Мушаклар ҳолатини бошқарувчи ўйинлар - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мушаклар ҳолатини бошқарувчи ўйинлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.498046875 KB

Мушаклар ҳолатини бошқарувчи ўйинлар Режа: 1. Диққат-эътиборни фаоллаштирувчи машқлар. 2. Тинглаш қобилиятини ривожлантириш машқлари. 3. Саноқ машқлари.

Мушаклар ҳолатини бошқарувчи ўйинлар Сув билан ўйнаш . (6/8 ўлчовдаги ҳаракатлантирувчи ихтиёрий куй). Болалар полда худди қирғоқ бўйида ўтиргандай ўтирадилар, қўллар туширилган сув билан ўйнашади: қўллар майин ҳаракатлар билан ён тарафга ва куракларни яқинлаштирган ҳамда гавдани бир оз орқага оғдирган ҳолда орқага очилади сўнгра худди сувни қамраб олгандай билаклар бошланғич ҳолга қайтарадилар. Қўллар билаклар билан секингина сувга уради. Майин ҳаракатлар жадаллигини болаларнинг ўзлари белгилайдилар. Тарбиячи болаларга ёзда илиқ сув билан ўйнашишнинг жуда ёқимлилигини ва сувнинг қуёш нурларида ярқирашини эслатиб, уларнинг тасаввурларини фаоллаштиради шу билан бирга ички ҳолатни юмшатади. Ҳаракатлар ифодали ва самимий бажарилиши керак. Шабада ва шамол (Л.Бетховен мусиқаси). Қўшниларнинг ён томонга очиб кўтарилган қўллари бир-бирига тегиб кетмаслиги учун барча болалар бир томонга юзланган холатда хона бўйлаб эркин жойлашадилар. 1) «Шабада дарахт шохларини оҳиста силкитади» – болалар иккала қўлларини олдинга бир ўнгга, бир чапга олиб борадилар ва секинлик билан уларни тўғрига ва юқорига кўтарадилар. Ҳаракатлар майин бажарилади. 2) Худди шу ҳаракатлар қўлларнинг юқорига кўтарилган ҳолатида ҳам бажарилади. 3) «Шамол кўтарилди» – болалар қўлларини бир гал ўнгга, бир гал чапга кучли силкитадилар. 4) «Шамол босиляпти» – болалар қўлларини секин-аста пастга тушриб бориб 1-рақамли ҳаракатни бажарадилар. Бундай машқлар елка, тирсак, панжа ва бармоқлардаги зўриқишни юмшатишга қаратилган. «Япроқ-бармоқлар шамолда енгил тебранишлари лозим».

Қувноқ оёқчалар (Ихтиёрий рақс куйи). Болалар қўлларини белларига тираган холда стулларда ўтрибдилар, тирсаклар кўтарилган, ўнг оёқ кўтарилишда енгилгина букилиб, товон ерга тиралади, оёқ учи тепага қаратилган, бармоқлари эркин ҳолда; кейин подъем тикланади, оёқ бармоқларнинг учигача полга тегиб туради ва иккинчи оёқга тегиб туради; энди барча ҳаракатлар чап оёқ билан ва ниҳоят иккала оёқ билан биргаликда бажарилади. Голеностоп бўғинларини бўшаштириш машқлари Қумга расм чизамиз. Болалар зал бўйлаб эркин холатда жойлашадилар ва полда оёқларини қовуштириб ўтирадилар, қўллар пастга туширилган. Ўнг ва чап қўл бармоқларининг учи билан болалар қумда узун тўғри чизиқ чизадилар (ёки пол устида). Майин ҳаракатланиш билан ўнг қўл ўнг тарафга очилади, кейин бошланғич ҳолатга келтирилади, айнан шу ҳаракатлар чап қўл билан хам бажарилади; энди ўнг қўлни ўнгга ва орқага очиб бориб, қумда, иложи борича узоқроқ масофада, айлана чизиғини чизадилар, бунда тана ва бош ўнг томонга бурилган, кўзлар эса қўл ҳаракатини кузатиб туради. Бажарилган барча ҳаракатлар энди чап йўналиш билан такроран бажарилади, болалар ўзлари танлагандай майда доирачалар чизадилар. Расм чизилиб бўлганидан сўнг қўллар пастга осилиб туради. Бундай машқлар елка, тана ва бўйин қисмлардаги зўриқишни йўқотади. Диққат-эътиборни фаоллаштирувчи машқлар. Бу машқлар кўриш ва тинглашни қўзғатувчи тезкор ва аниқ реакцияларни тарбиялайди, хотиранинг барча шаклларини: нигоҳдаги, тингланган ва мотор кўринишларини тарбиялайди. Шуғулланувчилар диққат-эътиборни мужассамлаштиришни ўрганадилар ҳамда ирода мустаҳкамлигини намоён этадилар. Доимий ҳаракатда бўладиган муҳит барпо қилиш орқали тарбиячи шуғулланувчиларда аниқ йўналиш бўйича маълум бир тарзда фаолият кўрсатишга тайёргарликни шакллантиради. Бундай тайёргарликнинг тарбияланиши диққат-эътиборнинг мустаҳкамлигини таъминлайди, берилган

