logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Дошкольное и начальное образование
  4. Дизартрия

Дизартрия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.9169921875 KB
Скачать
Дизартрия Режа: 1. Дизартрия таснифи ва унинг шакллари 2. Дизартрияни бартараф этиш бўйича олиб бориладиган логопедик таъсир тизими Дизартрия унинг таснифи ва шакллари Дизартрия – нутқ аппарати инерватсиясининг органик бузилиши сабабли нутқнинг талаффуз томонидан бузилишидир. Дизартрия термини грекча сўздан олинган бўлиб, дис – бўлак, артҳон – бириктириш деган маънони билдиради. Дизартрия-бу марказий характердаги органик нутқ бузилиши ҳисобланади. Дизартрияда нутқ аъзоларининг (юмшоқ танглай, тил, лаблар) кам ҳаракатланиши натижасида нутқ товушлари артикулятсияси қийинлашади, шу билан биргаликда овоз, нафас бузилишлари ҳамда нутқнинг суръати, ритми ва ифодалилигида ўзгаришлар кузатилади. Дизартриянинг оғир формасида нутқ бутунлай тушунарсиз бўлади. Бундай ҳол анартрия деб аталади. Анартрия термини грекча сўздан олинган бўлиб, а-йўқ, артҳон – бириктириш деган маънони билдиради. Дизартрияни таснифлашда мутахассислар турли хил ёндашадилар: жароҳатланиш ўчоғига қараб, неврологик симптомнинг устунлиги ёки нейролингвистик қарашлар бўйича Е.Н. Винарская (1973), К.Н. Витторф (1940), К.Воватр (1966), Л.А. Данилова (1969), М.Зееман (1962), М.В.Ипполитова (1965), С.С. Ляпидевский (1968), Е.М. Мастюкова (1985), И.И. Панченко (1974), К.А. Семёнова (1979), М.Б. Эйдинова. Аммо кўпчилик мутахасислар дизартрияни таснифлашда жароҳатланиш ўчъг'ини ҳисобга олиш тамойилига амал қилиб, дизартрияни қуйидаги турларга ажратадилар: булбар, пседобулбар, қобиқли дизартрия, қобиқ ости ва миячали дизартрия. Булбар дизартрия. Узунчоқ мия – медуллаоблонгата – яна иккинчи анча эски номга ҳам эга – булбус cеребри – қайсики мия ўқининг бир қисми пиёз бошчаси бўлакларига /булбус, пиёз бошчаси\ ташқи юзаси билан ўхшашдир. Миянинг булбар қисмига тегишли ИХ, Х ва ХИ, ХИИ бош мия нервларининг периферик ўқлари, пўстлоқ ёки ядронинг шикастланиши оқибатида юзага келувчи симптокомплекснинг ҳаракат бузилишлари бульбар фалаж деб аталади. Периферик ҳаракатлантирувчи нейронларнинг ҳужайралари орқа миянинг олдинги шохларида ёки мия ўқининг мос ядроларида ётади. Уларнинг аксонлари у ёки бу периферик ҳаракатлантирувчи нервларни шакллантиради. Периферик ҳаракатлантирувчи нейроннинг унинг исталган сатҳидаги шикастланиши периферик фалаж /парез/нинг клиник кўринишини беради. Бунда нерв импулслари мушакларга келмаслиги, шунинг учун ундаги алмашиниш жараёнларининг бузилишини ҳисобга олсак, мушаклар атрофияси, товушининг пасайишининг юзага келиши сабаблари маълум бўлади. Мускуллар мўрт, бўш бўлиб қолади, шунинг учун бу кўпинча атрофик фалаж деб аталади. Периферик ҳаракатлантирувчи нейроннинг шикастланиши бирламчи рефлектор ёйларининг узилишига сабаб бўлади. Бунда тери ва пай рефлекслари йўқолиб, арефлекция намоён бўлади. Периферик ҳаракатлантирувчи нейронлардаги патологик жараён натижасида ҳам сақланиб қолган қўзғалувчанлиги шу нарсага олиб келадики, атрофияга учраётган мускулларда баъзида алоҳида мускул тўпламлари ва толаларнинг тез-тез қисқариши кузатилади. Периферик параличнинг кўрсатилган клиник кўринишлари атрофия, атония ва арефлекция – булбар фалаж ҳолатида ИХ, Х, ва ХИИ бош мия нервлари /тил-ҳиқилдоқ, адашган ва тилости билан иннерватсия қилинувчи мускулларда, яъни юткин, ҳиқилдоқ, танглай, тил мускулларида кузатилади. Бу мускулларнинг функсионал бўшашган фалажи ютишнинг бузилишлари (дисфагия ва афагия)да ейиш ва ичиш пайтидаги йўталиш билан бирга, овоз бузилишлари (дисфония ва афония)да ёки бўғиқ овозда, «ёпишиб кетган» ва тушунарсиз нутқда намоён бўлади. Бундай белгиларга булбар дизартрия дейилади. Бу тушунчага, одатда, пастки жағ, ёноқлар, лабларнинг мускулларининг бўшашган фалажи сабаб бўлувчи товуш артикулятсияси нуқсонларини ҳам ўз ичига олади, аммо Шуни айтиш керакки, бу мускулларни иннерватсия қилувчи юз /УП/ ва уч тармоқли /У/ нервлар булбар нервларга кирмайди (юз ва учталик нервларнинг ядролари варолит кўпригида жойлашади). Чайнов ва мимика мускулларининг бўшашган фалажи дизартрия белгиларидан бошқа чайнашнинг бузилиши, оғизни ёпа олмаслик, гипо ёки амимия каби белгиларни ҳам юзага чиқаради. Узунчоқ миянинг бир томонлама (ўнг ёки чап бўлимининг фарқи йўқ) шикастланишлари ёки шу ердан чиқувчи бульбар нервлар ИХ, Х, ХИ, ХИИ нинг шикастланишлари икки томонлама шикастланишларга нисбатан унча оғир бўлмаган булбар дизартрия белгиларининг ривожланишига олиб келади. Келиб чиқиши ядроли бўлган булбар дизартрия билан касалланган беморларни неврологик кузатишларда бўшашган булбар фалажлардан ташқари тананинг қарама-қарши томонида ҳаракатланиш ва сезишнинг бузилишлари, шунингдек, ҳаракатланган тарафда атакция белгиларининг пайдо бўлиши аниқланган /масалан, Джексон, Авеллис, Валленберг, Шмедт синдромлари/. Литвак Л.