Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари Режа: 1. Нутқнинг товуш маданияти тушунчаси. 2. Нутқнинг товуш маданиятига доир ишлар. 3. Боланинг ҳар бир ёш босқичида нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш.

Нутқнинг товуш маданияти тушунчаси. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг нутқини ривожлантириш алоҳида аҳамиятга эга. Инсон ўз фикрларини ифодалаш ва бошқаларнинг фикрларини тушуниш учун она тилидан фойдаланади. Нутқни эгаллаш болага бевосита ва билвосита (ҳикоя, бадиий асар, тарбиячининг тушунтириш ва бошқалар) йўл билан борлиқ ҳақида билимлар ҳосил қилишга имкон беради. Мактабгача таълим муассасасида луғат бойлигини ошириш, сўзнинг грамматик тузилишини шакллантириш, боғланишли нутқни ривожлантириш вазифалари ҳал этилади. Нутқнинг товуш маданиятига доир ишлар. Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ривожлантиришда эришилган асосий натижалар тенгдошлар билан мулоқот асосий ўрин эгаллайдиган мулоқот соҳасидаги чуқур ўзгаришлар билан боғлиқ. Бола катта ёшдаги одамдан кўра ўз тенгдошини афзал кўра бошлайди. Бирга ўйнаётган ўртоғига қаратилган нутқ катталар билан бўлган нутқдагига нисбатан мазмунлироқ бўлиб боради. Шерик билан диалог мувофиқлаштирилган предметли ва нутқий ҳаракатлар тусига эга бўлади. Бола энди қўшнисининг эътиборини ўзига жалб қилишни билади, унинг ўзи ўртоқларининг ишлари ва фикрлари билан қизиқади. Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқининг функсиялари кўп қирралидир. Бунда бола нутқдан атрофдагилар билан мулоқот ўрнатиш, ўзига, ўз ишлари ва кечинмаларига эътиборни жалб қилиш, бир-бирини тушуниш, шеригининг хулқига, фикр ва ҳиссиётларига таъсир қилиш, ўз фаолиятини йўлга қўйиш, ўзининг ва бирга ўйнаётган ўртоқларининг ҳаракатларини мувофиқлаштириш учун фойдаланади. Нутқ атрофдагилар ҳақидаги билимларнинг муҳим манбаи, табиат, нарсалар ва кишилар олами ҳақидаги тасаввурларни қайд этиш воситаси, билиш фаолиятининг воситаси бўлиб хизмат қилади. Мактабгача катта ёшдаги бола учун нутқ объектив муносабатларнинг алоҳида соҳаси бўлиб, бола уларни сўзлар, товушлар, қофиялар, маънолар билан ўйнаш орқали англаб етади. Бола ўзининг амалий,

билиш ва шахсий эҳтиёжларини қондириш учун ўзида мавжуд бўлган барча воситалардан ва ноихтиёрий вазиятларда фикр билдиришдан, нонутқий воситалардан (имо-ишоралардан, мимика ва ҳаракат) ва бевосита нутқнинг ўзидан фойдаланади. Нутқнинг барча турлари ва шакллари тил шахсининг такрорланмас индивидуал портретини ҳосил қилгани ҳолда ўзаро биргаликда мавжуд бўлади. Диалогни ривожлантириш фақатгина нутқнинг муайян композитсион шаклини ўзлаштиришдан иборат бўлиб қолмай, балки у боланинг ижтимоий жиҳатдан ривожланиши ва унинг шахси шаклланишининг муҳим таркибий қисми бўлиб ҳам ҳисобланади. Диалогик мулоқот нафақат хабар қилишга (интеллектуал мазмундаги хабарга) ва ўз манфаатларига йўналтирилишни, балки шеригининг мавқеини, унинг манфаатлари, истак-хоҳишлари ва кайфиятини ҳам ҳисобга олишни назарда тутади. Диалогда нутқий ҳаракатларни мувофиқлаштириш тўғридан-тўғри шеригини тушуна олиш, унинг нуқтаи-назарини қабул қилишни билишга ҳам боғлиқдир. Бундай тажрибани болалар ўзаро уюшган фаолиятда (биргаликда ясаш, расм чизиш, ҳикоя қилиш, жамоавий ўйинлар) орттирадилар. Тенгдошлар билан мулоқотда бола нутқи мазмунлилик (мулоқот вазиятидан қатъий назар тил воситаларидан фойдаланиш асосида мазмуннинг тушунарлилиги) касб этади. Мактабгача катта ёшдаги болаларнинг диалогик мулоқоти жараёнида нутқнинг янги шакли – монолог вужудга келади ва шаклланади. У боланинг ўз фикрлари, ҳиссиётлари, атрофдаги олам ҳақидаги билимлари билан ўртоқлашишни исташи туфайли вужудга келади. Бунда нутқ қисқа ҳикоя шаклида рўй беради. Ҳикояда болани ҳайрон қолдирган ва ҳаяжонга солган қандайдир қизиқ нарса (янги ўйинчоқ сотиб олиш, оила аъзоларининг кулгили вазиятларга тушиб қолиши ва ҳ.к.) акс этади. Мактабгача ёшдаги болалар таниш эртакларни ҳикоя қилиш, мултфилъмлар мазмунини айтиб бериш, ўқиган нарсаларини айтиб беришни яхши кўрадилар. Жаранглаётган нутққа бўлган қизиқишнинг шиддат билан ривожланиши, тил борлиғини энг оддий англашнинг шаклланиши мактабгача катта ёшдаги болалар эришган

