Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш Режа: 1. Оғзаки нутқини текшириш 2. Боғланган нутқини баҳолаш 3. Сўз бойлигини баҳолашнинг мезонлари 4. Нутқнинг грамматик қурилишини баҳолаш 5. Дудуқланувчи болалар нутқини текшириш 6. Дизартрик болалар нутқини текшириш

Оғзаки нутқини текшириш Логопедияда нутқдаги нуқсонларни тахлил қилиш учун асосий методика бўлиб Р.Е.Левина, Л.Р.Мўминова томонидан ишлаб чиқилган методика ҳисобланади. Ушбу тахлилнинг асосида мураккаб, кўп босқичли ҳисобланган нутқдан фойдаланишига замонавий қараш ётади. Болада нутқи ривожланишида иштирок этадиган компонетлардан бири шаклланмаган бўлса, натижасида ўзининг орқасидан иккинчи, учинчи ва ҳ.қ. компонетларнинг ўзгаришини келтиради. Шунинг учун, логопедик тадқиқот нутқ тизимининг компонетларини ўрганишни ўз ичига олади: - мустақил, боғланган нутқ; - сўз (лексика) бойлиги; - нутқни грамматик қурилиши; - нутқнинг талаффуз томони (товушларни талаффуз қилиш, сўзнинг бўғинлари бўйича тузилиши, фонематик идрок этиш). Логопедик тадқиқот давомида аниқ мақсадлар қўйилади: - боланинг нутқий кўникмаларининг ҳажмини аниқлаш; - кўникмаларини ёшига қараб ҳамда психик ривожланишига қараб солиштириш, - нуқсонлар, нутқий фаоллик ва психик фаолиятнинг бошқа кўринишларини солиштириш. Дастлаб босқичда логопедик тадқиқот махсус хужжатларни ўрганиш ва ота-она билан суҳбатлашиш билан бошланади. Мазкур босқичнинг вазифаси – анамнестик маълумотларни болани нутқи ривожланишининг давом этиши тўғрисидаги натижалар билан тўлдириш. Нутқ ривожланишининг қуйидаги асосий босқичлари ажратилади: - гугулашнинг бошланиши, ноаниқ ғувур-ғувур, биринчи сўз, гап тузиш вақти; - нутқнинг ривожланиши тўхтаб қолмаганлиги (агар тўхтаб қолган бўлса, нима сабаб бўлган ва қачон қайта тикланган);

- атрофдагиларнинг сўзлашуви характери (яқинларининг сўзлашувини ўзига хос хусусиятлари, икки тиллилик, катталар томонидан боланинг нутқига қўйилган талаблар); - боланинг нутқидаги нуқсонига бўлган муносабат; - логопедик ёрдам кўрсатилганлиги ва унинг натижалари. Нутқдаги нуқсонлар баъзиларида эшитиш кобилияти паст бўлиши сабабли пайдо бўлиши мумкин бўлганлиги учун, текширилаётган болада ушбу қобилият яхши сақланганлиги ҳақида маълумот бўлиши лозим. Эшитишни текширишда овоз чиқарадиган ўйинчоқлардан (ноғора, чилдирмача, мушук, қушча) ҳамда махсус танланган расмлардан фойдаланиш тавсия этилади. Пичирлаб гапирилган ва суҳбат қурилган нутқни бола томонидан эшита олишини текшириш лозим. Бола логопед қаршисига орқаси билан 6-8 метр масофада туради. Логопед нафасни тўлиқ чиқаради ва пичирлаб сўзларни айтади, бола уларни такрорлаши керак, масалан, мактаб, чойнак, машина, чемодан ва ҳ.қ. Бола томонидан бу вазиятни идрок этиш қийин бўлса, логопед ўша сўзларни 4 метр, кейин эса 3 метр масофада такрорлайди. Хулоса қилиб бола қайси масофада пичирланган гапни эшита олиши кўрсатилади. Эшитиш қобилияти меъёрда бўлса бола 6 метр масофада шивирлаб гапирилган сўз ва ибораларни эшитиши ва такрорлаши керак. Эшитиш қобилияти текширилаётганда кўриш қобилиятини ишга солиш керак эмас. Шивирланган сўзларни бола 3 метр масофада эшитолган бўлса, у ҳолатда эшитиш қобилиятини аниқлаб олиш мақсадида махсус маслаҳатга муҳтожлик борлиги ҳақида кўрсатма берилади. Умуман гапира олмайдиган ёки гапиришни энди бошлаётган болаларда эшитиш қобилиятини текшириш анчагина қийинчилик туғдиради. Бундай ҳолларда болага таниш бўлган предметлар тасвирланган расмлардан фойдаланиш тавсия этилади. Боладан логопед томонидан айтилган сўзни такрорлашни эмас, унга мос расмни кўрсатиш сўралади. Аввал логопед бола