Б. /1959/, Гутсмонн /1924/ ва бошқалар томонидан бирор-бир бульбар нервнинг шикастланишига сабаб бўлувчи бульбар дизартриянинг айрим шакллари ҳақида баён этишган. Яқиндагина тил ютқин нервларининг дифтерия токсинлари билан шикастланишига, натижасида бемор нутқида овознинг йўғон тембрининг юзага келиши кўп учрар эди. Юз нервининг вирусли касалликлар ёки орта қулоқнинг йирингли – яллиғли жароҳатлари пайтидаги шикастланишлари янада кўпроқ учрайди, бу нарса юзнинг бир тарафдаги ёноқ ва лаб мускулларининг бўшашган фалажи билан боғлиқ, бу эса нутқда лаб товушлари (Б, М, П, В, Ф)нинг ноаниқ артикулятсиясининг ривожланишида намоён бўлади. Шикастланишлар қанчалик мия ўқига яқин бўлса, бўшашган фалажлар шунчалик кенг тарқалган бўлади. Узунчоқ мия моддаси ўзининг шикастланишларида (масалан, энсефелит, глиал шиш) жарангсиз бўғиқ овоз ва сўзларни «ютиб» талаффуз қилиш, тушунарсиз артикулятсия билан боғлиқ булбар дизартриянинг бирмунча оғир формалари намоён қилади. Бундай ҳолатларда булбар дизартриянинг белгилари, одатда, псевдобулбар дизартриянинг белгилари билан комбинатсиялашган бўлади. Булбар дизартрия билан касалланган беморларни комплекс неврологик ва фонетик текшириш, уларнинг клиник намоён бўлиш патогенезини яхшироқ тушунишга имкон беради. Бундай текшириш мия қисмларининг айрим шикастланишларида беморнинг нутқ аппарати фаолиятида рўй берувчи энг қийин функсионал саморегулятор /ўз-ўзини бошқариш/ қайта қурилишларини тушунишига ёрдам беради. Касалларнинг нейрофонетик текшириш ишлари шуни кўрсатадики, алоҳида гуруҳ мускулларининг бўшашган фалажи товушларни талаффуз қилишдаги айрим бузилишларда намоён бўлади. Шунинг учун бемор нутқидаги товушлар бойлиги ва хилма-хиллигини йўқотади. Атрофдагилар эса бемор талаффуз қилаётган сўзларнинг маъносини тушунмай қолади. Шундай қилиб, овоз бойламлари мускулларининг парези шу нарсага олиб келадики, овоз бойламлари тўлиқ ва бир хилда ҳаракатланмайди, уларнинг тебраниш эса кам, аритмитик ва етарли амплитудага эга бўлмай қолади. Шунинг учун овоз оҳангдорлиги етарсиз, кучсиз бўлиб қолади. Жарангли ундошларни талаффуз қилиш пайтида овоз бойламларининг етарли ҳаракатланмаслигида ҳиқилдоқ агродинамик шароитларга яқинлашади, бунда жарангсиз ундошларни талаффуз қилишда жарангли ундошлар ҳам жарангсизлашиб кетади. Бемор овозини қайта чиқаришга уриниб товуш пайларининг айрим агонисит ва алкергист мускулларини, шу жумладан, ютқин ва тил илдизи мускулларини қўзғатади. Бу шунга олиб келадики, унли товушлар ўзларига хос бўлмаган шовқинли товушларга айланади. Шунинг учун бемор нутқидаги унли ва ундош товушларнинг фарқи сезиларсиз бўлиб қолади, бу эса атрофдагиларнинг бемор нутқини тушунишларини қийинлаштириб юборади. Баён этилган артикулятсия ўзгаришининг умумий тенденсияси, табиий равишда овоз боғламлари, юмшоқ танглай, тил ва лаб мускулларидаги паретик ҳолатларнинг тақсимланишига ҳамда у ёки бу товушлар физикавий мураккаблигига кўра турлича вариантларга эга бўлиши мумкин. Барча мускулларнинг бир текис шикастланишида энг дифференциялашган тил олди товушлари бузилади. Аммо тил илдизи мускули парези устунлик қилганда кўпроқ тил орқаси товушлари артикулятсияси бузилишини кузатиш мумкин. Чунки қаттиқ талаффуз қилинадиган товушларга нисбатан юмшоқ қилинадиган товушлар артикулятсияси тил мускулларининг камроқ дифференциялашган иннерватсиясини талаб этади. Лекин бульбар дизартрияда улар қаттиқ талаффуз қилинадиган товушларга нисбатан камроқ ва кечикиб бузилади. Тил усти мускуллари шикастланган ҳолатда бир навбатда юмшоқ товушлар талаффузи, артикулятсияси ва тил ўрта талаффузининг бузилиши рўй беради. Нутқ аппарати мускулининг параличи қанчалик диффуз ва бузилиш даражаси қанчалик чуқур бўлса, нутқ товушлари шунчалик қўпол бузилади. Булбар дизартриянинг оғир ҳолларида энг содда бурун товушларини талаффуз эта олиш қобилияти сустлашиб кетади. Шундай қилиб, нутқ аппарати суст паризи туфайли рўй берган турли клиник ҳолатлардаги булбар дизартриянинг тўғридан тўғри бирламчи клиник симптомлари паст, кучсиз овоз, портловчи товушлар артикулятсиясидаги бузилиш, жарангли товушларда жаранглилик шаклининг соддалашуви, овознинг бурунли, димоғли тембри, нутқ оҳангдорлигининг бузилиш кабилардан иборат. Псевдобульбар дизартрия. Периферик ҳаракатлантирувчи нейронларнинг ядросининг ўзи нерв импулсларини мия пўстлоғидан марказий ҳаракатлантирувчи нейронлир, бошқача қилиб айтганда пирамида йўли билан қабул қилади. Ҳозирга қадар марказий ҳаракатлантирувчи нейронларнинг танасини олдинги илдизи марказий эгатларнинг /Ғнг ва чап/ пҒстлоғида маълум кетмакетликда жойлашган деб ҳисобланиб келинар эди. Тил, лаб, ютқин, томоқ ҳаракатини иннерватсия қилишга тегишли ҳужайралар олдинги марказий эгатларнинг пастки қисмида жойлашган. Барча пирамида йўли толалари бирга қўшилиб, мия пўстлоғи ости ядролари орасидан яримшарнинг оқ моддаси бўйлаб мия стволининг бадал қисмига ўтади. Узунчоқ ва орқа мия чегарасида пирамида йўли ўнг ва чап томонлари толаларининг катта қисми бир-бирини кесиб ўтади ва орқа миянинг периферик ҳаракатлантирувчи нейронлар ҳужайралрида тугайди. Агар периферик параличда барча ихтиёрий ва ихтиёрсиз ҳаракатлар бузилса, марказий спастик параличда аввало ихтиёрий ҳаракатлар зарарланади, ихтиёрсиз ҳаракатлар эса сақланиши мумкин. Пирамида йўллари толалари контакт йўлини ҳосил қилади. Шунинг учун уларнинг шикастланишида асосан битта кўп ҳолларда иккита қўл-оёқ қисми ҳаракати энг нозик ва дифференциалланган қўл бармоқларининг ҳаракати бузилади. Пирамида йўлининг бош мия нервларининг ҳаракатлантирувчи ядроларига пўстлоқ импулсларини ташувчи томонларига картиконуклеар ёки картико – булбар дейилади. Уларнинг шикастланишида юзага келувчи мускуллар параличи марказий спастик паралич хусусиятига эга. Суст булбар параличлардан фарқ қилиб, бу параличлар псевдобулбар дейилади. Бош мия нервининг кўпчилик ҳаракатлантирувчи ядроларининг икки ёқлама пўстлоқ иннерватсияси Шуни аниқлаб берадики, картиконуклеар йўлларнинг бир ёқлама зарарланиши чайнаш, ютиш, товуш ҳосил бўлишида жиддий функсионал четга чиқишини келтириб чиқармайди. Бундай бузилиш кўртиконуклеар йўлларининг икки ёқлама шикастланишда содир бўлади. Бунда тил мускули ва юзнинг пастки қисми мускулининг марказий спастик параличи эътиборга олинмайди, бу мускуллар миянинг қарама-қарши ярим шаридан келувчи киртиконуклеор толалар билан иннерватсия қилинади. Аммо псевдобулбар дизартрия симптомлари, шунингдек, чайнаш, ютиш ва товуш