энг муҳим ютуқ ҳисобланади. Сўзга нисбатан лингвистик муносабат товушлар, қофиялар, мазмунлар билан тўсатдан бошланган ўйинлар, сўз мазмуни, уларнинг жаранглаши ва мазмуни ҳақидаги масалаларда кўринади. Тил борлиғини англаш унинг барча – фонетик, лекцик, грамматик томонларини қамраб олади. Нутққа нисбатан онгли муносабат луғатни такомиллаштиришга (антонимлар, синонимлар, кўп маъноли сўзларни тушунишга), нутқнинг товуш маданиятини (товуш талаффузи, талаффуз, тинглай олиш қобилияти, оҳанг ифодалилиги) ривожлантиришга, нутқнинг грамматик тўғрилигини (морфология, сўз ҳосил қилиш, синтаксисни) шакллантиришга, равон нутқни ривожлантиришга таъсир қилади. Мактабгача катта ёшда нутқнинг грамматик тўғрилигини шакллантириш нутққа нисбатан танқидий муносабат пайдо бўлиши ҳамда ривожланиши, аниқ ва тўғри сўзлашга интилиш билан боғлиқ. Тўғри сўзлашга интилиш грамматиканинг барча соҳалари – морфологияда (аниқ шакл ҳосил қилишда, шаклларнинг турли-туманлигини ўзлаштиришда: столлар, стуллар, қаватлар ва бошқ.), сўз ҳосил қилишда, (нон учун – нондон, туз учун туздон ва бошқ.) синтаксисда (оғзаки нутқ қурилмасини енгиб ўтиш: ва боғловчисини кўп марта қўллаш орқали гапни чўзиб юбориш, битта гапда тўғри ва билвосита нутқни аралаштириб юбориш ва бошқ.) кўзга ташланади. Нутқнинг грамматик тўғрилигига интилиш кўпроқ етти ёшли болаларга хосдир. Беш ёшли болакай ҳали ҳам грамматик шакллар устида завқ билан машқ қилади ва айнан мана шу сўз билан машқлар келажакда грамматик жиҳатдан тўғри ифодаланган нутқ учун пойдевор яратади. Боланинг ҳар бир ёш босқичида нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш. Нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш она тилидаги товушларни аниқ айтиш, уларни тўғи талаффуз қилиш, сўзлар ва ибораларни аниқ талаффуз қилиш, тўғри нутқий нафас олиш, шунингдек, овоз кучидан етарли даражада фойдалана олиш қобилияти, нутқнинг нормал суръати ва ифодалиликнинг турли интонатсион воситалари (нутқ мусиқаси, мантиқий

