Товушлар талаффузини шакллантириш мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Товушлар талаффузини шакллантириш мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128 KB

Товушлар талаффузини шакллантириш мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар Режа: 1. Сирғалувчи товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга қаратилган ўйинлар. 2. Шовқинли товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга қаратилган ўйинлар. 3. Сонор товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга қаратилган ўйинлар. 4. Тил орқа товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга қаратилган ўйинлар.

Сирғалувчи товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар Маълумки, товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этишда унинг сабабларига алоҳида эътибор берилади. Чунки, артикуляцион моторика ҳаракатчанлигининг етишмаслиги ва фонематик идрокнинг ривожланмаганлиги товушлар талаффузидаги камчиликларни келтириб чиқаришга сабаб бўлади. Фонематик идрокни шакллантириш ва ривожлантириш ишлари эса товушни нутққа қўйиш ва мустаҳкамлаш ишлари билан параллел равишда олиб борилади. Товушлар талаффузининг бузилиши аоосан артикуляцион жиҳатдан талаффуз қилиш қийин бўлган товушларда кузатилади. Шундай товушлар қаторига сирғалувчи товушлар киради. Бу товушлардаги камчиликларни бартараф этиш ишларини болалар учун қизиқарли бўлган ўйин фаолияти билан боғлаб ўтиш орқали, коррекциялаш ишнинг самарадорлигини оширади. “Насос” ўйини Ўйиннинг мақсади: Болаларга “С” товушини тўғри талаффуз этишга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Болалар стулчаларда ўтиришади. Логопед болаларга шундай дейди: - Ҳозир биз велосипедда сайр қилишга чиқамиз. Велосипедда сайр қилишдан аввал унинг камерасига ҳаво дамланганми ёки йўқми шуни текширишимиз лозим. Велосипед узоқ вақтгача минилмаганлиги сабабли камераси бир оз бўшаб қолибди. Унга ҳаво юбориш керак. Насос билан камерага ҳаво юборамиз. Насосдан чиқаётган ҳаво С – С - С, деб овоз чиқаради. Болалар аввал бирма-бир, ўнгра биргаликда насос ҳаракатига тақлид қилиб, камерага дам урадилар. Камерага дам бериш вақтида С – С - С товушини чўзиброқ талаффуз этадилар. Болалар С товушини тўғри талаффуз этишлари учун лаб ва тилнинг тўғри ҳолатда бўлиши ва хаво оқимининг тил ўртасидан чиқишига зътибор бериб бориш зарур.

“Дўкон” ўйини Ўйиннинг мақсади: “С” товушини сўзларда тўғри талаффуз этиш. Ўйиннинг бориши : Логопед томонидан болаларга ўйин қоидалари тушунтирилади. Болалар тасаввур қилинглар мана бу стол-дўкон, стол устидаги расмлар, ўйинчоқлар дўконида сотиладиган нарсалар. Логопед болаларга қарата мурожаат этади. Болалар ҳозир сизлар билан шу ўйинни биргаликда ўйнаймиз. Ҳозир ҳар бирингизни дўконга, яъни олдимга бирма-бир чақираман ва келган бола дўкондан ўзига ёққан нарсани харид қилиб олиши керак ва дўкондан харид қилган ўйинчоқ ва нарсаларнинг номини чиройли, баланд овоз билан номлаб беради. -соат-совун-сандиқ -асал-арслон- -гилос-автобус- Ўйин давомида асосан “С” товуши қатнашган сўзларни урғу бериб жарангдор овоз билан талаффуз қилишга эътибор берилади. “Гуллар ва асаларилар” ўйини Ўйиннинг мақсади: “З” товушини нутққа киритиш. Ўйиннинг бориши: Ўйин бошланишидан олдин ким асал арилар бўлиши, ким эса гуллар бўлиши аниқланиб олинади (масалан ўғил болалар асал арилар, қиз болалар эса гуллар). Кейин ҳаммалари хона бўйлаб ёки майдончада югурадилар. Логопед ишорасидан сўнг (чапак чалиш ёки бирор бир предметга уриши) қиз болалар яъни гуллар тиззалари билан ўтирадилар. Асаларилар қанотларини қоқиб гулдан гулга қўниб юрадилар. Буни улар асалариларга тақлид қилган ҳолда бажарадилар: В-зз-з-з. Логопед яна чапак чалиши билан болалар ролларини алмаштирадилар. Болалар асалари бўлиб учганларида уларнинг харакати ва “зз-зз-зз” деб тўғри талаффуз этишлари талаб этилади. Товушларни талаффуз этишларида артикуляциянинг тўғрилиги назорат қилиб борилади.