ёнида туриб гапиради, кейин эса узоқлаша боради. Эшитиш қобилияти паст бўлса бола аудиометрик текшириш бўйича мутахассисга юборилади. Нутқни текшириш боланинг фаол (эксперессив) нутқини текшириш билан биргаликда, атрофдагиларнинг нутқини тушунишини (импрессив) қамраб олади. Импрессив нутқни текшириш бўйича асосий вазифалар: - логопед томонидан кўрсатилаётган этилган расмлардаги предметларни, унинг қисмларини, сифатини, у билан боғлиқ ҳарактларни номлаб бериш (сўзларни тушунишини текшириш); - оғзаки айтилган турли мураккабликдаги кўрсатмаларни бажариш (гапларни тушунишини текшириш); - логопед томонидан айтилган грамматик шаклга мос предмет ёки расмни танлаш (грамматик шаклларни тушунишини текшириш); - матнни қайта гапириб бериш, матнга оид саволларга жавоб бериш, шақли бузилган матн билан ишлаш ва ҳ.қ. (матнни тушунишини текшириш); Импрессив нутқнинг шаклланганлик даражасини таърифлаш кейинчалик логопедик хулосада ўз аксини топади: - қаратилиб сўзланган нутқни тушуниш тўлиқлича шаклланган; - кундалик сўзланган нутқни тушуниш; - қаратилиб сўзланган нутқни тушуниш чегараланган (вазиятга қараб); - қаратилиб сўзланган нутқни тушунмаслик. Фаол (экспрессив) нутқни текшириш бола билан суҳбатлашишдан бошланади, унинг мақсади фикрини ифодалай олиш қобилиятини умумий савиясини аниқлаш. Бола жавобларини суҳбат давомида тахлил қилиш кейинги босқич текширувини аниқлаш ва тахминий фаразни ифодалашга ёрдам беради. Болада элементар иборали нутқнинг йўқлиги, нутқ тизимидаги компонентларни, нутқнинг грамматик қурилмасини ва фонематик жараёнларини ўрганишга имкон бермайди. Агар бола суҳбат жараёнида у ёки бу йўл билан мустақил боғланган нутқини борлигини ифодаласа, унинг

мустақил нутқини шаклланганлик даражаси ва ёш хусусиятларига мос келишини аниқлаш керак. Бундай холларда нутқни текшириш анъанавий тарзда нутқ компонентларининг барча томонларини ўрганишни кўзда тутади. Боғланган нутқини текшириш суҳбат давомида мустақил нутқини чуқур текширишга мўлжалланган бир қатор вазифаларни ўз ичига олади: - суҳбат; - сюжетли расмлар бўйича ҳикоя тузиш; - қисмларга ажратилган серияли сюжетли расмлар асосида хикоя тузиш; - қайта сўзлаб бериш; - тасвирловчи ҳикоя тузиш; - тасаввурлари асосида ҳикояни тузиш. Боғланган нутқини текшириш. Боғланган нутқини баҳолаш мезонлари Боғланган нутқни баҳолашда шуни эсда тутиш керакки, тўрт ёшдаги болалар эндигина оддий кенг тарқалган гапларнигина эгаллай оладилар. 3-4 ёшда болалар мураккаб гаплардан фойдалана бошлайдилар. 4 ёшдан сўнг таниш бўлган эртакни қайта айтиб бера оладилар, бажонидил шеърларни ёд оладилар. 5 ёшда болалар икки маротаба эшитгандан сўнг қисқа матнларни қайтариб айта оладилар. 5 ёшдан сўнг кўрган ва эшитганларини кетмакетликда ва батафсил айтиб, унинг сабаб ва оқибатларини тушунтира оладилар. 6 ёшдан сўнг болалар ўзлари мустақил равишда очиб берилган ва мантиқий тузилишга эга ҳикоялар туза оладилар. Нутқи ривожланмаганликнинг боғланган нутқини ўзига хос томонлари: - синтактик тузилмаларнинг бир хил ва камбағаллиги; бола мустақил нутқида асосан оддий гаплардан фойдаланади; - бир хил турдаги гапларни кенгайтира олмаслик; - бола предмет ёки ҳодисаларни ифодалашини чегараланганлиги; - ҳикоя қилишнинг мантиқий тузилмасининг бузилиши: энг керакли жойини ташлаб аҳамиятсизини айтиб беради;

