя тузиш: «Бизнинг мактабгача таълим муассасамиз». Мақсад: Тарбиячининг режаси асосида шахсий ҳаётда бўлган воқеаларни ҳикоя қилиб сўзлаб беришга ўргатиш. Вазифалар: Шахсий ҳаёт (тажриба)дан тугалланган ҳикоя тузиш малакасини шакллантириш. Гапираётганда сўзларни бир-бирига боғлаб, жумлалар тузиш малакасини мустаҳкамлаш. Айтилган жумлани қандай ҳолат (кайфият)да айтилганини аниқлаш (хафа, хурсанд). Товушга хос хусусиятларни аниқлаш. Кутилаётган натижалар: Шахсий ҳаёт (тажриба)дан тугалланган ҳикоя тузиш малакаси шаклланади. Гапираётганда сўзларни бир-бирига боғлаб, жумлалар тузишга ўрганадилар. Товушга хос хусусиятларни билиб оладилар. Керакли жиҳозлар: Мавзуга оид расмлар. Стол, стул, рангли қж-жз ва қаламлар, ўйин иштирокчилари. Машғулотнинг бориши: Тарбиячи : Болалар, ҳозир биз учун қадрдон бўлган мактабгача таълим муассасаси ҳақида суҳбатлашамиз. Биз мактабгача таълим муассасасини севамиз. У бизнинг иккинчи уйимиз. Сиз мактабга борганингизда ўқитувчингиз мактабгача таълим муассасаси ҳақида сўраб қолиши мумкин.

Шунда сиз қийналиб қолмаслигингиз учун шу мавзуда ҳикоя тузишга ўрганамиз. 1. Сиз қатҳаган мактабгача таълим муассасаси қайси кўчада жойлашган? 2. У неча қаватли? 3. Мактабгача таълим муассасасининг қандай хоналари бор? 4. Майдонча, ер участкалари борми? 5. Унинг киравериши қандай безатилган? Тарбиячи : Мактабгача таълим муассасаси ҳақида суҳбатлашиб олдик. Энди ким шу мавзуда ҳикоя тузиб беради? (Тарбиячи намунавий ҳикоя бериши мумкин). Мактабгача таълим муассасаси Олмазор кўчасида жойлашган. Икки қаватли. Биринчи қаватида ошхона, ҳамшира, мудира хоналари бор. Шу қаватда музей хонаси ҳам бор. Мусаввирлар кираверишини ўзбек халқ эртакларидан лавҳалар билан безатишган. Биз мактабгача таълим муассасасини севамиз (5-6 та болалар ҳикоялари тингланади). Тарбиячи : Мен ҳикояларингизни эшитиб, мактабгача таълим муассасасингизни қанчалик яхши кўришингизни билиб олдим. Ҳозир «Мактабгача таълим муассасаси» жумласини мен чақирган бола айтади. Қолган болалар айтилган гап қайси кайфиятда айтилганини аниқлайдилар (Болалар жумлани хафа, хурсанд каби ҳолатда-кайфиятда айтишлари мумкин). Жисмоний дақиқа: Болалар билимини текшириш ва мустаҳкамлаш учун саволлар: 1. Мактабгача таълим муассасаси қайси кўчада жойлашган? 2. У неча қаватли? 3. Мактабгача таълим муассасамизнинг қандай хоналари бор? 4. Унинг киравериши қандай безатилган? 5. Кимнинг ҳикояси сизга ёқди?

Жонлантириш учун саволлар: 1. Болаларга диалогик нутқни ўқитишнинг асосий методини тавсифлаб беринг. 3. Суҳбатдан қайси таркибий компонентларни ажратиб кўрсатиш мумкин? 2. Диалогик равон нутқни ривожлантиришга оид машғулотларда педагог қайси асосий методлардан фойдаланиши зарур? 3. Репродуктив ва қидирув саволлари нимани англатади? Монологик нутқни шакллантиришнинг назарий асослари. Монологик нутқ бир кишининг бошқаларга қаратилган нутқи ҳисобланади ва ҳикоя қилиш, хабар бериш, ўқигани ёки эшитганини қайта сўзллаб бериш, ўзи савол бериб, ўзи жавоб бериш шаклида намоён бўлади. Болаларга кенг ёйилган фикр тузишни ўқитишда тарбиячи уларда матн тузилмаси (боши, ўртаси, оҳири) ҳақидаги энг оддий билимларни, гап билан фикрнинг таркибий қисмлари ўртасидаги алоқалар ҳақидаги тасаввурни шакллантириши зарур. Айнан ушбу кўрсаткич (гаплар ўртасидаги алоқа воситаси) нутқий фикрнинг равонлигини шакллантиришнинг муҳим шартларидан бири сифатида иштирок этади. Ҳар қандай тугалланган фикрда ибораларни боғлашнинг кенг тарқалган вариантлари мавжуд бўлади. Гапларни боғлашнинг энг кенг тарқалган усули – бу занжирли алоқадир. Олмош, лекцик такрорлаш, синонимик жиҳатдан ўрин алмашиш мазкур алоқанинг асосий воситалари ҳисобланади. Занжирли алоқа нутқни янада мослашувчан ва ранг-баранг қилади, чунки бола бу усулни эгаллар экан, бир сўзни қайта такрорлашдан қочади. Педагог болаларга гапларни параллел равишда боғлашни ўргатиши зарур, бунда гаплар бир-бирига уланмайди, балки таққосланади ёки ҳатто қарама-қарши қўйилади (Кучли шамол эсарди. Қуён инига яшириниб олди). Мактабгача катта ёшдаги болаларга равон матнлар тузишни ўргатишда уларда мавзуни ва айтилган сўзнинг асосий фикрини очиб бериш, матнга сарлавҳа қўйиш қобилиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиш зарур.