сукут, урғулар, нутқ суръати, ритми ва тембри) ни шакллантиришни ўз ичига олади. Товуш маданияти яхши ривожланган нутқни тинглай олиш қобилияти асосида шаклланади ва ривожланади. Нутқни ривожлантириш методикаси замонавий она тили (ўзбек, рус тиллари ва бошқ.) курсларига, адабиётшунослик асосларини ўзида жамлаган болалар адабиётига, умумий, болалар ва педагогик психологияга, умумий ва мактабгача ёшдаги болалар педагогикасига таянади. Методиканинг мазмуни ва уни амалга оширишнинг етакчи ғоялари сифатида қуйидагилар чиқадилар: • Боланинг қадр-қимматини ва унинг ўзига хослигини тушуниш, бола нутқини «яқин ривожланиши ҳудуди»га қараб ривожлантиришни кўзда тутган ҳолда ривожлантириш хусусиятларини ҳисобга олиш; • Педагогик мулоқотнинг бола билан эмотсионал алоқа ўрнатишга, у билан диалогик ҳамкорлик қилишга йўналтирилганлиги; • Мактабгача ёшдаги болаларга нутқни махсус ўргатишнинг асосини коммуникатив ёндашув ташкил этиши лозим бўлган нутқий фаолият тузилмаси доирасида амалга оширилаётган ижодий жараён сифатидаги аҳамиятини тан олиш. Нутқ маданиятини ривожлантиришга оид ишларга касбий тайёрлик шаклланганлиги мезони сифатида қуйидагилар чиқадилар: • Нутқни ривожлантириш курсини ўрганиш ва болалар билан ишлашга масъулият билан ёндашиш; • Болалар нутқини ривожлантириш механизми ва хусусиятлари, нутқий фаолиятнинг назарий асослари, якка тартибда нутқий ривожланишни диагностика қилиш тамойиллари ва методикаси, нутқнинг турли қирраларини ривожлантириш методлари ва воситаларининг ўзига хос хусусиятлари ҳақидаги билимларнинг тўлиқлиги ва изчиллиги; • Болаларнинг нутқий мулоқоти натижаларини мос равишда таҳлил қилиш ҳамда баҳолаш, бола нутқига педагогик таъсир кўрсатишнинг мақбул тизимини танлаш ва қўллашга қодирлик.

Нутқни шакллантиришнинг муҳим воситаси бўлган бадиий адабиёт бола нутқини ривожлантиришда алоҳида ўрин тутади. Болаларнинг ушбу санъат турини қабул қилишидаги ўзига хосликлар, Мактабгача тарбия муассасасида китоблар ёрдамида амалга ошириладиган ишлар мазмуни ва методикаси тегишли мавзуда очиб берилади. Нутқдаги бузилишлар – инсон аҳволини баҳолашда тил параметрлари ёрдам бериши мумкин бўлган ягона ҳолат эмас. Айрим вазиятларда (руҳий зўриқиш, сиқилиш пайтида) яхши тайёргарликдан ўтган одамларда физиологик параметрлар бўйича айрим нуқсонлар сезилмайди. Аммо уларнинг нутқи мутахассис бўлмаган одам тушуниши қийин бўлган даражада ўзгаради. Кўпинча фақат тил мезонларигина бундай ҳолат юз беришидан далолат бериши мумкин. Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш – бу мураккаб руҳий жараён бўлиб, у фақат боланинг эшитган нутқига тақлид қилишидан иборат эмас. Бу жараён болаларда умуман мулоқот фаолиятини ривожлантириш ва биринчи навбатда, мулоқотга эҳтиёж мавжудлиги билан боғлиқдир. Боланинг борлиқнинг янги томонларига йўналтирилганлиги: амалий фаолиятдан оламни, сўнгра одамларни, уларнинг муносабатларини ўрганишга ўтиш янги мақсадларга хизмат қилувчи янги мулоқот воситалари заруратини келтириб чиқаради. Бола лекцикасини кенгайтириш, унинг ўз кечинмаларини янада кенг ва хилма-хил ифодалашни ўзлаштириши учун имконият яратади. Нутқ маданиятини замонавий ва тўлақонли ривожлантириш учун атрофдаги одамлар билан ўзаро ҳамкорлик боланинг мулоқотга бўлган эҳтиёжи таркибини бойитиши зарур. Болаларнинг нутқни эгаллаб олишларининг сабаби уларнинг мулоқот фаолиятларининг асосини эҳтиёжмотиватсия ташкил қилиши, унинг таркиби ўзгарганлигидадир. Вербал босқичда болада суст нутқ шаклланади. Ушбу босқичга бўлган даврнинг асосий аҳамияти шундан иборатки, унинг ичида навбатдаги босқич – фаол нутқ пайдо бўлиши босқичига ўтиш учун зарур бўлган шароит