“Чивинлар” ўйини Ўйиннинг мақсади: “З” товушини нутққа киритиш. Ўйиннинг бориши: логопед болаларга мурожаат этиб, ҳаммангиз мени диққат билан эшитинглар. Бугун сизлар билан яна бир янги ўйин ўйнаймиз. Ўйиннинг номи “чивинлар”. Болалар билан қандай қилиб боққа сайрга борганликлари ҳақида суҳбат ўтказилади. Болалар, эсингиздами, биз сизлар билан боққа сайрга борган эдик? Кечки пайт чивинлар визиллаб келиб, бизни хўп чаққан эди. Ҳозир сизлар билан “чивинлар” ўйинини ўйнаймиз, дейилади. Болалар бунинг учун биз икки гуруҳга бўлинамиз. Биринчи гуруҳ болалари чивинлар, иккинчи гуруҳ болалари эса сайр қилиб юрувчилар бўлишади. Чивин бўлган болалар “з з з” деб сайр қилиб юрган болалар кетидан югуришади. Сайр қилиб юрган болалар эса чивинлардан қочишга, яширинишга ҳаракат қилиб, уйларига югуришади. Хона бурчагидаги стулчалар уйча ҳисобланади. Сўнгра роллар алмашинади. Ҳаммага тушунарлими, унда бошладик. Болаларнинг умумий холати ва товушни тўғри талаффуз эътишига эътибор бериб борилади. “Расмни жуфтини топ” ўйини Ўйиннинг мақсади: «З» товушини сўзларда тўғри талаффуз қилишга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Болалар стулларда ўтиришади. Логопеднинг столи устида тескари қилиб қўйилган расмлар туради. Ҳар бир болага худди шу расмдан яна бири бериб чиқилади. Логопед болалардан бирини чақиради ва чақирилган бола столдаги расмлардан бирини олади ва уни кўрсатиб баланд овоз билан “Мен занжирни расмини олдим, кимда худди шу расмнинг жуфти бор” – дейди. Шу расмнинг жуфти бўлган бола ўрнидан туради. Ўрнидан турган бола ҳам ўртоқларига расмни кўрсатиб, “Мендаги расмда ҳам занжир тасвирланган”, дейди. Болалар ҳар жуфт расмни устига қўядилар. Ўйин шу тариқа то стол устидаги расм тамом бўлгунча давом этади. Бунинг учун “з”товуши сўзнинг бошида, ўртасида, охирида келган расмлардан фойдаланилади.