кетма-кетликдаги фаолиятларни амалга ошириш малакасини, бир ҳаракатдан бошқа бир ҳаракатга ўтиш қобилиятини ҳамда амаллар кетма-кетлигини хотирада сақлаб қолишни шакллантиради. Диққатни шакллантиришда сўз, мусиқа ва салоҳият асосий омиллар бўлиб ҳисобланади. Айниқса, мусиқа кенг кўламда қўлланилади. Мусиқий руҳиятнинг, оҳанг парчалари, ритмлари, регистрлар ёрқинлиги, характери ҳамда товуш кучи ва ижро этиш шаклининг алмашинуви машқларни ташкил этувчи ҳаракатлар алмашинувини бошқаришга имкон беради, шунингдек, шуғулланувчилар эътиборини мусиқани ўзгартиришга, демак ҳаракатни ҳам ўзгартиришга жалб этадилар. Логоритмик машғулотлар вақтида, одатда, диққат-эътиборни фаоллаштирувчи икки машғулот ўтказилади. Югуриш ёки юриш билан боғлиқ бўлган ҳаракатланувчи машғулотни ёки бўлмаса статистик машғулотни танлашни тарбиячи ўйлаб чиқади. Бундай танлов машғулот схемасига киритилган бўлиб, ўтилган ва навбатдаги машқлар жараёнидаги руҳий мотор зўриқишларига боғлиқ бўлади. Ҳаракатни алмаштирш машқлари. Болалар бир-бирига юзма-юз ҳолатда икки қатор бўлиб тизилишибб турадилар ва Д.Кобалевскийнинг «Масхарабозлар» номли мусиқаси остида ҳар бир тактнинг бошланишида биргаликда қарама-қарши машқларни бажарадилар. Бир қатор аввал ўтирган кейин оёқ учида турган ҳолатда бўлса, иккинчи қатор эса аввал оёқ учида турган, кейин ўтирган ҳолатларда бўлади. Диққатни мустаҳкамловчи машқлар (импровизация). Болалар занжир бўйлаб турли хил йўналишлар бўйича ҳаракатланадилар. Мусиқадаги кутилмаган оҳангда занжир бошловчиси битта тиззаси билан ўтириши қолганлар эса уни давом эттиршлари лозим. Навбатдаги оҳангда бошловчи бир тиззага туради. Бундай ҳолат ҳамма болалар бир тиззаларини пастга туширгунларича давом этади. Кейинги оҳангда биринчи бола туради ва бошқа болалар орасида уларни биттадан яна занжирга йиғган ҳолда (мусиқадаги оҳанг остида) юра бошлайди.

Диққатни тақсимловчи машқлар . Болалар (катталар) айлана шаклида турадилар ва «биринчи, «иккинчи» ҳамда «учинчи»га саноқ санайдилар. Биринчи рақам остидагилар Д. Кобалевскийнинг «Қувноқ саргузаштлар» номли мусиқасида айлана бўйлаб ўнг томонга юрадилар. Бир вақтнинг ўзида биринчилар билан биргаликда иккинчи рақамли болалар чап томонга юра бошлайдилар. Учини рақамли болалар эса бу вақтда турган жойларида кафтлари билан чапак чала бошлайдилар. Сўнгра ҳаракатлар алмашади, яъни иккинчилар ўнгга томон юрадилар, учинчилар чапга томон юра бошлайдилар ва биринчилар эса қарсак чаладилар. Ва ниҳоят учинчи рақамли болалар ўнг томонга, биринчи рақамлилар эса чап томонга юрадилар ва иккинчи рақамлилар эса қарсак чаладилар. Ҳаракатларнинг алмашинуви ҳар 8 тактнинг охирида 4 марта бўлади. Коптокли машқлар (С.Майкапарнинг «Полька» асаридан парча). Болалар айлана шаклида туриб кетма-кетликда санайдилар. Мусиқасиз коптокни бир-бирларига навбатма-навбат узата бошлайдилар ва ҳар ким коптокни кимга узатганини эслаб қолади. Бошқа вариант: копток рақамлар кетма-кетлиги бўйича ирғитилади – биринчи бола коптокни иккинчи болага, иккинчи эса коптокни аввал юқорига бир марта думалатиб, кейин учинчи болага ирғитади. Учинчиси эса шу тарзда тўртинчига, тўртинчи бешинчига ирғитади ва ҳамма болалар турган жойларида айланадилар (10 та такт). Коптокни отиш яна бошқатдан бошланади, бунда болалар жойларини бир неча марта алмашинишлари мумкин. «Қўнғиз» машқи. Болалар майдонча бўйлаб эркин ҳолатда турадилар. Тарбиячи «қўнғизлар учди», деб сигнал бериши билан ҳар томонга қочадилар. Сўнгра «қўнғизлар чалқанчасига ётибдилар ва тура олмайдилар» деган сигнал айтилиши билан болалар бир зумда тўхтаб қоладилар ва улар ҳам чалқанчасига ётиб қўлоёқларини ҳавода ўйната бошлайдилар. Тарбиячининг сигнали билан дарров ўринларидан турадилар.

Тинглаш қобилиятини ривожлантириш машқлари . Бу машқлар болаларга мусиқанинг мажор ва минор тугалланишлар орасидаги фарқни аниқлашга, тинглашга ва оҳанглар орасидаги қисқа мусиқий парчаларни ҳаракатга узата билишда ёрдам беради, ҳаракат силлиқлигини такомиллаштиди. Болалар мусиқа тугалланиши мажор ёки минорда эканлигини ажратиб олишлари учун тарбиячи уларга «Мусиқа қандай тамомланди, қувноқми ёки ғамгинми?» деган саволни беради. Кейинчалик болаларнинг фарқлашни ўрганганликларини текшириш мақсадида мусиқа қисмлари кетма-кетлигида ўрин алмаштириш бажарилади. Масалан, мажор якунига эга бўлган қисм икки марта эшиттирилади, ундан сўнг қувноқ ёки минор якунига эга бўлган қисм ва бешик алласи берилади. “Ухлаб ол ва ўйнаб ол» (Т.Ломова “Қўғирчоқ ўйини»). Болалар айлана бўйлаб тизилишиб турадилар ва улардан бирортасининг қўлида қўғирчоқ бўлади. М у с и қ а н и н г б и р и н ч и қ и с м и. Ҳар бир тактнинг охирида бола қўлидаги қўғирчоқни оҳиста харакатлар билан ўнг томондаги (чап томондаги) қўшнисига узатади, ўз навбатида бу жараён навбатдаги тактнинг бошланишига тўғри келади. Минор билан якунланувчи мазкур такт давомида бола қўғирчоқни аллалаб ухлатади. М у с и қ а н и н г и к к и н ч и қ и с м и. «Бешик алласи». Охирги бўлиб қўғирчоқ-ни олган бола айлана ичида юриб уни тебратади. Мусиқа тугагандан сўнг айланада ўз жойини эгайллади. М у с и қ а н и н г у ч и н ч и қ и с м и. Ухлаётган қўғирчоқни болалар айлана бўйлаб бир-бирларига узата бошлайдилар. Мажор оханги билан мусиқа тугайди. Қўғирчоқ уйғонади, ушлаб турган бола эса уни тик холатга келтиради. Т ў р т и н ч и қ и с м . «Рақсга тушиш». Қўғирчоқни охирги бўлиб олган бола даврага кириб, қўғирчоқ билан рақсга туша бошлайди. Қолган болалар эа секин қарсак чаладилар. Мусиқанинг тўртинчи қисми баланд