ҳосил бўлишининг бузилиши, одатда, тил ости ва юз нервларининг икки ёқлама параличи мавжудлиги натижасида ривожланади. Шуниниг учун бир ёқлама мия марказининг зарарланиши псевдобулбар дизартрияни чақириши мумкинми деган саволга кўп муаллифлар йўқ деб жавоб берадилар. Псевдобулбар параличнинг клиник кўринишининг мускуллар тонуси ва тилнинг фаол ҳаракатини текшириб бориш мисолида кузатишимиз мумкин. Агар беморнинг оғзи очиб кўрилганда тил мускуллар атрофияси йўқлигини кўриш мумкин. Тил, одатда, орқага тортилган, ўрта қисми кўтарилган ва ютқинга кириш йўлини беркитиб турган бўлади. Одатда, беморлар тилини оғиз бўшлиғидан чиқара олмайдилар. Тилни олдинга чиқариб қилинадиган ҳаракатдан тил учини бурунга қарата чиқарилгандаги ҳаракат кучлироқ бузилади. Бемор талаб қилинаётган ҳаракатни тилнинг олдинги қисмини пастки лаб ва пастки жағ билан пассив кўтариши ҳисобига бажариш мумкин. Бунда тил таранглашган бўлиб, тил учи юқорига қайрилмайди ва юқориги лаб терисига тегмайди, тез ҳолдан тойиш содир бўлади ва тил секин-аста ёки силкинишга ўхшаб оғиз бўшлиғига кириб кетади. Беморлар учун бошқа ҳаракатларга нисбатан тил учининг иякка қарата қиладиган пастга ҳаракати бирмунча осонроқдир. Бироқ тилнинг энг пастки учи пастга эгилмайди ва ияк терисига тегмайди. Тилнинг ён томонга қиладиган ҳаракати, айниқса оғиз бўшлиғидан чиқарилганда ҳам кичик амплитуда билан характерланади, бунинг устига тил бутун массаси бўйлаб жойлашади, бунда таранглашган тил учи ён томонга ҳаракат қилмайди. Тилнинг паретик мускуллари ва шу билан бир қаторда бошқа нутқ аппаратининг мускулли органларининг ҳаракатининг ҳажми ва кучининг бундай камайиши албатта нутқ жараёнида намоён бўлади. Касаллар овози кучсиз, эшитилмас бўлади ва сўниб боради. Бунда ҳар доим биринчи бўлиб, нозик ва мураккаб артикулятсион товушлар зарар кўради. Карлеп /1960/ ютқин мускулларининг спастик қисқаришларида нутқий пайларнинг четлари билан бир-бирига зич тақалиши ва жуда кучли ҳаракатланган бўлишига, нутқий бўшлиқдан юқорида қўшимча шовқин пайдо бўлишига эътибор беради. Шунинг учун товуш фақатгина кучсиз бўлмай, бўғиқ ва хираланган бўлади деган фикрга келади. Тил-ютқин, адашган ва тил ости нервларининг параличи ёки марказий парезларида одамда асосий резораторлар – ютқин ва оғиз бўшлиғининг резонаторик ҳусусиятлари тез, қаттиқ ўзгариб қолади. Бўйин, ютқин, томоқ, юмшоқ танглай ва тил мускулларининг спастик ҳолати ютқиннинг резонаторлик фаолиятига йўл бермайди. Спастик таранглашган тил оғиз бўшлиғига – томоқнинг орқа деворига сурилади, бу эса маълум ёмон ҳолатларга олиб келади. Биринчидан, тил ўзагининг орқага жойлашиши ютқин йўлини бекитиб, томоқ-ютқин бўлимининг ҳосил бўлишига имконият бермайди. Иккинчидан, ютқиннинг овоз тўлқинларини тўплаш ва оғиз бўшлиғига бериш хоссасини камайтиради ва овоз тўлқинларини бурундор модикулятсияси учун шароит яратилади. Манқаликнинг келиб чиқишида ютқиннинг юқори қисмидаги мускуллар спастикилига ва ютқин-оғиз ва ютқин-бурун бўшлиқлари размерининг катталиклари ўзгаришларининг аҳамиятини Cереене /1957/ кўрсатиб ўтади. Муаллифнинг нуқтайи назаридан бу факторлар ҳавонинг бурун орқали тўғри чиқиб кетишига қараганда аҳамиятлироқдир. Бу фикрни Беррй ва Эисенсеин /1956/ ҳам тасдиқлашади. Псевдобульбар дизартрия шартли равишда 3 даражага ажратилади: енгил, ўрта, оғир. 1. Псевдобульбар дизартриянинг енгил даражаси артикулятсион нутқ аппарат ҳаракатларида қўпол бузилишларнинг йўқлиги билан характерланади. Бунда асосий артикулятсион қийинчилик тил, лабларда ҳаракатни тез ва аниқ бажара олмасликларида сезилади. Бундай болаларда талаффуз камчиликлари асосида артикулятсион ҳаракатларини аниқ тез бажара олмасликлари натижасида юзага келади. Нутқ бирмунча секинлашган бўлади. Арти-кулятсион жиҳатдан қийин бҒлган товушлар: ж, ш, р, ч талаффузида камчиликлар кузатилади. Жарангли товушлар талаффузида овоз етарли даражада иштирок этмайди. Товушлар талаффузидаги камчиликлар фонематик ривожланишга салбий таъсир кўрсатади. Дизартриянинг енгил даражасида кўпчилик болалар товушлар анализида бир қатор қийинчиликка учрайди. Бундай болалар ёзувда ўзига хос хатоликларга йўл қўядилар, яъни ҳарфларни алмаштириб ёзадилар. Нутқнинг лекцик грамматик томонларида камчиликлар деярли кузатилмайди. 2. Псевдобульбар дизартриянинг ўрта оғир даражада болада юз мускуллар ҳаракати йўқолган бўлади. Бу ҳолат дизартриянинг ўрта оғир даражаси учун характерлидир. Лаб ва тил ҳаракатлари чегараланган бўлади. Бола лаблари ва тилларини керакли ҳолатларда ҳаракатлантира олмайди. Асосий қийинчиликлар бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўтишда яққол намоён бўлади. Юмшоқ танглай кам ҳаракатчан бўлади. Болада сўлак оқишлари ҳамда чайнаш ва ютиш актларида қийинчиликлар кузатилади. Артикулятсион аппарат функсиясидаги камчиликлар оғир талаффуз камчиликларига олиб келади. Бундай болалар нутқи тушунарсиз бўлади ва кечикиб ривожланади. 