Кейинги йўналишдаги логопедик текширув сўз бойлиги заҳирасини текширишга қаратилган. Бунда қуйидаги вазифалар қўйилади: - сўз бойлигини ёш меъёрига мос ёки мос эмаслиги; фаол луғатини характерлаш (феъл, сифат, отларнинг борлиги, нутқнинг бошқа қисмларида фойдаланиши); - сўзларни лексик маъносини тушунган ҳолда ифодалашини аниқлаш; Текширув давомида қуйидагиларни инобатга олиш зарур: От сўз туркумига оид сўз бойлиги: - предмет ва унинг қисмларини ифодаловчи отлар (чойнак, қопқоқ, бурун); - лексик маъноси бўйича ўхшаш отлар (кўйлак-камзул); - умумлаштирувчи сўзлар (сабзавот, мева, идиш-товоқ, кийим-кечак ва ҳ.қ.) - йил фаслларининг номи; - ҳайвон ва уларнинг болаларининг номлари; - касб-ҳунарларнинг номи. Феъл туркумига оид сўз бойлиги: - предметларни ҳаракатларини ифодаловчи сўзлар; - ҳолат, туйғу, ходисаларни ифодаловчи сўзлар. Феъллар нафақат инфинитив шаклида (югурмоқ, ювмоқ, чизмоқ), балки замонлар бўйича қўшимчалар ёрдамида ҳам ишлатилади (югурдиюгуриб келди). Сифат сўз туркумига оид сўз бойлиги: Қуйидагиларни ифодаловчи сифатлар: - предметларнинг катта-кичиклигини ифодаловчи (баланд, паст, тор); - ранг (асосий ранг ва унинг туслари); - шакл (доира, тухумсимон, квадрат); - сифат (сутли, юмшоқ, силлиқ); - мавсум (ёзги, кузги, қишки). Равиш сўз туркумига оид сўзлар ҳам олиб борилади: тез, секин, баланд овозда, баландда).

Булардан ташқари қарама-қарши сўзлар (антонимлар) сўз бойлиги ҳам ўрганиб чиқилади. Сўз бойлигини ўрганишнинг энг оддий йўли – бу предметлар ва уларнинг сифатини мавзули (ўйинчоқлар, мебель, транспорт) ёки вазиятбоп (дўкон, устахона, синф) омиллар бўйича махсус ажратилган расмларнинг номини айтиб бериш. Сўз бойлигини баҳолашнинг мезонлари Лексик имониятларни баҳолаш вақтида шуни ёдда тутиш керакки, боланинг нутқи меъёрида ривожланса ва тарбия муҳити яхши бўлса унинг сўз бойлиги жуда тез кўпайиб боради. 3-4 ёшда сўз бойлиги 600-2000 сўздан иборат бўлади. Болалар атрофдаги предметларни ва ҳодисаларни тўғри номлашади, етарли даражада предметларни сифатини, ҳаракатини ифодаловчи сўзларни билишади. 4 ёшида сўзларни тури ва кўриниши бўйича, антонимлар ва синонимларни, кичрайтирувчи- эркаловчи сўзларни ясаш қўшичаларни (бармоқча, қуёнча, куйлакча) ўз нутқида қўллай оладилар. 5-6 ёшида болалар ўзлаштириб олган сўз тузиш кўникмаси нутқда предметларнинг сифатини ифодалайдиган сўзлардан фойдаланиш (темирли, тахтали, пластмассали), ҳамда бошқа-бошқа сўз туркумларидаги бир ўзақли сўзлардан (сузиш сузувчи-сузувчан) фойдаланиш. Нутқ бузилишидаги устун турган лексик хатолар: - предметнинг бир қисмини унинг ўзини номи билан алмаштириб номлаш (ёқа, енг – куйлак); - предмет номини унга мос ҳаракат номи билан алмаштириб номлаш (боғловчи ип - боғлайдиган); - ўхшаш вазият ёки ташқи белгиларга қараб предметни номини алмаштириб номлаш (панама, берет, шляпа – шапка; кресло, табурет - стул); - кўриниши бўйича эмас, тури бўйича предмет номини алмаштириб номлаш (мойчечак, қўнғироқча, атиргул - гул);