вужудга келади. Боланинг фаол нутқни ўзлаштиришининг иккинчи босқичида учта асосий жиҳат ажралиб чиқади: эмотсионал муносабатлар; биргаликда фаолият (ҳамкорлик) давомидаги муносабатлар; товушли муносабатлар. Боланинг катталар билан мулоқот қилишининг кўриб чиқилаётган ҳар бир жиҳати унинг олдига катталар томонидан қўйилаётган ва сўздан жамиятда ўзаро бир-бирини тушуниш учун шартли равишда қабул қилинган восита сифатида фойдаланишни талаб қилишдан иборат бўлган коммуникатив вазифани қабул қилишига ёрдам беради. Бундан ташқари, коммуникатив омилнинг кўриб чиқилаётган ҳар бир жиҳати у ёки бу даражада ва ўз ҳолича болаларнинг коммуникатив вазифани ҳал этишларига, яъни нутқдан фойдаланишларига ёрдам беради. Нутқни ривожлантиришнинг учинчи босқичида – унинг материяси (лекцика ва грамматика) боланинг мулоқот вазифасини ўзгартирган ҳолда катталар билан мулоқотга бўлган эҳтиёжига ва унинг таркибига узвий боғлиқ бўлади. Бу боланинг нутқнинг янги, янада мураккаб ва кенг қамровли жиҳатларини ўзлаштиришига олиб келади. Боланинг руҳан шаклланишида нутқнинг ҳал қилувчи ўринни эгаллаши унинг турли босқичларда ривожланишига ёрдам берувчи шартшароитлар ва омилларнинг аҳамиятини янада оширади. Нутқ ривожини ҳаракатлантирувчи кучлар ҳақидаги масала улар шиддат билан ва тўсатдан амалга оширилиши туфайли ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Ҳалқ эртаклари, ривоятлар ва халқ ўйинлари орқали болалар нутқ маданиятини ривожлантириш. «Тулки, қуён ва хўроз» халқ эртаги: • Бола мазкур эртак мазмунини қабул қилиб тушундими? • Бола кўргазма асосида эртак мазмунини сўзлаб бера оладими? • Бола эртак мазмунини кўргазмали воситасиз сўзлай оладими? Болаларга эртак ўқиб берилгандан кейин бир кун ўтиб, ҳар бир бола билан ушбу эртак бўйича тажриба учун суҳбат ўтказилди.

Эртак юзасидан қуйидаги саволлар берилди: 1. Тулкининг уйи қуённинг уйидан нимаси билан фарқ қилади? 2. Нимага тулки қуённи уйидан ҳайдаб чиқарди? 3. Хўроз қуённи қандай қилиб қутқарди? Саволлардан кўриниб турибдики, биринчи савол эртакдаги парчани қайта ҳикоя қилиб беришга қаратилган бўлса, иккинчи саволимиз эртак бўйича бола ўз фикрини билдиришга қаратилган. Учинчи саволимиз эса, нутқнинг ифодавийлигини талаб этади. Ривоят. Бир кампирнинг ўғли бор экан. Унинг хотини ва тўрт ёшли ўғли бор экан. Набира бувисини ниҳоятда яхши кўраркан. Ҳар куни келин овқат пишириб қайнонасига ёғоч коса, ёғоч қошиқда овқат берар экан. Набира буни кузатиб борар ва ажабланар эди. Бир куни келин ўғли ёғочдан нимадир ясаётганини кўриб қолибди. - Нима ясаяпсан, болам? деб сўрабди онаси. - Сиз билан отамга товоқ ясаяпман. Катта бўлганимда сизларга шунда овқат бераман, дебди ўғил. Келин ўз қилмишидан пушаймон бўлиб, қайнонасига меҳрибон бўла бошлабди. Бир кундай сўнг ҳар бир болага мазкур ривоят бўйича қуйидаги саволлар берилди: – Келин қайнонасига овқатни нимада берар эди? – Келин ўғли ёғочдан нимадир ясаётганини кўриб, нима қилаяпсан болам, деб сўраганда қандай жавобни эшитди? – Кейин нима бўлди? «Чўлоқ жўжа» ўйини. Бу ўйинда болалар ярим доира шаклида ўтирадилар. Полга бешта таёқча тўртта катакли нарвон шаклида ташлаб қўйилади. Ҳар бир катакчага биттадан стол қўйилади. Столга ўтилган мавзулар бўйича ўқилган эртак ва ривоятлардан қисман тасвирланган расмлар жойлаштирилади. «Чўлоқ жўжа» полдаги бола ўйнаб синфдан-синфга сакраб юради. Агар у расмда тасвирлангани бўйича саволга жавоб берса, кейинги синфга икки оёқда, агар

жавоб бера олмаса бир оёқда туриб, яъни, жойига бориб ўтиради. Агар хато қилса бир оёқда сакраб боради. Бу ўйинда қуйидаги саволларга жавоб бериш талаб қилинади: • Эртакнинг номини айтиб беринг. • Расмда тасвирланган парчани айтиб беринг. • Ривоятда тасвирланган парчани айтиб беринг.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Мактабгача ёшдаги болаларни расм чизишга ўргатиш

Товушларнинг тўғри талаффузи юзасидан олиб бориладиган ишлар мазмуни

Мактабгача ёшдаги болаларни расм чизиш фаолиятига ўргатиш (4-амалий машғулот)

Болаларни табиат билан таништириш методикасининг мақсад ва вазифалари

Болаларни мактабга тайёрлаш методикаси фанининг максад ва вазифалари