Равон фикрни ташкил этишда интонация катта рол ўйнайди, шунинг учун айрим гаплар интонациясидан тўғри фойдаланиш кўникмасини шакллантириш, умуман, матннинг таркибий бирлиги ва мазмунан тугалланганлигини қайд этишга ёрдам беради. Катталар билан болаларнинг биргаликдаги сўз ижодкорлиги монологик нутқни ривожлантиришнинг асосий шарти ҳисобланади. Эндигина беш ёшга тўлган болалар таниш эртакларни ҳикоя қилиб бериш, воқеалар тўқиш, шахсий тажрибасидан сўзлаб беришга қизиқишни намоён қиладилар. Катта ёшли киши йўналтирувчи ва аниқлаштирувчи саволларни бериш, ўйин вазиятларини яратиш орқали бола ташаббусини қўллаб-қувватлаши даркор. Педагогнинг секингина ҳикоя мазмунини, режасини, воқеаларнинг эҳтимолий ривожини, сўз шаклини айтиб қўйиши биргаликдаги сўз ижодкорлигида муҳим аҳамиятга эгадир. Монологик нутқни шакллантириш усуллари. Болаларда грамматик тизимни – синтаксис, морфология, сўз ҳосил қилишни шакллантириш ўзининг алоҳида хусусиятларига эга бўлиб, уларни ривожлантириш учун педагог турли воситаларни қўллаши даркор. Морфология ва сўз ҳосил қилишни ўзлаштириш учун рағбатлантирувчи тил ўйинлари; синтаксисни ривожлантириш учун эса, кенг фикр билдириш учун мотиватсияни яратиш муҳим. Маълумки, болалар ўз иқтидорига қараб турлича даражада ривожланади ва ўз навбатида педагогнинг раҳбарлиги ҳам босқичли хусусиятга эга бўлади. Бола ҳаётининг бешинчи йилида педагог рағбатлантиришга (гап сўз ҳосил қилиш ва сўз ижодкорлиги хусусида бормоқда); олтинчи йилда – гап таркибини энг оддий таҳлил қилиш, нутқнинг грамматик тўғрилигини шакллантиришга (сўз ўзгартиришда); еттинчи йилда – ҳосила сўзлар ўртасидаги расмий-семантик муносабатларни оддий таҳлил қилишга, нутқий ижодкорликка, мураккаб синтактик тузилмаларни ихтиёрий тузишга алоҳида эътибор бериши лозим.

Дидактик ўйинлар ва грамматик мазмундаги машқлар - болаларнинг тилга оид ўйинларини, уларнинг грамматик соҳасидаги фаоллигини рағбатлантиришнинг муҳим воситасидир. Педагог болаларга сўз бирикмасини ўйлаб кўриш, сўнгра гапда сўзларни бир-бири билан тўғри боғлаш қобилиятини ўргатиши зарур. Болалар фикрларида мураккаб синтактик тузилмаларни шакллантиришни ёзма нутқ вазиятида, яъни бола матнни айтиб турадиган, катта ёшли киши эса, уни ёзиб борадиган вазиятда амалга ошириш тавсия этилади. Болага бир турдаги тузилмалардан фойдаланмаган ҳолда сўзларнинг тўғри тартибини қўллашни ўрганишда ёрдам берадиган машқларга алоҳида эътиборни қаратиш зарур. Муҳими, болада гап таркиби ҳақида ва ҳар хил турдаги гапларда лекцикадан тўғри фойдаланиш ҳақида оддий тасаввурлар шакллансин. Бунинг учун болаларга гапда сўзларни бириктиришнинг турли усулларини, сўзлар ўртасидаги айрим мазмунли ва грамматик боғлиқликлардан фойдаланишни ҳамда гапни интонатсион жиҳатдан расмийлаштиришни ўргатиш зарур. Шундай қилиб, нутқнинг грамматик тизимини шакллантириш жараёнида синтактик бирликлар билан амаллар бажариш кўникмаси шаклланади, муайян мулоқот шароитида ва равон монологик фикрларни тузиш жараёнида тил воситаларини онгли равишда танлаш таъминланади. Бола нутқи, агарда у атрофдагиларга тушунарли бўлсагина ишончли мулоқот воситаси бўлиб хизмат қилади. Бу эса фикрни сўзларда изчил, равон ва тўлиқ ифодалашга, аниқ сўзларни танлашга, талаффузнинг софлиги ва тўғрилигига боғлиқ. Қулай шарт-шароитларда у ёки бу даражада ушбу хусусиятлар болада аниқ режа асосида ўқитиш, турли методик усулларни қўллаш йўли билан ҳосил қилинади. Тарбиячи болаларнинг тафаккурини ва унинг нутқининг барча жиҳатларини, шу жумладан, образлиликни ҳам уларга атрофдаги ҳаёт, оила ва мактабгача таълим муассасасининг маиший ҳаёти, кишилар меҳнати, ижтимоий воқеа ва ҳодисалар билан, жонли табиат

ва предметли олам билан танишиш имконини берадиган даражада ривожлантиради. Мактабгача ёшдаги болалар борлиқни фаол қабул қиладилар ва атроф-муҳитдаги ҳаётга қўшилиб кетадилар, бу эса уларда сўз захираларининг тез ортишига олиб келади.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Равон нутқни ривожлантириш

Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқ хусусиятлари