товушда қайта такрорланади. Болалар рақсга тушадилар, қўғирчоқ «қарсак чалади». Шеърлар... Саноқ машқлари. Бу машқлардан бирор-бир топшириқ, ҳаракатлар кетма-кетлиги ва айниқса, мураккаб тузилишларни бажаришда, болалар ва катталарда интизомли хулқни ташкил этиш мақсадида логоритмик машғулотлар вақтида фойдаланилади. Коррекцион курснинг бошланишида саноқ машқи машғулотнинг шаклланиш лаҳзасига киритилади: навбатчи машғулотга қанча бола (катталар ҳам) келганлигини айтади. Сўнгра шуғулланувчилар кетма-кет тартиб рақамини санайдилар. Шунингдек, машғулотнинг мақсадидан келиб чиқиб, шуғулланувчилар биринчи ва иккинчига ёки биринчи, иккинчи ва учинчи рақамлар билан қайта саналадилар. Саноқ болаларга жуфт-жуфти билан, икки қаторга, икки колонна бўлиб тўғри туриб олишларига ёки учтадан ҳамда тўрттадан туришларига ёрдам беради. Саноқ машқлари бадантарбия машғулотига ҳам киритилади. Масалан навбватчи «бир» дейиши билан ҳамма қўлини юқорига кўтаради («сноп»), «икки» дейилганда қўллар ён тарафларга очилади («арча»), «уч» дейилиши билан тиззалар букилади – чўккалаб ўтирилади («тўнка»). Шунингдек, навбатчи турли хил ҳаракатларни билдирувчи рақам, ёки сўзлар айтади. Саноқ машқлари навбатдаги машқни бажариш учун берилган буйруқ сигнали сифатидаги шеър шаклида ҳам ўтказилиши мумкин. Масалан ўтин ёриш машқини номлашда «Бир-ўтин, икки-ўтин, чопилди худди метин! Бўлса қарс-қурс ёғочлар, бўлар бизга ўтинлар». Ёки «рақслар тамом бўлди, айланамиз жам бўлди. Бир, икки, учда ҳамма болалар Алена атрофида. «Бир ва икки» ўйни. Шуғулланувчилар тарбиячи томон қараб турадилар ва «бир-икки, бирикки» саноқ остида чирмандаларини бошлари устида силкитадилар. Кейин ҳамма ўнг томонга бурилиб тўхтайди ва яна «бир-икки, бир-икки»

саноқ остида чирмандаларни силкитадилар. Болалар ўнг томонга яна бир марта буриладилар, бу ҳолатда улар тарбиячига орқа ўгириб турган бўладилар ва яна икки маротаба ўнга бурилиш билан бошланғич ҳолатга қайтадилар. Ҳар бир ҳолатда шуғулланувчилар чирмандани бошлари устида силкитадилар ва «бир-икки» деб санаб турадилар.Ўйинни такрорлашда бурилишлар чап томонга бўлади. Саноқ машғулотлари жараёнида болалар шеър айтадилар. Шеър .... Ўйиндаги фаолият. Ҳаракат муоложасида ўйинлардан мустақил тарзда ёки турли хил ритмик, логоритмик ва мусиқий-ритмик мажмуалар уйғунлигида фойдаланиш мумкин. Ўйинлар даволаш муолажасида ранг-баранглик ва ҳис-ҳаяжон киритади. (дизартрияда, ринолияда ва афазияда). Даволаш муолажаси шаклидаги ўйин услуби амалда тобора кўпроқ ўз татбиқини топмоқда. Руҳий-физиологик ривожланишга мос ҳолда болалар ўйин воситаларининг таъсирига осонгина бериладилар. Аммо болаларнинг диққат-эътиборлари муқобил эмас, ўзгарувчан бўлганлиги сабабли, уларнинг бир буюм билан узоқ вақт шуғулланишлари қийинчиликда кечади, тўғри нафас олишни унутади ёки ҳаракат топшириқларини бажариш жараёнида бир неча дақиқага тўхтатиб қўяди. Шу сабабли болалар амалиётга мураккаб услубли, ҳаракатли, катта куч ва тезлик талаб этувчи ҳамда мураккаб тузилишга эга бўлган ўйинлар тўғри келмайди. Тарбиячи болалар билан ишлашда ўйинлардаги жисмоний ва ҳистуйғуларнинг юкламаси ортиқча ёки ўйиннинг ҳаракатига, унга қўйилган бошланғич рақобатлашувга, унинг давомийлигига, ўтказиш шароитларига, ўйинчининг реакция даражасига, уларнинг ҳаракатланиш маданияти ва олдинги ҳаракатланиш машғулотларига, ўйинчилар сонига, шунингдек, уларнинг турли хил қисмлари ва гуруҳларига, ҳар бир ўйин қоидаси ва унга риоя қилишликка ҳамда бошланғич ҳолат ва ўйининг ривожланишига боғлиқ эканлигини унутмаслиги лозим. бола организм функциясига ўйиннинг