Буларга: зина, узум, пиёз, дазмол, музқаймоқ, узук, ошпаз, сабзи, тарвуз расмлари киради. “Адашма” ўйини Ўйиннинг мақсади: С-З товушларини бир-биридан фарқлашга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Болаларга иккитадан расм берилади. Биттасида насос тасвирланган, иккинчисида чивин расмлари. Насос тасвирланган расмни болалар чап қўлларига оладилар. Чивин тасвирланган расмни эса ўнг қўлларига оладилар. Тарбиячи номида С ёки З товуши ҳамда бир сўзда С ва З товуши бор бўлган расмларни болаларга кўрсатади ва номини айтади. Масалан: сабзи, сумка, юлдуз, газета, сомса ва ҳаказолар. Болалар сўзда ҳар икки товуш бор бўлган расмларни кўрсатадилар ва С- З товушларида қайси бири сўзнинг бошида келаётганлигини айтадилар. С ва З товушини расмлар орқали таққослаш керак. Машғулот пайтида номида С ва З товуши бўлган расмлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Агар логопед болаларга бундай расмларни кўрсатса, болалар қўлларидаги расмларни кўрсатмасликлари керак. Шовқинли товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга оид ўйинлар “Ўрмон шовуллайди” ўйини Ўйиннинг мақсади: “Ш” товушини нутқда хосил қилиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга ёзда боғ ёки ўрмонда сайр қилганликларини эшитишини таклиф этади. У ерда баланд дарахтларни қурганликлрини узун- узун шохларида барглар кўп эканлигини эслашади. Шамол эсганда дарахтнинг шохлари тебраниб “ш-ш-ш” деган овоз чиқаради. Аввал шамол секин эсади, бунда болалар секин овозда “ш-ш-ш” деб талаффуз этадилар ва қўлларини ҳаракатга келтирадилар. Аста секин шамол кучайиб боради. Дарахтларнинг барглари кучли тебранади.

Бунда болалар кучли овоз билан “ш-ш-ш” деб талаффуз этадилар. Сўнгра логопед болаларга қўлларини дарахтнинг шохчаларига ўхшаб юқорига кўтаришларини ва шамол эсганда дарахтларнинг шовуллашга ўхшаш “шш- ш” деб овоз чиқаришларини таклиф этади. Логопед товушни биргаликда, сўнгра эса алоҳида-алоҳида талаффуз этишни тавсия этади. Болалар “ш” товушини талаффуз этаётганларида нутқ аппарати яъни лаб, тил, харакатлари ҳаво оқимининг тўғри йўналтирилганлиги кузатиб борилади. “Жимжитлик” ўйини Ўйиннинг мақсади: “Ш” товушини мустаҳкамлаш. Ўйиннинг бориши : Бошловчи девор олдида туради. Болалар эса рўпарадаги девор олдида турадилар. Болалар жуда эҳтиёткорлик билан бошловчининг олдига етиб келишлари керак. Болалар эҳтиётсизлик билан ҳаракат қилганларида бошловчи “тиш-тиш-тиш” деб огоҳлантиради ва бола тўхтайди. Бошловчининг олдига қайси бола биринчи келса шу бола ғолиб деб топилади ва шу бола бошловчи бўлади. Логопед болаларнинг “ш” товушини тўғри ва аниқ талаффуз этишини кузатиб боради. “Мушук ва сичқон” ўйини Ўйиннинг мақсади: Боғланган нутқда “ш” товушини мустаҳкамлаш. Ўйиннинг бориши: Стулчада бир бола кўзини юмиб ўтиради. У мушук ролини бажаради. Қолган болалар сичқонлар ролини бажарадилар. Сичқонлар секин юриб мушукни олдига келадилар ва бармоқлар ёрдамида сеними, шошмай тур! ифодасини қўллаб қуйдаги шеърни айтишади. Сичқонбойлар жим бўлинг, Жим бўлинг Бароқвой қилиғидан Огоҳ бўлинг, огоҳ бўлинг! Шу сўзлар айтилгандан сўнг мушук уйғониб кетади ва миёв деб сичқонни қувлайди. Сичқонларнинг уйи чизиқча тортиб белгилаб қўйилади ва у ерга мушук кира олмайди. Ўйин ҳамма сичқонлар ушланмагунча давом этиши мумкин. Охирида қолган бола янги ўйинда бошловчи бўлади. Ҳамма ушланган сичқонлар “ш” товуши иштирокида 2-3 та сўз айтишлари керак.