3. Псевдобулбар дизартриянинг оғир даражаси бу – анартриядир. Бунда асосий камчилик мускуллари оғир бузилиши ва нутқ аппаратининг тўлиқ фаолиятсизлиги билан характерланади. Анартирик болалар маъносиз, ўзгача кўринишда бўлади, пастки жағ тушган, оғизлари доимо очиқ ҳолда бўлади. Тил оғиз бўшлиғида ҳаракатсиз ётади, лаб ҳаракати ўта чегараланган бўлади. Чайнаш ва ютиш актларида қийинчилик кузатилади. Нутқ тўлиқ бўлмайди. Қобиқли дизартрияда бош мия қобиғининг ўчоқли жароҳатланиши билан боғлиқ патогенезга эга нутқнинг мотор камчиликлар гуруҳи намоён бўлади. Қобиқли дизартриянинг биринчи шакли бош миянинг олдинги марказий эгатчасининг пастки бўлимининг бир томонлама ёки кўп ҳолларда икки томонлама жароҳатланиши билан боғлиқ. Бундай холатларда артикулятсия мушакларининг марказий парези юзага келади. Тилнинг айрим мушакларини қобиқли парези жуда нозик алоҳида ҳаракатлари ҳажмининг чекланишига олиб келади. Қобиқли дизартриянинг бу шаклида тил олди товушлари талаффузида камчиликлар кузатилади. Қобиқли дизартрияни ташхиси учун ҳар бир аниқ ҳолатда тил олди товушларининг зарарланиши ва бу камчиликларнинг механизмларини аниқлашга ёрдам берувчи нозик нейролингвистик таҳлилни амалга ошириш зарур. Қобиқли дизартриянинг биринчи шаклида тил олди товушларидан биринчи навбатда какуминал ундошлар, яъни тил учини юқори тишлар томон кўтариб ва бироз эгилган ҳолда талаффуз қилинадиган ундошлар (ш, ж, р) талаффузида камчиликлар кузатилади. Дизартриянинг оғир кўринишларида бу товушлар мутлақо йўқ бўлса, енгил кўринишида талаффуз жараёнида тилни ўрта қисми юмшоқ танглай томон кўтариладиган товушлар (с, з, т, д, н) билан алмаштирилади. Қобиқли дизартрияда апикал ундошлар, яъни талаффуз жараёнида тил учини юқори тишлар ва алвеолаларга яқинлашиши ва тегиб туриши билан изоҳланадиган товушлар (л) талаффузида ҳам қийинчиликлар кузатилади. Шунингдек, қобиқли дизартрияда ундош товушларнинг ҳосил бўлишининг камчиликлари кузатилиши мумкин. Қобиқли дизартрияда мушак тонусининг ортиши характерли, айниқса, тил учи мушаклари тонусининг ортиши кузатилади. Бу эса нозик дифференциал ҳаракатларни чеклайди. Қобиқли дизартриянинг иккинчи шакли кинестетик праксисни етарли эмаслиги билан боғлиқ. Бу эса бош миянинг доминант ярим шари (одатда, чап яримшарлар) қобиғининг пастки марказий бўлимларини бир томонлама жаро-ҳатланишида кузатилади. Бундай ҳолларда шовқинли ва аффрикат ундош товушлар талаффузида камчиликлар кузатилади. Артикулятсия камчиликлари турли хил ва турғун эмаслиги билан характерланади. Нутқ жараёнида зарур артикулятсия ҳолатини излаш нутқ темпини секинлаштиради ва уйғунлигида камчиликлар келтириб чиқаради. Айрим артикулятсия ҳолатларини ҳис этиш ва талаффуз этишда қийинчиликлар кузатилади. Юз гнозисини етарли эмаслиги кузатилади. Қобиқли дизартриянинг учинчи шакли динамик кинестетик праксиснинг етарли эмаслиги билан боғлиқ. Бу бош миянинг доминант яримшарлари қобиғининг мотор соҳасининг пастки бўлимлари жароҳатланишида кузатилади. Кинестетик праксис камчиликларида мураккаб аффрикат товушларининг талаффузи қийинлашади. Топшириқ бўйича ҳаракатларни кетма-кетликда бажаришда қийинчиликлар намоён бўлади. Қобиқли дизартриянинг иккинчи ва учинчи шаклларида товушларни мустаҳкамлашда қийинчиликлар кузатилади. Экстрапирамидали дизартрия (қобиқ ости дизартрия). Экстрапирамидали тизим тез, аниқ ва дифференциал ҳаракатларни бажариш имконини берувчи тайёргарлик фониниавтоматик тарзда яратади. У мушакларнинг тонусини, мушаклар қисқаришининг кетма-кетлиги, кучи ва ҳаракатчанлиги бошқаришда алоҳида ўрин тутади ва ҳаракат актларини эмотсионал ифодали, автоматик тарзда бажаришни таъминлайди. Экстрапирамидали дизартрияда товушлар талаффузида камчиликлар аниқланади: – нутқий мушакларда мушак тонусини ўзгариш; – зўриқиш ҳаракатлари мавжудлиги (гиперкинезлар); – нутқий мушаклардан проприцептив афферентатсия камчиликлари; – эмотсионал – ҳаракат иннерватсия камчиликлари. Экстрапирамидали дизартрияда артикулятсия аппарати мушакларининг ҳаракатлари ҳажми псевдобулбар дизартриядан фарқли равишда етарлича ривожланган бўлади. Бола доимо ўзгарувчи мушаклар тонуси ва зўриқишли ҳаракатлар таъсирида артикулятсия ҳолатини ҳис этишга ва бажаришга қийналади. Шунинг учун, экстрапирамидали дизартрияда кўп ҳолларда кинестетик диспракция кузатилади. Нутқ мушакларини тинч турган ҳолатида мушакларнинг енгил тебраниши (диспгония) ёки унинг маълум маънода пасайиши (гипотония) кузатилиши мумкин. Ҳис-ҳаяжонли, таъсирчан ҳолатларда нутқий баённи амалга оширишда уринишларда мушаклар тонусини ва зўриқишли ҳаракатларнинг ортиши кузатилади. Тил тугунча бўлиб, илдизи томон тортилади, жуда тез зўриқади, тортилади. Овоз аппарати ва нафас мушаклари тонусининг ортиши товушни ихтиёрий тарзда чиқишини йўқотади ва бола биттагина товушни ҳам талаффуз эта олмайди. Мушак тонусининг яққол намоён бўлган камчиликларида нутқ ноаниқ, тушунарсиз, овоз манқаларининг эга бўлиб, нутқнинг маъно томонида, унинг интонацияил-оҳангли тузилишида, темпида камчиликлар кузатилади. Нутқнинг эмотсионал белгилари намоён бўлмайди, нутқ монотон, бир хил бўлади. Овозни «Ўчиб қолиб», тушунарсиз минғиллашга ўтишини кузатиш мумкин. Экстрапирамидали дизартриянинг хусусиятлари – бу товуш талаффузини турғун ва бир хил кўринишдаги камчиликларининг кузатилмаслиги, Шунингдек, товушларни мустаҳкамлаш жараёнининг қийинчилик билан амалга оширилишидир. Экстрапирамидали дизартрия айрим ҳолларда нейросенсор карлик каби эшитиш камчиликлари билан биргаликда келади. Бунда аввало, баланда тонларни эшитиш зарарланади. Миячали дизартрия. Дизартриянинг бу шаклида мияча ва унинг марказий асаб тизимининг турли бўлимлари билан алоқалари жароҳатланади. Миячали дизартрияда нутқ секинлашган, жумла охирига келиб овознинг «Ўчиб қолиши» билан тавсифланади. Тил ва лаб мушаклари тонусининг пасайиши улар учун хос бўлиб, тил ингичка ҳолда оғиз бўшлиғида беҳаракат ётади, ҳаракатлар темпи секинлашган, артикулятсия ҳолатлари ҳис этиш ва амалга оширишда қийинчиликлар, юмшоқ танглай осилиб туриши, чайнаш ҳаракатларининг сустлиги, мимиканинг чекланганлиги кузатилади. Тил ҳаракатлари ноаниқ бўлиб, унда гипер ёки гипометриялар (ҳаракатлар ҳажмининг ортиши ва камайиши) кузатилади. Нозик мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни бажаришда тилни билинар-билинмас титраши, товушларни бурунли талаффуз этиш кузатилади. Дизартриянинг диффенсиал диагностикаси икки йўналишда амалга оширилади: дислалиядан ва