даражаланган таъсири мақсадига асосланиб, қоидаларни ва бирини ўрнига иккинчисини киритиш орқали уни ўтказишни ўзгартириш мумкин. Даволаш муолажасидаги ўйинлар таснифи кўп сонли топшириқларга ва уларнинг шартларига боғлиқ бўлиб, бу шартларга даволаш жараёнида жавоб бериши лозим. Унинг мақсади ва вазифалари турличадир. Шу тарзда қизиқтирувчи ва чалғитувчи характердаги ўйинлар боланинг диққатини чалғитади, ўзига жалб этади, махсус йўналтирилган ўйинлар ўйин ташкил этувчи муалажа даврида бажарилаётган иш яхшилайди, айрим тиббий топшириқларни бажаради (тайёрлов сифатидаги дизартрияга эга бўлган болаларда болалик церебрал паралич ҳолатида умуртқа поғанани корригирация қилиш); дудуқланиш ва турли хил руҳий-асаб касалликлари билан хастланган катталар ва болалар тинчлантирувчи характердаги ўйинлар фойдалидир, устки ва остки қисмлар ривожланишда иштирок этиш афвзаллигига эга бўлган ўйинлар. Ўйинлар унда иштирок этувчи ўйинчилар сонига боғлиқ ҳолда якка ҳолдаги ва гуруҳли ўйинларга бўлинади. Гуруҳхли ўйинлар командаларга бўлинган ва бўлинмаган бўладилар. Ўйин шартларининг бажарилишига ва ўйинчи ҳолати ҳамда буюмларнинг атрофдагиларга нисбатан ўзгаришига мос ҳолда гуруҳли ўйинлар қуйидагиларга бўлинади: – турган жойида ўйнаш (статистик ўйинлар) бу ўйинда касал атрофдаги буюмларга нисбатан ўз ҳолатини ўзгартирмайди холос. Бундай ўйинларда (ўтирган, турган, баъзида эса ётган ҳолатда) харакат миқдорр жиҳатдан чегараланган бўлади ва асосий таъсир қилувчи элемент ҳис-туйғу омилидир. Жисмоний юкланиш мазкур ўйинда бошқа ўйиндагиларга нисбатан энг кам бўлади. – кам ҳаракатли ва ярим ҳаракатли ўйинлар, бу ўйинларда бир-бирларига нисбатан турлича муносабатда бўлган ҳаракат элементлари ва статистика мавжуд.

Одатда бундай ўйинларни ўтказишда бошланғич ҳолат ўтирган ёки тик туришдан иборат бўлади. Улардаги жисмоний ва руҳий юкланиш белгиланган бўлиб, кўпроқ ҳисҳаяжондан иборат. Шунингдек, бу ўйинлар харакатдаги ўйинлар билан жойда туриб ўйналадиган ўйинлар орасидаги ўтувчи ўйинлар ҳисобланади. – Ҳаракатдаги ўйинларда иштирокчи танасининг ҳолатини атрофдаги буюмларга нисбатан узлуксиз ўзгартириб туради. Уларнинг ҳис-ҳаяжонларнинг кўплиги билан характерлайди ва ҳаракатнинг турли хил шаклларига эга бўлади: – югуриш, сакраш, юриш ва шунга ўхшаш; шунингдек, бундай ўйинлар такрорликни, кучлиликни, кучлиликни, ҳаракатни мўлжаллай билишни чидамлиликни талаб этади ва мушакларнинг функциясида, нафас ва юрак томир тизимида сезиларли ўзгариш ҳосил қилиб, организм фаолиятига ҳар томонлама таъсир кўрсатади. Ўйин давомида жисмоний юкланиш кўп бўлганлиги сабабли улар беморлардан юқори функционаллик ва кўпроқ жисмоний имкониятларга эга бўлишликни талаб этади. Шу билан бирга ҳаракатлантирувчи ўйинлар нутқида ва ҳаракатланишида бузилишларга эга бўлган шахсларга жуда катта коррекцияловчи таъсир кўрсатади. Ҳаракатлантирувчи ўйинларнинг 1-3 ёшгача бўлган болалар организмига ижобий таъсири ҳақида кўпгина муаллифлар ёзганлар. Масалан, Р.И. Евдокимова, О.Р. Костенко ва П.Е. Рудовскаялар ҳаракатлантирувчи ўйинларнинг юрак-қонтомир ва нафас олиш тизимларига нисбатан ижобий таъсири устида бир қатор изланишлар олиб бордилар. Бола бундай ўйинлар таъсирида яхши ривожланади: танасининг вазни, бўйи, эни кўкрак қафасидаги хаво айланиши йўллари ва мушаклари ортиб боради; умутқа поғонадаги нуқсонлар камаяди, ухлаш ва иштаҳаси яхшиланади. Бундай ўйинларни мусиқа билан бирга ўтказишга эса янада самаралироқ таъсирида эга бўлиб, бунда боланинг ривожланиши, фойдали ҳисобларнинг мустаҳкамланиши, ақл ва ақл ортади; ҳаракат, тезлик ва давомийлик бўйича тобора мослашиб боради, ритм туйғуси тарбияланади, асаб жараёнларининг

мутадиллшувига олиб келади ҳамда бола арганизмдаги турли хил таҳлиллар функциялар билан мушаклар зўриқиши бошқарувини яхшилашга имкон яратади. Шунингдек, ҳаракатлантирувчи ўйинлар нутқида нуқсонлари бўлган кичик ёшдаги болалар организмга жуда самарали таъсир кўрсатади. Ҳаракатлантирувчи ўйинлар кичик, ўрта ва катта мактаб ёшидаги болалар организмларига ижобий таъсир кўрсатади. Бундай ўйинлар жараёнида болаларда диққат-эътибор, ташаббускорлик, ғайратлилик ўртоқли туйғулари, тартиб интизом жамоада ўзини тута билиш, тезкорлик, куч, чидамлилик, эпчиллилик ва киришувчанлик тарбияланиб боради. Бундай ўйинлар болаларнинг саломатлик ҳолатига, ёшга, жисмоний тайёргарлилигига, руҳий рилвожланишига ва шахснинг алоҳида хусусиятларига мос ҳолда фойдаланилади. Ҳаракатлантирувчи ўйинларнинг ягона таснифий гуруҳи бўлмаганлиги сабабли улар учун турли хил таснифий синфлар мавжуд. Масалан: М.М. Конторович, Л.И. Михайловалар ҳаракатлантирувчи ўйинларни болаларнинг ёши бўйича гуруҳлашдан ташқари уларда хосил бўладиган мушак зўриқишлари даражаси бўйича ҳам тақсимлайдилар яъни катта ва ўрта кичик характдаги ўйинлар Н.Н. Кильпио бадан тарбия қўлланмасида фойдаланиладиган ҳаракатлантирувчи ўйинлар тўпламини асослайди (байроқчалар, коптоклар, таёқ ва обрачлар) Л.В. Страковская ҳаракатлантирувчи ўйинлар барчасини қабул бўлган руҳий жисмоний юкланишни ҳисобга олган ҳолда 4-гуруҳга бўлишни тавсия этади. 1-гуруҳ сезилмас юкланишда, 2-гуруҳ мўжжалланган юкланишда, 3- гуруҳ ёқимли бўлган, 4-гуруҳ таранг қилувчи юкланишда; Масалан: 1-гуруҳ. “Қулоқ – бурун” (7-14 ёш). Болалар ёки ўтирадилар ёки турадилар олдида қарсак чалиб, ўнг қўл билан чап қулоқни, чап қўл билан бурунни ушлаш лозим. Кейин яна қарсак чалиб, ўнг қўл билан бурунни, чап қўл билан эса ўнг қулоқни ушлайди. Бу