“Ўргимчак туридаги пашшалар» ўйини Ўйиннинг мақсади: “Ж” товушини тўғри талаффуз эттиришга эришиш. Ўйиннинг бориши: Болаларнинг бир қисми ўргимчак турини тасвирлаб, қўлларини туширган ҳолда доира бўлиб туриб оладилар. Болаларнинг қолган қисми пашшалар бўлиб, ”ж-ж-ж” деган ҳолда, доира ичида ва атрофида учиб юрадилар. Ўргимчак тўрига илинган бола кучлироқ оҳангда “Ж” товушини талаффуз этади. Тўрга тушмаган бола ғолиб бўлади. “Сеҳрли қопча” ўйини Ўйиннинг мақсади: “С” товушини “Ш” товушидан фарқлашга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Қопчага сабзи, мушук, шар, соат, соябон, эшик, насос, идиш расмлари солинади. Болалар 2 гуруҳга бўлинадилар. Логопед бир томонга сичқон расмини, иккинчи томонга мушук расмини илиб қўяди. Гуруҳлардаги болалар биттадан навбатма-навбат чиқиб, қолган расмни олиб, унга қайси товуш иштирок этганига қараб ўз жойларига турадилар, яъни “С” товуши иштирок этган расмни олса, сичқон томонга “ш” товуши иштирок этган расмни олса, мушук томонга ўтадилар. Ҳамма олиб бўлгач, ҳар бир бола ўз расмини кўрсатиб номини айтади. Қолган болалар эса ўртоғи жойини тўғри танлай олганлиги ёки йуқлигини текшириб борадилар. Логопед эса болалар “с” ва “ш” товушларини талаффуз этганларида артикуляцион аппарат ҳолати қандай бўлишини болаларга тушунтиради. “Расмларни танла” ўйини Ўйиннинг мақсади: “С-Ш” товушларини бир-биридан фарқлашга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Номида “С” ва “Ш” товуши бор бўлан расмлар, сўзлар танланади. Логопед болаларни икки гуруҳга ажратади. Биринчи гуруҳ болалари “С” товуши бор бўлган расмларни танлаб олади. Иккинчи гуруҳ болалари эса “Ш” товуши бор бўлган расмларни танлайди. Логопеднинг столи устига расмлар ўнг томони билан тартибли қилиб қўйилган бўлади.

Ҳар бир гуруҳдан биттадан бола чиқиб ўзларига тааъллуқли бўлган товуш учун расм олиб, жойларига ўтирадилар. Болалар расм ва предметларни танлаб олиб бўлгандан сўнг, ҳар бир бола ўрнидан туриб, расмларнинг номини айтади. Расмларнинг номини айтганда “С” ёки “Ш” товушини бошқа товушлардан ажратиб айтишлари керак. Қолган болалар расмни номини айтган бола уни тўғри танлаганми ёки йўқми кузатиб боради. Сўнгра болаларнинг ўзлари шу товушлар учун сўз ўйлайдилар ва айтадилар. Логопед “С” ва “Ш” товушлари бор бўлган сўзларни айтади, болалар эса бу сўзларни такрорлаганларида “С-Ш” товушини тўғри талаффуз этишлари керак. Масалан: Сочиқ, шафтоли, мошина, гилос, шам, шолғом ва бошқалар. Болалар сўзларда С ва Ш товушини, бошқа товушларга нисбатан чўзиброқ талаффуз этишлари С ва Ш товуши қаерда келишини аниқлашлари лозим. Болаларнинг С ва Ш товушларини талаффузидаги артикуляцияси назорат қилиб борилади. “Топ-чи, менда қайси товуш ?” ўйини Ўйиннинг мақсади: З-Ж товушларини бир-биридан фарқлашга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Ўйин бошқарувчиси тайинланади. Бошқарувчи эшикдан ташқарига чиқиб туради, қолган болалар эса номида Ж товуши бор бўлган сўз ўйлаб топадилар. Ўйин бошқарувчи қайтиб келиб, ҳар қайси боланинг ёнига боради, у кимнинг ёнига борса, шу бола ўйлаган сўзни айтади. Агарда бошқарувчи айтилган сўзларда Ж товушини эшитса, “ж-ж-ж” деб, агар З товушини эшитса, “з-з-з”, деб талаффуз этади. Логопед ва болалар бошловчи товушларни тўғри талаффуз этишини кузатиб борадилар. Сўнгра логопед болаларга расмлар тарқатиб чиқади. Ҳар бир бола навбатма-навбат чиқиб, расмни болаларга кўрсатади ва унинг номини билдирувчи сўзда З товуши бўлса, уни чивин расми тасвирланган расм полотноси чўнтагига солиб қўяди, агарда Ж товуши бўлса қўнғиз расми тасвирланган расм полотноси чўнтагига солиб қўяди. Машғулотнинг охирида логопед болаларга бир неча сўзларни айтади ва уни такрорлашларини таклиф қилади: жигар,