- предметнинг белгиси номини алмаштириб номлаш (тор-тор эмас, калта-кичик, узун, кенг - катта); - умумий туршум боп сўзлардан фойдаланиш (ўйинчоқлар, идиш-товоқ, кийим-кечак, гуллар); - антонимлардан фойдаланмаслик, синонимларни кам ишлатилиши. Логопедик текширишнинг муҳим томони – нутқнинг грамматик қурилишини шаклланганлигини текшириш. Булар куйидагича: - гапнинг грамматик тузилишини тўғрилиги; - отларнинг турли келишик шаклларидан фойдаланиш характери; - отларнинг бирлик ва кўплик сонлардан тўғри фойдаланиш; - турли сўз туркумлардан тўғри фойдаланиш; - сўз тузиш ва сўзни ўзгартириш кўникмаларга эгалик даражаси. Нутқнинг грамматик тузилишини текшириш учун қуйидаги вазифалар амалга оширилади: - сюжетли расмга қараб гап тузиш (гапда сўзлар сони кўплиги, сўзлар грамматик тартиблилигига қаралади); - аниқ грамматик шаклдаги сюжетли расмларга қараб гап тузиш (“Болалар ҳайвонот боғида фил, шер, маймун, олмахонларни кўришди”); - қолдириб кетилган сўзларда келишик қўшимчаларини тўғри қўллаш (“Самолёт ўрмон .... учиб ўтмоқда”; “Копток стол ..... ётибди”); - Бирлик сонда берилган гапни кўплик сонда ифода этиш (битта стол, ва кўп .....); - Сифат ва сонларни от билан мослаштириш. Нутқни грамматик тузилишини ўрганиш учун алоҳида эътибор сўзни тузиш кўникмаси борлигига қаратиш керак.

Бу ердаги асосий вазифалар: - Кичрайтириш-эркалатиш қўшимчалари ёрдамида сўз ясаш (стулча, қошиқча); - сифат сўзни от сўздан яратиш (шишадан ясалган стакан – шишали, тахтадан ясалган стол - тахтали); - ҳайвон болаларининг номларини бирлик ва кўпликда қўллаш олиш (от – той, тойчалар); Нутқнинг грамматик қурилишини баҳолаш. Нутқнинг грамматик тузилишини баҳолаш мезонлари Нутқ грамматик тузилишини шаклланиш даражасини бахолаш пайтида шуни эсда тутиш керакки, нутқи меъёрида ривожланадиган бўлса 5 ёшга бориб бола от, сифатларни бирлик ва кўпликда барча келишикларда тўғри қўллай олади. Кўмакчи отлар билан тузилган гапларни ўзлаштиришда бола 3-4 ёшида барча оддий кўмакчиларни (ёнида, ичида, устида, тагида, бирга, ичидан, ёнига, орқасига, кейин) тўғри қўллай олади, гаплашганда улардан бемалол фойдаланади. 5-6 ёшида бола нутқида мураккаб кўникмаларни қўллай олади. Сўз тузиш бўйича биринчи кўникмалар 4 ёшда аниқланади. Бу кийрайтириш- эркалатиш қўшимчалар ёрдамида ясалган отлар. 5 ёшда болалар сифат ва отларни сон билан биргаликда бош келишикда тўғри фойдаланиш шаклланади. Нутқнинг ривожланмай қолганлигидаги грамматик хатолар. Нутқнинг грамматик воситалардан фойдаланиш ва тушунишдаги нуқсонлар “аграмматизм” термини билан ифода топади. Импрессив ва экспрессив аграмматизм мавжуд. Импрессив аграмматизм – бола сўзда қўшимчаси ёки кўмакчиси ўзгарса сўз маъносининг ўзгарилишини фарқламайди. Экспрессив аграмматизмни қуйидаги ўзига хос грамматик хатоликлар ифодалайди: - гапда сўзлар тартиби ўзгариши (инверсия);