ҳолат бир неча бор такрорланади. Ким камроқ адашса, шу ютган бўлади ва навбатдаги ўйин бошловчиси қилиб тайинланади. 2-гуруҳ “Қопчаларни отиши” (7-14 ёш). Болалар стулларда ўтирибдилар, навбат билан стуллардан 3-4 метр масофада чизиб қўйилган чизиқ бўйича тизилишиб турадилар. Болалар стулларга бирин-кетин мўжжаллаб қопчаларни отадилар, бунда қопчалар стулларга ётиши лозим. Кейин навбатдаги ўйинчига қопча узатилади. Ким кўпроқ мўжжаллай олган бўлса, шу иштирокчи ютган ҳисобланади. 3-гуруҳ. “Итоаткор копток” (6-11 ёш). Болалар гиламга чалқанча ҳолатда ётадилар, оёқлари орасига коптокни қистириб оладилар. Коптокни тушириб юбормай ағдарилиб олиш (қорин билан ётиш) керак. Бу ўйин 4-6 марта такрорланади. Қаранг қандай копток, гапга кирувчи копток! Ағдарилиб ол, секин копток тушмасин лекин. Қушча қафасда (болалар қўшиқлари эски тўпламдан куй, В.А.Гринер) қайта басталаган. Болалар бошловчини “мушукни” танлаб олишади. Мушук узоқроқда туради, болалар эса 3-тадан гуруҳларга бўлинишади. Ҳар бир гуруҳда 2-таси (қафас), ўйинчиси эса қушча билан диалог суҳбат кетади. “Сен қандай қушчасан?” – “Мен снигерман” – қушча жавоб беради. 1-қисм 2-марта такрорланади. “Қафас”лар мусиқа оҳангида айланадилар, улар тўхтаганларида эса қушчалар куйлайдилар. “Қафас биз учун қандай зерикарли – қўйиб юборинг учайлик”. “Қафаслар” уларга жавоб берадилар. “Қушчалар, қушчалар, эҳтиёт бўлинглар, мушук сизни тутиб олиши мумкин”

2-қисм: (қушчалар) залда чиқиб юришибди. Мусиқа охирида “мушук” югуриб чиқиб, “қушчаларни” овлашни бошлайди. Қўлга тушган “қушча” (қафасга) киритилади, ундан озод бўлгани эса “мушук” бўлади. 4-гуруҳ. “Сакраш-сакраш-сакраш“ (3-8 ёш) Болалар аввал бир оёқда, кейин иккинчисида навбат билан сакрайдилар, сўнгра бир оёқларини лайлак каби букиб турадилар, ундан кейин эса тўртоёқлаб туриб қурбақа каби 5-6 метрга сакрайдилар,. Ўйин охирида қўлларини белга қўйган ҳолда икки оёқлаб сакраш керак. Болаларнинг бир қисми матн айтиб турадилар, бошқаси ҳаракат бажарадилар, сўнгра роллар алмаштирилади. Ҳаракатлантирувчи ўйинлар улардаги ҳаракат ва нутқ материали мазмунига қараб, спорт ўйинлари элементларига эга бўлган сюжетли ва сюжетсиз ўйинларга бўлинади. Сюжетли ҳаракатлантирувчи ўйинлар шартли формада хаётий ёки эртак қахрамонларини акс эттирадилар. Мактабгача ёки мактаб ёшидаги болалар мамнуният ва катта қизиқиш билан ўйин қиёфасини намоён этадилар, бўри ва ўртагларга, ёки маймун ва овчига айланадилар. Сюжетсиз ҳаракатлантирувчи ўйинлар эса ҳаракат топриқларидан иборат бўлиб, шу топшириқларга боғлиқ ҳолда гуруҳларга бўлинадилар; мусобақалашиш элементларига мавжуд бўлган ўйинлар: кимнинг звеноси тез тизилиб олади? “Ким аввлроқ байроқча ёнига чопиб боради? Ва шунга ўхшаш; мураккаб эстафета ўйинлари: “ким коптокни тезроқ узатади?”; Буюмлар билан ўйнаш: Коптоклар, обрачлар, арқон, серсо; энг кичкиналар учун қизиқтирувчи ўйинлар: “Қарсак чалиш”, “Читтак”, «Шохдор эчки» ва бошқалар. Масалан: «Копток билан белги қўйиш». Болалар (катта копток) залда эркин ҳолда юрадилар. Улардан биттаси волейбол коптогини ушлаб, тарбиячига юзланган ҳолатда, ўйинчиларга тескари қараб туради. Кутилмаган сигналда копток ушлаган ўйинчи болалар томон ўгирилиб, улардан ихтиёрий биттасини бандлаб қўяди. Агар копток

мўлжалга келса, ўйинчилар ролларини алмашадилар. Ўйинни югуриб ҳам бажариш мумкин. «Жой эгаллаш». Болалар қатордаги стулларда ўтирибдилар, ораларидаги масофа 1 қадам. Ўйинчилардан биттаси қаторда 4-5 қадам масофада унга тескари қараб, олдида турибди. Роялнинг басс калити билан берилган сигналда ҳамма ўрнидан туради ва ўнг томонга йўналишади қўшни стулга ўтирадилар. Қаторнинг бошида биринчи бўлиб ўтирган бола қатор охирида бўшаган стулга ўтириш учун қаторнинг иккинчи учи томон юради бу вақтда қатор олдида турган ўйинчи хам айнан шу столга ўтириш учун ҳаракат қилди. Биринчи етиб келган стулга ўтирди, кеч қолган эса қатор олдида турди. «Обруч билан ўйнаш». Болалар икки қатор бўлиб турдилар хар иккала қатордан биринчи ўйинчиларга обруч берилди. Тарбиячининг шартли сигнали билан обруч ушлаб турилган уни қатор охирига бумалатади. Охирги турган бола уни тутиб олиб ва обруч билан қаторнинг бошига қараб юради. Сўнгра биринчи бўлиб туриб олади. У ҳам ўз навбатида обручни қатор охирига қараб думалатади.Бу амал обруч ўйини бошланган иштирокчи қўлига такроран келиб тушганига қараб давом этади. Ўйин мусобақаси қаторлардан қайси биридан энг аввалги ўйинчи обручга эга бўлса шу қатор ғолиб хисобланади. «Ким биринчи». Икки стул бир биридан 10-12 қадам назоратида трибди уларнинг орқасида полга арқон чўзиб қўйилган стулларда ўтирган икки ўйинчи кутилмаган, лекин олдиндан белгиланган сигналда ўринларидан сакраб турадилар ва полга тортиб қўйилган арқонни тортиб олишга ҳаракат қилади. Арқонни биринчи бўлиб тортиб олган ўйинчи ютган ҳисобланади. «Байроқча эстафетаси». Болалар қўлларини икки томонга чўзган ҳолда масофасида коридор ҳосил қилиб икки қатор бўлиб турадилар, барчага турли хилдаги