занжир, зебра, жазо, қўнғиз, ғижжак. Хар бир сўз аниқ ва бўғинларга бўлиб талаффуз этилиши мақсадга мувофиқ. Сонор товушларни нутққа қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга оид ўйинлар Болалар учун артикуляцион жиҳатдан талаффуз қилиш қийин бўлган товушлардан яна бири бу сонор (р, л) товушлари ҳисобланади. Бу товушларнинг аниқ талаффузига баъзан тақлид усули орқали ҳам эришиш мумкин. “Отлар” ўйини Ўйиннинг мақсади: “Р” товушини нутқда ҳосил қилиш. Ўйиннинг бориши: Болалар икки гуруҳга бўлинадилар. Биринчи гурух болалари от хайдовчилар, иккинчи гуруҳ болалари эса отларга бўлинадилар. Отларни тасвирловчи болалар иккитадан бўлиб қўл ушлашиб турадилар. От хайдовчилари кетдик деб буйруқ берганда от ролидаги болалар отлардек “тақ туқ” деб юрадилар. Логопеднинг бўйруғига биноан хайдовчилар отларни “дррр” деб тўхтатадилар. От ролидаги болалар юришдан тўхтайдилар. Бунда логопед болаларнинг аниқ талаффуз этишини кузатиб боради. Сўнгра болалар ролларини алмашадилар. Логопед болаларни “р” товушини тўғри талаффуз этишга ўргатиб боради. “Р” товушини талаффуз этганда тил юқориги тишлар орқасига кўтарилган бўлади, тил учи тебраниш (вибрация) кераклиги болаларга тушунтирилдади.

“Қарғалар” ўйини Ўйиннинг мақсади: Болаларни “Р” товушини нутқда тўғри талаффуз этишларига ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Болалар уч гуруҳга бўлинадилар. Биринчи гуруҳ болалари арчаларни тасвирлаб қўлларни пастга туширган ҳолда доира ўртасида турадилар. Иккинчи гуруҳ болалари: қарғалар бўлиб доира ичига сакраб-сакраб киришади ва “қар-қар-қар...” деб қағиллашади. Учинчи гурух болалари эса кучукчалар ролини ўйнайдилар. Логопеднинг ўйинимиз бошланди деган кўрсатмасидан сўнг арчалар кўтарилади, арчалар орасидан қарғалар “қар-қар” деб учиб келишади. Шу пайт ўрмондан кучуклар “иррр- иррр” деб югуриб қарғаларни ушламоқчи бўладилар. Қарғалар эса “қар-қар” деб учиб кетадилар. Ушланган қарғалар итлар билан бирга қайтишади ва махсус жойга келиб ўтиришади. Ўйин то икки-учта чаққон қарға келиб ушланган қарғаларни қутқармагунча давом этади. Сўнгра болалар ролларни алмашадилар. Ўйин яна давом этади. Логопед ўйин давомида болалар “р” товушини аниқ талаффуз этишлари, “р” товушини талаффуз этганда тил учининг тебранишини болаларга тушунтириб боради. “Будильник” ўйини Ўйиннинг мақсади: “Р” товушини нутқда хосил қилиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга стулчаларга ўтириб олишларини айтади. Битта бола логопеднинг ёнида қолади. Логопед болаларга мурожаат этади: Болалар ҳаммамиз тушлик қилиб бўлдик. Энди ҳаммамиз ухлаймиз. Ҳаммамиз фақат будильник жиринглаганда турамиз. Болалар кўзларини юмиб ўтирадилар. Бир неча вақт ўтгандан сўнг логопеднинг кўрсатмасига асосан будильник ролини бажарган бола юриб будильник овозига тақлид қилади “др-р-р-р” ва болаларни уйғотади. Ўйин шу тариқа давом этади. Сўнгра болалар ўзаро ролларни алмашадилар. Логопед болаларнинг р-р-р товушини тўғри талаффуз этишини кузатиб боради.