алалиядан фарқлаш. Дислалиядан фарқлаш 3 та асосий синдромлар (артикулятсия, овоз ва нафас камчиликлари синдромлари) асосида амалга оширилади. Бунда товуш талаффузи бузилиши, нутқнинг маъно томонидаги камчиликлар, товушлар талаффузининг ўзига хос нуқсонликларида товушни нутқда мустаҳкамлашдаги қийинчилик, Шунингдек, неврологик текширув маълумотлари (марказий асаб тизимида органик жароҳатлар белгиларининг мавжудлиги) ва анализ хусусиятлари (перинотал нуқсонликлар, бақириш, овоз реакциялари, эмиш, ютиш, ва чайнаш каби нутқгача бўлган давр хусусиятлари алоҳида ўрин тутади) катта аҳамиятга эга. Алалияда фарқлаш нутқнинг лекцик-грамматик томонининг ривожланиши хусусиятларида тил операцияларини бирламчи камчиликларини йўқлигига асосланиб амалга оширилади. Дизартрияни бартараф этиш бўйича олиб бориладиган логопедик таъсир тизими Дизартрияни бартараф этиш бўйича олиб бориладиган логопедик таъсир тизими комплекс равишда амалга оширилади, яъни артикулятсион аппарат массажи ва гимнастик машқлари, овоз ва нафас устида ишлаш, умумий даволаш, даволовчи жисмоний - тарбия, физиотерапия ва дори - дармонлар билан даволаш ишлари. Асосий диққат болада нуткнинг ривожланиши ҳолатига, нутқнинг лекцик-грамматик томонига ҳамда нутқнинг алоқа функсияси хусусиятларига қаратилади. Мактаб ёшидаги болаларда ёзма нутқ ҳолати ҳам хисобга олинади. Узоқ вақт давомида мунтазам равишда олиб борилган машғулотлар секин-аста артикулятсион аппарат, аппарат моторикасини нормаллаштиради, артикулятсион ҳаракатларни ривожлантиради, артикулятсия аъзоларида ихтиёрий ҳаракатларни бир ҳаракатдан бошқа бир ҳаракатга ўтиш қобилиятини шакллантиради, ҳамда фонематик эшитувни тўла қонли равишда ривожлантиришга ёрдам беради. Дизартрик болалар билан олиб бориладиган логопедик ишларнинг усуллари АГ. Иппалитова, О.В. Правдина, В.В. Иппалитова, Е.М. Мастюкова, Г.В. Чиркина, И.И. Панченко, ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилган. Дизартрик болалар билан олиб бориладиган логопедик ишларнинг вазифалари қуйидагилардан иборат: 1 – товушларнинг тўғри талаффузини ўргатиш, яъни артикулятсион моторикани, нутқий нафасни ривожлантириш ва товушни нутқга қўйиш ва мустаҳкамлаш; 2 – фонематик идрокни ривожлантириш, товуш анализ малакасини шакллантириш; 3 – нутқнинг ритм, оҳангдорлиги ва ифодалилиги томонидаги камчиликларни бартараф этиш. 4 – пайдо бўлган нутқнинг умумий ривожланмаганлигини тўғрилаш. Дизартрик болаларда товушлар талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш, тузатиш ишнинг энг асосий вазифаларидан биридир. Товушлар талаффузидаги камчиликларининг асосий сабаби нутқ аппарати аъзоларининг ҳаракатчанлигида кузатиладиган камчиликлардир. Шунинг учун логопед асосий диққатни артикулятсион аппарат ҳаракатчанлигини ривожлантиришга қаратиши лозим. Товушлар талаффузи устида ишлаш қуйидаги ҳолатни ҳисобга олиб ташкил этилади: 1 – дизартрия шакли, боланинг нутқини ривожланиш ҳолати ва бола ёши-ни ҳисобга олиш. 2 – нутқ коммуникациясининг ривожланиши. Товушлар талаффузининг шаклланиши комуникатсиянинг ривожланишига йўналтирилган бўлиши лозим. 3 – мотиватсиянинг ривожланиши, бор бўлган бузилишларини бартараф этишга интилиш, ўз-ўзини англашни, ўзига ишонч, ўзини бошқариш ва назорат қилиш, ўз қадрини билиш ҳамда ўз кучига ишониш. 4 – дифференциал эшитиш идроки ва товуш анализи қобилиятини ривожлантириш. 5 – кўрув-кинестетик туйғуни ривожлантириш йўли билан артикулятсион тартиб ва артикулятсион ҳаракатни кучайтириш. 6 – ишни босқичма-босқич ташкил этиш. Коррексион иш болада талаффузи сақланиб қолган товушлардан бошланади. Баъзан товушлар анча содда мотор координатсиялари тамойилига кўра танлаб олинади, аммо артикулятсияон бузилишни ҳисобга олинган ҳолда биринчи навбатда илк онтогенез товушлари устида иш олиб борилади. 7—Енг оғир бузилишларда, яъни бола нутқи атрофдагилар учун умуман тушунарсиз бўлганда коррексион иш алоҳида ажратилган товушлар ва бўғинлардан бошланади. Агарда бола нутқи атрофдагилар учун нисбатан тушунарли бўлса ва у айрим сўзларда нуқсонли товушларни тўғри талаффуз қила олса, унда иш «таянч» сўзлардан бошланади. Ҳар қандай ҳолларда ва турли нутқий ҳолатларда товушлар нутқда мустаҳкамланиши зарур. 8 – Марказий асаб тизими шикастланган болаларда нутқдан олдинги даврда логопедик ишларни мунтазам олиб бориш йўли билан товушлар талаффузидаги мураккаб бузилишларнинг олдини олиш муҳим аҳамиятга эга. Дизартерияда олиб борадиган логопедик ишлар босқичма-босқич олиб борилади. 1-босқич тайёрлов босқичи – бу босқичнинг асосий мақсади: – артикулятсион аппаратни, артикулятсион тартибни шакллантиришга тайёрлаш; – боланинг илк ёшида – нутқий мулоқот эҳтиёжини тарбиялаш; – пассив луғатни аниқлаш ва ривожлантириш – нафас ва овоздаги камчиликларни коррексиялаш. Бу босқичнинг энг аҳамиятли вазифалари бу – сенсор функсияни, айниқса, эшитиш идроки ва товушлар анализини ривожлантиришдир. Коррексион иш методлари ва усулларини қўллаш нутқ ривожланиши даражасига боғлиқ. Болада мулоқот нутқ воситаларининг бўлмаслиги бошланғич овоз реакциясини тезлаштирилади ва товушларга тақлид қилишга олиб келади, ҳамда унга коммуникатив аҳамият тусини беради. Логопедик ишлар дори-дармонлар билан таъсир этиш, физиотерапевтик даволаш, даволов жисмоний тарбияси ва массаж билан қўшиб олиб борилади. 