байроқчалар тарқатилади. Иккила қатордан хар бир жуфтга бир хил рангдаги байроқчалар узатилди. Тарбиячи қатор олдида ундан 4-5 қадам масофа туради. Унинг орқасида турган стулда байроқчалар ётибди – хар бир рангдан биттадан ўйинчиларга белгиланган байроқчалар. Тарбиячи байроқни кўрсатиши билан, масалан яшил рангдаги байроқни кўрсатса, яшил рангдаги байроқча ушлаган ўйинчи коридор бўйлаб югуради ва тарбиячига ўз байроғини узатади. Бундан сўнг ўйинчи қатор айланиб ўтиб, коридар бўйлаб тарбиячи томон югуради. Ўзининг байроғига биринчи бўлиб эга бўлиши учун биринчи бўлиб етиб келган ўз қаторига бир очко ёздирган бўлади. Ўйин барча рангдаги байроқлар ўйналгунга қадар давом этади. Қайси қатор кўп очко йиғса шу қатор ютган ҳисобланади. Спорт элементларига эга бўлган ўйинларида бошқа ўйинлардагига нисбатан кўпроқ эпчиллик, кучлилик, эътибор ва кузатувчанлик талаб қилинади. «Уйқусирама!» Зал ўртасига мел билан айлана чизиб қўйилган. Унинг ичига эса турли жойларига ўйинчилар сонидан биттага кам бўлган кичик айланачалар чизилган. Ҳамма катта айлана ичига киради. Сигнал берилиши билан ўйинчилар биттадан кичик айланаларни эгаллашга харакат қиладилар. Жойсиз қолган ютқазган хисобланади ва ўйиндан чиқади. Бунда кичик айланаларнинг бири ҳам ўгирилади, яна ўйинчилар сонидан биттага кам бўлади. Юқорида санаб ўтилган барча ҳаракатлантирувчи ўйинларда ўйинчиларнинг ҳаракатлари такомиллашиб боради, кўриш ва эшитишга бўлган диққат-эътиборлари ривожланади, макон ҳамда вақт бўйича мўлжаллашга нисбатан ҳаракат реакциясининг тезлиги, кучларини ҳисоблашдаги аниқлик, ҳаракат уйғунлигидаги эпчиллик ва тезкорлик ортади, шахснинг журъатлилик, қатъиятлилик, ҳожатбарорлик, ўйин иштирокчиларига нисбатан дўстона муносабатлар ва жамоатчилик каби фазилатларга тарбияланиб боради. Мос келувчилар қоидалари билан махсус ташкиллаштирилган ҳаракатлантирувчи ўйинларга рақсларни мисол келтириш мумкин. Турлича

кўринишларига боғлиқ холда рақслар маълум бир қатъий қоидаларга эга бўлиб, уларнинг бажарилиши мусиқа иштирокида амалга оширилади. Рақслар ўйновчиларда чуқур ҳис-ҳаяжонни ҳосил қилади. Рақслардаги жисмоний юкланиш ҳам турличадир, у давомийлиги ва такрорланиши частотаси бўйича даражаланади. Турли хил рақсларда зўриқиш ёки бутун организмга, ёки фақатгина пастки қисмларга йўналтирилган бўлади. Рақслардан махсус харакат координачияси бузилган ҳолатда фойдаланилади. (секин ритм ва темпдаги рақслар), турли генездаги нутқнинг бузилишида (рақснинг темпи ва давомийлиги пациентнинг ёши ва нутқ билан бирга ҳаракатининг хам бузилишига аниқланади), асаб системалари функцияларининг шкастланишига (тез ва секин рақслар) логоритмик машғулотларга энг турли хил мавзу ва сюжет шери ёки проздик матинни сахналаштириш ўйинларини қўллаш фойдалидир. Ҳаракатлар, пантомимо, мимика ҳамда иродали нутқ орқали ўйинчилар ўйин мазмуни ва ундаги қиёфаларни намоён этадилар. Саҳналаштириш ўйинлари бутун қйин давомида мусиқа билан биргаликда ёки мусиқа унинг айрим қисмларига аккомпонемент сифатида берилади ва шунингдек, мусиқасиз ўтказилади. Бундай ўйинлар турли хил ёшдагиларга қизиқиш уйғотади; ёшга ва коррекция ишининг эгалигига боғлиқ ҳолда ўйиннинг нутқ материали қиёфанинг ҳаракатда шаклланишини мураккаблаштиради. «Товуқ, жўжалар ва лочин». Ўйинчилардан бири товуқни, иккинчиси лочин, қолганлари эса жўжаларни акс эттирадилар. Жўжалар «товуқ» бошчилигида залда югуриб юришади, ва озуқани «чўқилашади». Шартли сигналда «лочин» учиб чиқиб, «жўжаларни» овлай бошлайди. Қўрқиб кетган жўжалар ҳар томонга қочади «товуқ» жўжаларни химоя қилиб, лочинга ташланади, уларни эса уйига (мел билан чизиб қўйилган жой) бошлайди. Агар лочин бирор бир жўжани тутиб олса, учиб кетади. Қўлга тушиб қолган жўжа ўйиндан чиқади ва «жўжаларни» иккита «лочин» овлайди. Ўйин мусиқа остида ўтказилади ёки