“Рангли автомобиллар” ўйини Ўйиннинг мақсади: “ Р” товушини нутқда хосил қилиш. Ўйиннинг бориши: Болалар бир қатор бўлиб стулчаларда ўтирадилар. Улар автомобил хайдовчиларидир. Ҳар бир болага қоғоздан ясалган халқа, яъни машинанинг руллари берилади. Логопеднинг ёнида бир нечта рангли байроқчалар туради. Логопед байроқчани кўтарганда ўша рангдаги рул эгалари машиналарини хайдайдилар ва моторнинг овозига тақлид қилиб “р- р-р” деб талаффуз этадилар. Логопед байроқчани пастга туширганда машиналар тўхтайди ва болалар гаражга қайтадилар. Кейин логопед бошқа рангдаги байроқчани кўтаради. Ўйин шу тариқа давом этади. Адашган бола ўйиндан чиқади. Ғолиб бўлган болага машина совға қилинади. “Рубоб чаламиз” ўйини Ўйиннинг мақсади: Болаларнинг “Л” товушини тўғри талаффуз этишларига эришиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга “Ҳозир сизлар оркестр бўласизлар. Оркестрда кўп мусиқа асбоблари чалинади. Сизлар рубоб чаласизлар”, деб рубобни қандай ушлаб чалиш кераклигини кўрсатади (чап қўли билан ҳудди рубобнинг пардасини ушлаётгандек, ўнг қўли билан эса торни чертаётгандек ҳаракат қилиб “ла-ла-ла”, деб айтади). Логопеднинг ишораси билан ҳамма болалар рубоб чаладилар ва “л-л, лала” тавшларини талаффуз этадилар. Л товушининг тўғри артикуляцияси логопед томонидан кузатиб борилади. “Пароход” ўйини Ўйиннинг мақсади: Л товушининг туғри талаффузига эришиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга шундай дейди: “Болалар ҳозир ҳаммамиз пароходга тушиб сайр қилгани борамиз. Сизлар пароход қандай овоз беришини биласиларми? Эшитинглар: л,л,л... пароход қандай гудок беришини такрорлаймиз. Энди тилни кенг қилиб тишлар оралиғига қўйинг ва пароходнинг гудок чалишини бажариб кўрсатининг. Болалар бу харакатни бажарадилар, тишлар оралиғида “Л” товуши хосил бўлади. Болалар л-л-л деб