2-босқич бошланғич коммуникатив талаффуз қобилиятини шакллантириш босқичи. Бу босқичнинг асосий мақсади: – нутқий мулоқот ва товушлар анализи малакасини ривожлантириш; – артикулятсион аппарат мускулларини бўшаштириш; – оғиз ҳолатини назорат қилиш; – артикулятсион ҳаракатларни ривожлантириш; – овозни ривожлантириш; – нутқий нафасни тўғрилаш; – артикулятсион ҳаракатларни сезиш ва мақсадга йўналтирилган артикулятсион ҳаракатни ривожлантириш. Артикулятсион аппарат мускулларини бўшаштирувчи машқлар умумий мускулларни бўшаштирувчи машқлардан бошланади (бўйин, кўкрак қафаси, қўл мускуллари). Сўнг юз мускулларини бўшаштирувчи массаж ишлари олиб борилади. Ҳаракатлар пешананинг ўртасидан чеккага қараб бошланади. Улар бармоқ учларининг енгил силашдаги секин суръатдаги ҳаракатлар ёрдамида бажарилади. Бўшаштирувчи массаж меъёрий равишда фақат юзнинг тонуси ошган мускулларига қаратилади, бўшашган мускуллар гуруҳига қаратилган массаж эса мустаҳкамловчи бўлиши лозим. Юз мускулларини бўшаштирувчи массажнинг иккинчи йўналиши қошлардан бошнинг сочлар бошланувчи қисмигача қаратилади. Ҳаракатлар бир хилда иккала қўл билан икки томондан қилинади. Учинчи йўналишда ҳаракатлар пешана йўлидан пастга, лунжлардан бўйин ва елка мускулларига қаратилади. Сўнгра лаб мускулларини бўшаштиришга ўтилади. Логопед ўзининг кўрсаткич бармоқларини юқори лабнинг ўртаси ва оғизнинг иккала томонидан бурчагига қўяди ва ҳаракатлар ўрта чизиққа қарата қилинади. Бундай ҳаракат пастки лаблар билан ҳам қилинади. Сўнгра иш иккала лабда ўтказилади. Кейинги машқда логопеднинг кўрсаткич бармоқлари худди юқоридагидек ҳолатда бўлади, фақат ҳаракатлар юқори лаб бўйича юқорига қараб қилинади, бунда милклар кўринади, пастга қараб қилинган ҳаракатларда пастки милклар очилади. Сўнгра логопеднинг кўрсаткич бармоқлари оғизнинг бурчакларига қўйилади ва лаблар тортилади (илжайиш). Қайта ҳаракат ёрдамида лаблар ўз ҳолатига қайтади. Бундай машқлар оғизнинг турли ҳолатларда: оғиз ёпиқ, ярим очиқ, катта очиқ ҳолатларида қилинади. Бўшаштирувчи машқлардан сўнг паст тонусдаги мустаҳкамловчи массаждан сўнг лабнинг пассив фаол ҳаракатлари машқ қилдирилади. Бу массаж ва машқлар натижасида бола лаблари билан турли диаметрдаги ёғоч буюмларни, конфетларини ушлаб тура олишига эришади, найча орқали сув ичишни ўрганади. Юқорида қайд этилган мускулларни умумий бўшаштирувчи машқларидан сўнг тил мускулларини машқ қилишга ўтилади. Уларни бўшаштиришда тил пастки жағ мускуллари билан ўзаро боғлиқ эканини ёддан чиқармаслик керак. Шунинг учун спастик кўтарилган тилнинг оғиз бўшлиғида пастга ҳаракати пастки жағнинг пастга қараб ҳаракати билан бирга қилинса, машқни бажариш бола учун осон кечади. Мактаб ёшидаги болаларга бундай машқлар ауто-треннинг кўринишида берилади, «мен тинчман, жуда бўшашганман, тилим оғзимда тинч ҳолатда. Пастки жағ пастга тушаётганда тилни ҳам секин пастга тушираман». Агар бу усуллар етарлича ёрдам бермаса, тилнинг учига бир бўлак тоза дока ёки тоза, енгил бирор буюм қўйилади. Ҳосил бўлган тактил сезгилар болага тилнинг эркин ҳаракатига нимадир халақит бераётганини тушунтиришга, яъни спастик ҳолатни сезишга ёрдам беради. Шундан сўнг логопед логопедик зонд билан тилни енгил босиш ҳаракатларини қилади. Кейинги ҳаракат тилни енгил ҳолда томонларга ҳаракат қилишидир. Логопед эҳтиёткорлик билан тилни тоза дока билан ушлаб, ритмик равишда томонларга тортади. Аста-секин логопеднинг ёрдами камайиб, бола машқни ўзи бажара бошлайди. Массаж, даволовчи жисмоний тарбия мутахассис томони-дан ўтказилади. Логопед ва ота-оналар шифокор назорати остида, гигиеник талабларга амал қилган ҳолда унинг элементларидан фойдаланишлари мумкин. Оғизнинг ҳолатини назорат қилиш Дизартрияда оғизнинг ҳолатини назорат қилмаслик ихтиёрий артикулятор ҳаракатларнинг ривожланишини қийинлаштиради. Дизартрияда, одатда, боланинг оғзи очиқ, сўлак оқиши кузатилади. Олиб бориладиган ишлар 3 босқичга бўлинади. Биринчи босқич – лаблар учун машқларда тактил сезгиларни боланинг оғзини пассив ёпиши билан биргаликда ривожлантириш. Асосий диққат боланинг оғзини ёпиш сезгиларига қаратилади, бола бу ҳолатларни ойна орқали кўриб туради. Иккинчи босқич – пассив фаол йўллар орқали оғизни ёпиш. Оғзини ёпиш аввал бошни пастга эгиш ва оғзини очиш, бошни орқага ташлаш ҳолатида осон бажарилади. Ишнинг бошланғич босқичларида ушбу осонлаштирилган усуллардан фойдаланган ҳолда амалга ошириш мумкин. Учинчи босқич – оғизни фаол очиш ва ёпиш машқлари сўз кўрсатмаси бўйича ўтказилади. Масалан, «Оғизни катта оч», «Лабларни чўччайтир», «Лабларни найча шаклига келтир ва аввалги ҳолатига қайтар». Оғизнинг турли ҳаракати тасвирланган расмларга қараб машқларни бажариш. Машқлар аста-секин мураккаблашиб боради: боладан бўшаштирилган лаблар орқали пуфлаш, тебраниш ҳаракатларини бажариш сўралади. Артикулятсион гимнастика Артикулятсион гимнастикани ўтказишда тактил-пропротсептив стимулятсия, статик-динамик сезгиларни ривожлантириш, аниқ артикулятсион кинестезиялар муҳим аҳамият касб этади. Ишнинг дастлабки босқичларида сақланган анализаторлардан (ешитиш, кўриш, тактил) мукаммал равишда фойдаланиш орқали амалга оширилади. Машқлар кўзларни ёпиқ ҳолда боланинг диққатини пропротсептив сезишларга қаратиш орқали бажарилади. Артикулятсион гимнастика дизартриянинг шакли ва артикулятсион аппаратнинг жароҳатланиш даражасига қараб дифференцияллаштирилади. Нутқ мускуллари ҳаракатини ривожлантиришдан аввал юзнинг мимик мускуллари машқларидан фойдаланилади. Мактабгача ёшдан бошлаб болада мимиканинг ихтиёрий ва дифференцирлашган ҳаракатлари ва ўз мимикаси устидан назорат қилиш ривожлантирилади. Боланинг сўзли кўрсатма бўйича кўзини очиш ва ёпишга, қошларини чимириш, лунжини шишириш, сўлагини ютиш, оғзини очиш ва ёпишга ўргатилади. Юз ва лаб мускулларининг етарлича кучини ривожлантириш учун тоза рўмолча, найчадан фойдаланиб, махсус қаршилик машқларидан фойдаланилади. Бола найчани лаблари билан ушлаб, катта одам уни тортиб олишга ҳаракат қилса ҳам ушлаб туриши лозим. Тилнинг артикулятсион гимнастикаси тилнинг учини пастки тишларнинг четларига