мусиқасиз. «Товуқ, қўрқиб кетган жўжалар, ҳамла қилувчи ва овланган жўжа билан учиб кетаётган лочин мавзуси». «Айиқ» (М.Красив мусиқаси, халқ сўзи) Ўйинчилар қўлларидан ушлашиб, айлана бўлиб турадилар, айлана ўртасига айиқ чиқади, унинг бошидаги катта қалпоқ кўзига тушиб туради.Ҳамма биринчи куплетини куйлайди. Шеър: Айлана бўйлаб юрадилар ва охирги сўзини айтишда айиқ томон қўл чўзадилар. Тарбиячи сигнал бериши билан ўйинчилардан бирортаси «айқни» чақиради, товушни ўзгартириш мумкин. Агарда «айиқ» уни ким чақирганлигини топиб олса, унинг бошидан қалпоғи олинади, ўзи эса бирор бир ширинлик билан (конфет ёки фанта) меҳмон қилинади. Ўйинни уч маротаба такрорлашда ҳам айиқ уни ким чақирганлигини топа олмаса, айлана четига бошқа болалар ёнига бориб туради. «Мен кимга ўхшайман». Ўйинчиларнинг бирига ҳаракатлар орқали ўзи яхши билган хайвонни кўрсатиб бериши таклиф қилинади. Қолганлар эса ҳаракатларнинг турига қараб қандай ҳайвон ифодаланаётганлигини топишлари зарур. Биринчи бўлиб топган ҳам бирор-бир ҳайвонни кўрсатиб беришга эришади. Энг муваффақиятли чиққан намойишни бошқа ўйинчилар ҳам такрорлайдилар. Ижодий ташаббускорликни ривожлантириш машқларию Бундай машқларга дирижёрлик қилиш, мусиқа остида эркин ҳаракатлантирувчи импровизация, қўшиқларнинг ҳаракатлар орқали саҳналаштирилиши, асосий планда ижод қилиш илгари сурилган мусиқавий ҳаракат машқлари. Тузатиш курсининг бошидан уларни енгиллаштирилган вариантларида хамда болалар ва катталарнинг тасаввур ва фантазияларини рағбатлантириш билан ўтказиш муҳимдир. Шунингдек, бунда харакатда турлича шакллантирилиши лозим бўлган мусиқага ва ўзининг ифодаланишида алоҳида хамда индивидуал (якка) ҳаракатни талаб этувчи қўшиқлардаги, саҳналаштириш

ўйинларидаги баъзи бир қаҳрамонларнинг хусусиятларига ҳам аҳамият бериш керак. Б о л а л а р у ч у н м а ш қ л а р. Пуфланган шарлар билан биргаликда рақсга тушиш (М.Раухвергр мусиқаси). Болалар мустақил равишда икки қисмли мусиқани фарқлайдилар, мусиқа сифати ўзгариши билан болалар ҳаракатларини ўзгартирадилар. Пуфланган шарларни ҳавода силкитадилар ва отиб юборадилар.

«Хайрлашиш-саломлашиш» (Чех халқ қўшиғи). Болалар ҳаракатларини мусиқа билан бошлаб, мусиқа билан тамомлайдилар. Фазода тўғри мўлжал олган ҳолда рақсли-ўйин ҳаракатларни ифодали бажарадилар. Импровизация икки қўллаб ушланган ҳолда ёки якка ҳолатда саҳнадаги ғояни ҳаракатларда акс эттириб, жуфтликда бажариш мумкин. Болалар айлана бўйлаб турадилар, айлана марказида эса Билмасвой ва Буратино кийимидаги икки бола туради. Ҳар бир қаҳрамон мусиқасига болалар уннг рақсини ижро этадилар. Айлана турган болалардан бири ҳаракатларини такрорлайди ва Билмасвой билан Буратинони импровизация қилишни бошлашда ва давом эттиришда ўзиникини қўшади. Ў с м и р л а р в а к а т т а л а р у ч у н м а ш қ л а р. Ритмни эркин ҳаракатлар билан ифодалаш. Бу шундай бўлиши мумкин: (♫♪♪) – саккизликлар белга урилган икки қарсак билан (ўнг ва чап қўлларда); чоракларда икки оёқлаб икки марта сакраш билан. (♪♪♫♫) – биринчи чоракда «бир» саноғига ўнг оёқ билан ўнг тарафга қадам ташлаш, иккинчи чоракда икки саноғига чап оёқни ўнг тарафга қўшиш. Саккизликлар ўзининг атрофида тўрт маротаба сакраш билан белгиланади. Тўрт хил ҳаракат ўйлаб топиб, уларни 2-4 тактнинг бошида бажариш. Марш мусиқаси: юзма-юз ҳолатда икки қатор бўлиб тизилиб турадилар. Ҳар бир қаторда биринчи бўлиб турган ўйинчи бир қадам олдинга чиқиб туриши лозим. Кириш қисмининг икки тактида ҳаракат бўлмайди. Қаторлардан бирининг бошловчиси бошланғич тўрт тактда ўзининг тўрт ҳаракатини бажаради, навбатдаги тўрт тактда эса кейинги қатор бошловчиси ўз ҳаракатларини бажаради сўнгра икки қатордаги ўйинчилар хам бошловчи томон кетма-кет ҳолатда бир-биридан кейин ўтириб оладилар, унинг кетидан айлана ичига қараб юрадилар (бу харакат ўнта такт давомида бажарилади).