бир неча бор такрорлайдилар. Логопед ва болалар бу машқни кетма - кет такрорлайдилар. Болаларга энг баланд масофада учиб кетаётган самолётнинг овози ҳам “л” товушига ўхшаш эканлигини эслатиб ўтиш лозим. “Ўз расмингни топ” ўйини Ўйиннинг мақсади: “Р” - “Л” товушларини фарқлашга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга “р” ва “л” товуши бор расмларни олиб тартиб билан қўйиб чиқади. Логопед болаларни 2-гуруҳга бўлади. 1-гуруҳ боалари “р” товуши бор бўлган расмларни олади, 2-гуруҳ болалари эса “л” товуши бор бўлган расмларни олади. Логопедни кўрсатмаси билан ҳар бир гуруҳдан биттадан бола ўз товушига таъллуқли бўлган расмни олади. Сўнгра ўз гуруҳи олдига келиб, биринчи турган болани қўлига секин туртади ва болаларнинг орқасига бориб туради. Ҳамма болалар расмни олиб бўлганларидан кейин стулга ўтиришади. Ҳар бир бола ўз расмини кўрсатиб номини айтади. Масалан: ручка, ракета, лола, стол, стул, анор, рўмол олмохон, гилос, гул, олма, хўроз, тарвуз, карам, сигир. Қолган болалар эса ўртоғи расмни тўғри олганлиги ёки йўқлигини текшириб борадилар. Болалар расмни олганларидан сўнг уни номлаб, бўғинларга ажратадилар ва “р” ёки “л” товушлари сўзнинг бошида, ўртасида, охирида келганини айтадилар. Тил орқа товушларни нутқга қўйиш, мустаҳкамлаш ва фарқлашга оид ўйинлар Артикуляцион жиҳатдан талаффуз қилиш қийин бўлган товушларнинг қолган турига тил орқа (к,г,х) товушлари киради. Тил орқа товушларининг аниқ талаффузини ҳосил қилишда, асосан механик усулдан кенг фойдаланилади. Бу товушларни ҳосил қилишда тақлид усулидан унумли фойдаланиш яхши натижа беради. Қуйида келтирилган ўйинлар тақлид қилиш усули орқали тил товушларидаги камчиликларни бартараф этишга қаратилган.

“Как-ку” ўйини Ўйиннинг мақсади: “К” товушини аниқ ва тўғри талаффуз этишга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Логопед болаларга мурожаат этиб шундай дейди: “Эсингиздами болалар, биз сизлар билан ўрмонга сайрга борган эдик. Бизлар йўлда кетаётиб, катта полиз ёнидан чиқиб қолдик. Қарасак, чумчуқлар полиздаги кунгабоқарларни чўқишяпти, уларни болалар ҳайдаб юборишди. Сизлар чумчуқларни ҳайдаб юборган эдингиз?”(“кишт-кишт”). Биз ўрмонга етиб бордик. У ер жуда ҳам чиройли эди, гуллар тера бошладик. Бирданига какку сайрай бошлади: “ка-ку, ка-ку...”. Какку қандай сайрайди? (ка-ка-ку). Кўп гуллар териб орқамизга қайтдик. Ариқ бўйидан ўтдик. Ариқ бўйида қурбақа чиройли қуриллаётган эди. Қурбақа қандай қуриллайди? (ква-ква- ква). Товушларга тақлид қилишда К товушини аниқ талаффуз этиш лозим. К товушини овоз кучи билан ажиратиш керак. “Хўроз, товуқ ва жўжалар” ўйини Ўйиннинг мақсади: “К” товушини бўғинларда мустаҳкамлаш. Ўйиннинг бориши: Бир бола хўроз, бир бола товуқ, қолган болалар жўжалар ролини бажаришади. Товуқ ва жўжалар дон чўқиб ўтиришибди. (болалар бармоқлари билан полни тақиллатишади). Хўроз кириб келганда, жўжалар парда орқасига яшириниб олишади. Хўроз “кука-ре-ку, ку-ка-ре-ку, кичкина жўжалар қани?” деб сўрайди. Товуқ бўлса “қо-қо, қо-қо жўжаларинг кетиб қолди уларни излаб топ деб жавоб беради. Хўроз жўжаларни излай бошлайди. Жўжалар топилгач бирга ўйнашни таклиф этади. Жўжалар тарқалиб кетишади. Хўроз уларни қувалайди. Ўйин давомида роллар алмашинади. Хар бир боланинг товушларни тўғри ва аниқ талаффуз этиши кузатиб борилади. Лозим келганда товушлар талаффузи тўғирланади.