фаол тегишини тарбиялашдан бошланади. Сўнгра тилнинг умумий, кам дифференцирланган ҳаракатлари аввал пассив кейин пассив-фаол ва фаол ҳаракатлари ривожлантирилади. Тилнинг илдизи мускулларини ривожлантириш уларни махсус зонд орқали тил илдизини таъсирлаш йўли билан рефлектор равишда қисқартиришдан бошланади. Мустаҳкамлаш ихтиёрий йўталишдан фойдаланиб ўтказилади. Артикулятсион моторикани ривожлантириш узвий равишда умумий ва махсус машқлардан фойдаланилган ҳолда олиб борилади. Ўйинлар артикулятсион моторикани характери ва нуқсоннинг даражаси, боланинг ёшини эътиборга олган ҳолда танланилади. Овозни ривожлантириш. Дизартрик болаларда овозни ривожлантириш ва коррексиялаш учун турли хил ортофоник машқлардан фойдаланилади, бу машқлар нафас фаолияти, фонотсия ва артикулятсияни ривожлантиришга йўналтирилган бўлади. Овоз устида ишлаш артикулятсион гимнастика ва массаждан сўнг олиб борилади. Булар билан бирга яна бўйин мускулларини бўшаштирувчи, бошнинг ҳар томонлама ҳаракатини бажариш бўйича махсус машқлар, шу машқ билан бир вақтнинг ўзида и-э-о-у-а унли товушларни талаффуз этиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Овозни коррексиялаш учун юмшоқ танглай ҳаракатини фаоллаштириш катта аҳамият касб этади. Бунинг учун сув томчиларини ютиш, йўталиш, эснаш имитатсияларини бажариш, қаттиқ атакада «а» унлисини талаффуз этиш машқларини бажариш тавсия этилади. Ушбу машқлар ойна олдида ҳисоб остида ўтказилади. Қуйидаги усуллардан фойдаланилади: тилни орқа қисмини қўзғатиш ва тил ёрдамида танглайни тақиллатиш ҳаракатини бажариш; ихтиёрий ютиш ҳаракатини бажариш; бунда логопед томизғич билан ҳалқумнинг қарши деворига сув томизади, бу вақтда боланинг боши бироз орқага эгилган бўлади. Овоз ҳосил қилишда жар ҳаракатлари муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун оғизнинг очиш ва ёпиш, чайнаш имитатсияси машқларидан фойдаланилади. Шунингдек, пастки жағни тушириш бўйича махсус машқлардан фойдаланилади. Логопед мускуллар бўшашганидан сўнг пастки жағни 1 – 1,5см пастга туширишга ёрдам беради (бола оғзини мустақил равишда ёпади). Ҳаракатлар ҳажми ва суратини ихтиёрий назорат қилиш турли кўргазмали усуллардан фойдаланиб амалга оширилади (қудуққа челакнинг тушаётгани, арқонга борланган шарча тасвирланган расмлар ва ҳоказо). Сўнгра бу машқар сўз кўрсатмаси бўйича бир вақтнинг ўзида турли товушлар бирикмасини (дон-дон, пап-пап, кар-кар) талаффуз қилиш билан биргаликда бажарилади. Танглай мускулларини мустаҳкамлаш учун уни бўшаштириш ва таранглашишни навбати билан алмаштириш машқларидан фойдаланилади. Болага эснаш ҳаракатининг тугашида «а» товуши талаффуз этиш, оғизнинг катта очиқ ҳолатида «а» товушини талаффузидан «п» товушига нафасни босим остида ушлаб туриб ўтилади. Боланинг диққати танглай ҳолатини сезишга қаратилади. Шунингдек, овоз кучи тембри ва баландлигини ривожлантириш машқларидан фойдаланилади. Масалан, ўнликлар бўйича овозни кучайтириб тўғри санаш ва овозни аста-секин пасайтириб тескарига санаш машқларидан фойланилади. Овоз тембри, баландлиги ва овоз интонациясини ривожлантиришда турли ўйинлар эртакларни ролларга бўлиб ўқиш, инстсенировкалар катта аҳамиятга эга. Нутқий нафасни коррексиялаш. Нафас гимнастикаси умумий нафас машқларидан бошланади. Унинг асосий мақсади нафас ҳажмини ошириш ва унинг ритмини нормаллаштиришдир. Боланинг оғзи ёпиқ ҳолда бурун тешикларини навбатма-навбат ёпиб нафас олишга ўргатилади. Нафас олишни чуқурлаштириш учун боланинг бурун тешиги ёнида «нафас елпиғичи» ҳосил қилинади. Бурундан нафас чиқаришни ўрганиш бўйича машқлар ўтказилади. Болага оғзини очмасдан «чуқур нафас ол ва чўзиб бурун орқали чиқар» деб кўрсатма берилади. Кейинги машқлар оғиздан нафас олишни ривожлантиришга қаратилади. Логопед боланинг бурнини ёпиб алоҳида унли товуш ёки бўғинларни талаффуз қилишни сўрашга қадар оғиздан нафас олиш таклиф қилинади. Нутқий нафасни коррексиялашда «қаршилик машқларидан» ҳам фойдаланилади. Бола оғиздан нафас олади. Логопед нафас олишга қаршилик қилгандек, 1 – 2 секунд давомида қўлини боланинг кўкрагига қўяди. Бу анча чуқур ва тез нафас олишга ва узоқ нафас чиқаришга имкон яратади. Нафас машқлари ҳар куни 5 – 10 минут давомида ўтказилади. Ушбу машқларни бажаришда нафас чиқариш вақтида логопед унли товушларнинг турли қаторини талаффуз қилади ва болани унга тақлид қилишга ундайди ва бунда овозни баландлигини ўзгартиради. Сўнгра болани ундош товушларни алоҳида ва унли товушлар билан биргаликда талаффуз қилишга ундайди. Динамик ва статик нафас машқлари мавжуд. Нафас машқларини ўтказишда боланинг толиқиб қолмаслигига елка ва бўйин мускулларини таранглаштирмаслигига аҳамият бериш лозим. Машқлар саноқ остида ёки мусиқа жўрлигида бажарилиши лозим. Нафас машқлари овқатланишга қадар яхши шамоллатилган хонада ўтказилади. Артикулятсион ҳаракат сезгилари ва артикулятсион праксисни ривожлантириш. Ҳаракат-кинестетик боғланишларни ривожлантириш учун қуйидаги машқларни ўтказиш зарур. Пастки жағни юқорига кўтариш ва пастга тушириш. Тилни юқори ва пастки милкларга теккизиш. Логопед машқларни аввал ойна олдида, сўнгра ойнасиз бажаради, боланинг кўзлари юмиқ, логопед у ёки бу ҳаракатларни бажаради, бола эса уларни номлайди. Қуйидаги артикулятор сенсор схемада машқ қилиш зарур: – лаблараро: лаблар пассив жипслашади ва шу ҳолатда ушлаб туриш. Боланинг диққати жипслашган лабларга қаратилади ва ундан лаблар ўртасидан уларнинг жипсловини бузиб пуфлаш таклиф қилинади; – лаб-тиш аро: чап қўлни кўрсаткич бармоғи билан логопед боланинг юқори лабининг тепа тишларини кўрсатиб кўтаради, ўнг қўлининт кўрсаткич бармоғи билан пастки лабни юқори милкларигача кўтаради ва болага пуфлаш таклиф қилинади; – тил-тиш