Ҳар бир қатордаги биринчи рақамли болалар қатор охирига қараб югуриб кетадилар, иккинчи рақамлилар эса уларнинг жойларини эгаллайдилар ва барча ҳаракатлар қайтадан такрорланади. «Дирижёрлик» («Экосез» И.Шуберт мусиқаси). Аввал жиддий ҳаракатлар билан, сўнгра мусиқанинг динамик жилосини узатган ҳолда эркин ҳаракатлар билан дирижёрлик қилинади. «Дирижёрлик » (2-ҳарбий марш, И.Шуберт мусиқаси) Бошланғич ҳолат – қўллар икки томонга очилган. Барча фразалар такт ортидан бошланади. Биринчи такт фақат ўнг қўлда дирижёрлик қилинади. Иккинчи такт фақат чап қўлда, навбатдаги икки такт эса ҳар иккала қўлда дирижёрлик қилинади. Иккинчи қисмдаги биринчи тўрт такт дирижёрлиги иккала қўлда билан бажарилиши керакак. Аввал бир бола дирижёрлик қилади ва бошқаларни унга яқинлашишларига, чекланишларига, бир жойдан иккинчи жойга ўтишларига ёрдам беради. Сўнгра ўзининг ҳаракатдаги импровизациясини навбат билан бажаради.. Такрорий расмга эга бўлган бирор-бир меҳнат жараёни ҳаракатининг импровизацияси. Ўзининг ҳаракатидаги акцентини кўрсатиши, ожиз-бўш қисмларини ҳисобдан чиқариши, кучли ва кучсиз моментларнинг мазкур тақсимотига мос келувчи мусиқа ўлчовини аниқлаш. Ҳаракатга мусиқий ёки шовқинли безак бериш. «Кетишга тараддудланиб турган поезд вокзали» («Аллегро» этюди, Б.Тадаро мусиқаси, 53; №1) Пассажирлар билетларини кўрсатиб ўтадилар ва вагонлари томон кетадилар. Охирги пассажир пайдо бўлади ва ҳаммани чапга чақиради. Барча пассажирлар шу томонга интиладилар, аммо кеч бўлган эди, чунки поезд гудоги эшитилди. Пассажирлар тўхташади, ўгирилиб поездга эргашадилар. «Хонада» (Ф. Гайдна мусиқаси, 12 та кичик пьесалар). Этюд ўйналади: хонани супуриш, йиғиштириш, ғалтаклар ва иплар солинган қутиларни тахлаш, териш, шошилиш. Бармоқлар ва қўл ҳаракатлари учун импровизацияни кўрсатиб берш, масалан, тез ва шиддат

билан бармоқлар навбатма-навбат, каттасидан бошлаб, кафтга эгилади. Ўн битта ҳаракатдан сўнг қўллар тўрт марта гавда олдида, уч марта эса боши устида силкитилади. Қўллар секин туширилади. Ўнг қўл билан икки маротаба барча бармоқлар иштирокида кафт бўйлаб пастдан юқорига сурган ҳолда, тўлқинсимон ҳаракат бажарилади. Худди шундай ҳаракатлар чап қўл билан бажарилади. Энди эса бу ҳаракатлар икки қўлда уларни олдинга чўзган ҳолатда шиддат билан бажарилади. Ундан сўнг бу ҳаракатлар яна икки қўл билан, фақат энди секинроқ ҳамда уларни астасекин пастга тушира бориб бажарилади. Қўллар пастга туширилади ва машқнинг бирнчи қисми такрорланади. Охирги тўртда аккорда қўлларни юқорига кўтариб, тўрт маротаба уларни силкитган ҳолда шиддат билан муштлар тугилади. Э Грига мусиқаси: иншо 1-Ариетта-4 Ишо-65, №; 6 «Тўй куни» Бирор-бир ишни ҳаракат орқали имитация қилиш. Барча турдаги ўйинлар аниқ қоидаларга, матнга эга бўлган логопедик иш талабларига жавоб берувчи нутқдаги нуқсонларни ва нутқий паталогияси бўлган шахсларнинг ҳаракатланиш муҳитидаги чекланишларни ҳисобга олган ҳолда етарли даражада ҳаракатлантирувчи қилиб танланади. Якунловчи машқлар. Бу машқларнинг мақсади – шуғулланувчиларни тинчлантиришга, уларнинг диққатини бошқа турдаги машқларга жалб этишга қаратилган. Уларни турли хил шаклларда ўтказиш мумкин, мусиқа остида оддий марш, қайта тизилиб олиш; асар характерини аниқлаш билан мусиқа тинглаш. Масалан, П.Чайковскийнинг «От ўйни» ёки А. Лядовнинг «Кичик вальси»ни тинглаш. Бундан ташқари, тингланган мусиқада қандай қиёфалар акс эттирилганлигини ва улар уйғотган тасаввурлар ҳақида сўзлаб бериш. Мусиқа, ҳаракат ва сўз уйғунлиги логоритмикада турличадир. Аммо мусиқа, ҳаракат ва сўз улушлари қандай бўлмасин, машқ давомидаги комплекс ҳолатда улар шуғулланувчининг ҳаракатланиши муҳитини, унинг фаолиятини шакллантиради ва шахсга нисбатан ижобий таъсирни тартибга келтиради. Аниқ ўлчовдаги, мақсадга йўналтирилган ва тежалган ҳаракат

одамда қаноатланиш туйғусини уйғотади. Ритм бир қатор перцепция органлари билан – кинетик ҳис қилишлар, тактил эшитиш ва кўриш азолари билан қабул қилинади. Бу кучли стимуллар нутқни тузатишда қўшимча мотив-асос ҳосил қилади. Болада ҳаракатланиш муҳитини нормаллашувини ва нутқ нуқсонларининг тузатилишини онгсиз ҳамда табиий ҳолатда амалга ошириш жуда муҳимдир. Бунда бўшашиш – хотиржамлик таъминланади ҳамда руҳийҳиссий ва мушак зўриқишларидан огоҳлантиради. Барча ва алоҳида гуруҳлардаги мушакларнинг умумий мотор тайёргарлиги нафас ва артикуляр мушаклар фаолияти нормаллашувига ижобий таъсир кўрсатади. Ритмик машқларни ижобий ҳиссий таъсирланиш асосида бажариш, тўғри нутқнинг тарбияланишига, болалар фаолиятининг муомалада, ўйинларда ва харакатлардаги импровизацияларда жадаллашувига туртки беради. Логоритмик муҳит барча турлардаги ҳар хил уйғунликларда фойдаланиш нутқий нуқсонларга эга бўлган одамларнинг ижтимоий қайта тикланишидаги якуний мақсадларига асослангандир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон Файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Аюпова М.Ю., Х.М.Пўлатова. Логопедик ритмика. Дарслик. Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2007. Электрон таълим ресурслари 1. http :/ / www.edu.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги сайти. 2. http : www . uzedu . uz – Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги сайти.

Похожие

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар

Артикуляцион моторикани ривожлантиришга қаратилган ўйинлар

Товушлар талаффузини шакллантириш мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар

Ҳаракатли ўйинлар ҳақида тушунча унинг ўзига хослиги ва ўтказиш методикаси