“Нима етишмайди?” ўйини Ўйиннинг мақсади: “К” товуши билан келадиган бўғин, сўз, гапларни тўғри ва аниқ талаффуз этишга эришиш. Ўйиннинг бориши: Болалар стулчаларида ўтиришади. Логопед стол устига копток, коса, эшик, капалак, китоб, расмларини ёки ўйинчоқларни териб қўяди ва болаларга бу ўйинчоқларни диққат билан кўриб олишни таклиф этади. Чақирилган бола эшик орқасида туради. Бошқа бир бола эса ўйинчоқлардан биронтасини яширади. Эшик орқасида турган бола келиб қайси ўйинчоқ етишмаслигини айтади. Шундан кейин логопед, номида “К” товуши бор бўлган расмларни кўрсатади, болалар уларнинг номларини айтадилар. Номланган предмет ёки расмлар бўғинларга бўлиниб, “к” товуши сўзнинг бошида, охирида, ўртасида келгани аниқланади. “Телефон” ўйини Ўйиннинг мақсади: Болаларни “Г” товуши билан келадиган сўзларни аниқ ва тўғри талаффуз этишга ўргатиш. Ўйиннинг бориши: Болалар стулчаларда бир қатор бўлиб ўтиришади. Логопед биринчи бўлиб ўтирган болага сўзни пичирлаб айтади. У ҳам ёнидаги болага пичирлаб шу сўзни айтади. Шу тариқа, айтилган сўзни бир- бирларига пичирлаб айтадилар. Сўнгра сўзни биринчи бўлиб айтган бола қаторнинг охирига бориб ўтиради. Бола охирги сўзни айтиб бўлганларидан кейин уларга логопед расм бўйича кичкина гап тузишни таклиф этиши мумкин. “Телефон” ўйинини ўйнаганда болалар сўзни бир-бирига пичирлаб, аниқ айтишлари лозим, акс ҳолда сўз кейинги болаларга тушунарсиз бўлиши мумкин. “Ким мехмонга келди” ўйини Ўйиннинг мақсади: “К-Г ” товушларини фарқлаш. Ўйиннинг бориши: Болалар бир қатор бўлиб ўтирадилар. Логопед болаларга мурожаат қилади. Болалар бугун бизнинг боғчамизга қушлар, паррандалар меҳмонга келишибди. Биз уларни аниқлашимиз керак. Логопед болаларга расмларни кўрсатади. Болалар эса расмдаги қуш ёки парранданинг

овозига тақлид қиладилар. Логопед: Қаранглар болалар қушлар учиб келишди-дейди ва расмларни кўрсатади. Болалар расмга қараб “как-ку, как- ку” “гу- гу - гу” деб овоз чиқарадилар. Сўнг логопед қурбақанинг расмини кўрсатади. Болалар “ква – ква - ква” деб овоз чиқарадилар. Логопед ғоз, хўроз, товуқ расмини кўрсатади. Болалар уларнинг овозларига тақлид қиладилар. Ўйин давомида болалар гуруҳ бўлиб жавоб берадилар. Сўнгра логопед ҳар бир болага алоҳида расмларни кўрсатиб тўғри ва аниқ талаффуз этишни аниқлайди. “Товушдан таниб ол!” ўйини Ўйиннинг мақсади: Товуш тақлидида “Г-К” товушларини дифференциацияси. Ўйиннинг бориши: Болалар айлана шаклида қўйилган стулчаларга ўтирадилар (уйча). Битта бола уйчага яқинлашиб эшикни тақиллатади “тақ- тақ-тақ”. Уйчада ким яшайди. Болалар бирор хайвон ёки қуш товушига тақлид қилиб жавоб беришади. “га – га - га”, “ква-ква-ква” “му-муму”, “ку- ка-ре-ку”. Эшикни тақиллатган бола жавобни эшитиб уйчада ким яшашини аниқлаши керак. Ўйин давомида болалар ўзаро рол алмашадилар.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю, Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007. 5. Селиверстов В.И. Заикание у детей. -М.: Владос, 1994. 6. Зуева Л.Н. Настольная книга логопеда. - М.: АСТ, 2005г. 7. К.Шодиева “Мактабгача ёшдаги болаларни тўғри талаффузга ўргатиш” Тошкент.1995.

Похожие

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Артикуляцион моторикани ривожлантиришга қаратилган ўйинлар

Фонетик фонематик нутқ бузилиши

Дизартрия

Товушларнинг тўғри талаффузи юзасидан олиб бориладиган ишлар мазмуни