аро: тил тишлар ўртасига қўйилади ва шу ҳолатда ушлаб турилади; – тил-танглай: боланинг боши бирмунча орқага эгилади, тилнинг орқа қисми қаттиқ танглайга кўтарилади, боладан йўталиш ҳаракатларини бажариш сўралади ва диққати тил ҳамда танглай сезгиларига қаратилади. Артикулятсион праксисни ривожлантиришда эрта бошланган логопедик иш, боланинг нутқий тажрибасини кенгайтириш ва бойитиш, махсус бўйин машқлари катта аҳамият касб этади. Товушлар талаффузини коррексиилаш Товушлар талаффузини тўғирлашда индивидуал ёндашиш тамойилидан фойдаланилади. Товушларни тўғрилаш ва нутққа қўйиш индивидуал танланади. Бир нечта товушлар устида ишлаш ишда изчилликни талаб этади. Тузатиш ишида биринчи навбатда артикулятсион жиҳатдан осон талаффуз этиладиган товушлар ёки тузатиш осон бўлган товушлар танлаб олинади. Бу товушлар; а, п, у, м, к, н, х, Б, о, т, с, л. Ушбу товушлар устида ишлаш жараёнида уларни талаффуз нормасигача келтириш мумкин. Юқорида кўрсатилган товушлар устида ишлаш билан бир вақтда фонематик эшитувни ривожлантириш ва товушлар анализи малакаларини шакллантириш устида ҳам иш олиб борилади. Артикулятсион бузилишларнинг оғир ҳолларида товушларни нутқга қўйиш махсус ёрдамни талаб этади. Бунда логопед кўриш, тактилвибратсион сезишдан фойдаланган ҳолда у ёки бу товушнинг талаффузи учун зарур бўлган ҳаракатни бажаришни болага тушунтиради ва ёрдам беради. Масалан, анартрияда логопед «у» товуши артикулятсиясини ҳосил килиш учун бола лабларига қўлини яқинлаштиради. Товушларни нуқтага қўйиш устида ишлаганда логопед аниқ бўлмаса ҳам товушни тўғри талаффуз даражасига яқинлаштириши лозим. Дастлабки вақтларда нормал талаффузга эришиш қийин. Бу вақтда боланинг ўхшаш товушларни ўзлаштириши, уларни фарқлаши жуда муҳимдир. Товушларни нормал талаффузига яқинлаштириш даражаси артикулятсион аппаратнинг жароҳатланиш даражаси билан аниқланади. Ҳар бир янги товуш устида ишлашда, унинг артикулятсион хусусиятларини ўрганиш зарурдир, яъни артикулятсиянинг асосий характерли белгилари, унинг бошқа товушлардан фарқли томони, артикулятсияни бошқалари билан солиштириш. Мунтазам машқлар олиб борилиши товушни керакли артикулятсион тартибга яқинлаштиради ва тўлиқ товуш талаффузига ўтилади. Логопед секин-аста ўрганилаётган товушни аниқ ва турли талаффуз этишни талаб этиб боради. Артикулятсион моторика ва товушларни нутқга қўйиш устида ишлашдан ташқари, фонематик эшитувни ривожлантириш учун ҳам мунтазам равишда иш олиб борилади. Бунда болалар унли товушлар қаторидан керакли унли товушларни, ундош товушлар қаторидан ундош товушларни ажратишга ва анализ қилишга ўрганадилар. Болалар ўрганадиган товушларни турли бўғинлар бирикмаларида қайтаришга, бўғин ва сўз ҳосил қилган товушларни айтиш, уларнинг кетма-кетлигини аниқлашга ўрганиб борилади. Талаффуз машғулотларида артикулятсион аппарат аъзоларини ривожлантиришга қаратилган ишлар фронтал тарзда олиб борилади. Фойдаланиладиган машқлар болаларнинг индивидуал ривожланишлари нутқий ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда танлаб олинади. Бундан ташқари машғулотларда нафас машқлари ҳам олиб борилади. Машғулотларнинг асосий қисми ўрганилган товушни алоҳида ва бўғинлар бирикмасида талаффуз этишга, мустаҳкамлашга ажратилади. Логопед ўтилганларни бола қандай ўзлаштирганлигини доимо текшириб бормоғи лозим. Бунинг учун боладан у ёки бу товуш учун характерли бўлган артикулятсия аъзолари ҳолатини айтиб бериш ёки кўрсатиб бериш таклиф этилади, сўнг товушни алоҳида ва сўзларда талаффуз этиш сўралади. Товушлар устида олиб борилаётган машқлар кўрув ва тактил идрок этиш остида назорат қилиб борилади. Бу даврда яна артикулятсион белгилар бўйича бир-бирига қарама- қарши қўйилган товушлар дифференцияси устида машқлар ўтказилади: 1) оғиз ва бурун товушлар дифференциатсияси (п-м); 2) бурунли товушлар гуруҳи ўртасида товушлар дифференциатсияси (м ва н); 3) дортловчи товушлар гуруҳида товушлар дифференциатсияси (к-х); 4) унли товушлар дифференциатсияси (а, у, о, у); 5) портловчи ва қоришиқ товушлар дифференциатсияси (т-с). Бу машқлар жараёнида бошқа товушларни ўзлаштириш учун асос яратилади. Эндиги даврда артикулятсион жиҳатдан талаффуз қилиш қийин бўлган товушлар устида иш олиб борилади. Бу жарангли шовқинли ундошлар, қоришиқ ва «р» товушидир. Бу даврда ишнинг муваффақиятли олиб борилишида фонематик эшитувнинг етарли ривожлантирилганлиги, товушлар анализ малакасининг бирмунча шаклланганлиги асосий рол ўйнайди. Болалар бу даврга келиб товушларни яхши ажрата оладилар. Болалар нутқ фаоллиги, товушлар анализ малакаси сезиларли даражада ошади. «Р», «Ш», «Ж» товушларни болалар аниқ, яхши талаффуз қилишда қийналадилар. Лекин уларни фарқлашда қийинчиликлар кам кузатилади. Бу даврда ҳам товушлар дифференциатсияси устида ишлашга махсус вақт ажратилади. Бу вақтда с-з, ш-ж товушлар дифференциатсияси устида иш олиб борилади. Бунда болалар товушларни бир-биридан хатосиз ажратишга ўрганганликларига логопед ишонч ҳосил қилгач, товушларни бурун ва сўздаги ўринларини аниқлашга қаратилган машқларга ўтади. Товушларни тўғри талаффузи, фонематик эшитувни ривожлантириш, товушлар анализ малакасини шакллантириш устида олиб борилган муваффақиятли ишлар, дизартрик болаларнинг ёзувни ўзлаштиришлари учун асос бўлади. Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002. 8. Филичева Т.Б. и др. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием Изд-во ГНОМ и Д. – М., 2000.

Похожие

Нутқида камчилиги бўлган болалар идрокининг хусусиятлари
Логопедия фанининг методологик асослари
Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш
Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси
Логопедик ритмиканинг тамойиллари ва усуллари