- келишик қўшимчаларини нотўғри қўллаш; - кўмакчиларни ташлаб кетиш ёки нотўғрисига алмаштириш; - сўз ясаш қобилияти шаклланмаганлиги. Боғланган нутқ, сўз бойлиги, нутқни грамматик тузиш билан биргаликда логопедик текширишда товушлар талаффузини ҳам ўрганилади. Шу мақсадда, турли хажмдаги ва турли типдаги бўғинлардан иборат сўзлар танланади: ундош товушлар сўзнинг бошида, ўртасида ва охирида келган сўзлар. Бу сўзлар талаффуз этилганда мустақил равишда талаффуз этиш тавсия этилади. Сўзнинг бўғин тузилишини эгаллаш даражасини аниқлаш учун қуйидаги вазифалар тақдим этилади: турли тузилиши мурракаб сўзларни логопед кетидан такрорлаш (арча, ўргимчак, шкаф, пушка, қалам, мотоцикл, , велосипед ва ҳ.қ.); логопед томонидан махсус ажратилган расмларни мустақил равишда номлаш. Сўзлар талаффузига қараб ажратилади, товуш сўзнинг бошида, ўртасида, охирида келиши (сабзи, хасса, гилос); бўғинлари тузилиши бўйича мураккаб сўзлардан иборат гапларни такрорлаш (“Кутубхоначи китобларни тарқатди”). Бўғин тузилиши ва талаффузи қўпол бузилган бўлса бир қатор бўғинлардаги товушларини ўзгартириб гапириб кўриш тавсия этилади: - ҳар хил унли ва ундош товушлар (тамоку); - ҳар хил ундош, лекин бир хил унли товушлар (мабата); - ҳар хил унли, лекин бир хил ундош товушлар (какоку); - сўзни ритмик тасвирини таққилатиб ифода этиш . Нутқи ривожланмаган болаларда сўзнинг бўғин тузилишидаги хатоликлари: - бўғинлар сонини камайтирилиши, кўпроқ – ундошлар иккита бўлиб келганда (тол-стол); - ортиқча товушлар ва бўғинларни қўшиш (лимонт-лимон); - товуш ва бўғинларни ўрнини алмаштириш (калакпа);

- товуш ва бўғинларни ўзгартириш (саф-шкаф); - бўғинлар қолиб кетиши (хокечи-хокейчи); - антитсипация (астобус-автобус). Нутқ фаолиятини ўрганиш тизимининг муҳим ажралмас қисми - бу нутқнинг нафақат ифода этиш томонларини, балки товушларни идрок этиш даражасини ўрганувчи товуш чиқазиш жараёнини текширишдир. Аввал артикуляцион аппаратнинг: лаб, тил, тиш, жағ, танглайларнинг тузилишини ва ҳаракатчанлигини кўриб чиқиш керак. Уларнинг меъёрга мослиги аниқланиши керак. Текшириш жараёнида қуйидаги аномал вазиятлар учраши мумкин: - лаблар - қалин, ингичка, калта; - тишлар - сийрак, қийшиқ, майда, жағ айланмасидан ташқарида, йириқ, орасида очиқ жой йўқ, очиқ жой катта; тепа ё паст курак тишлар йўқ; - жағ (тишлам) – очиқ олдинга чиққан, очиқ бир томонга оғган, прогнатия (тепа жағ олдинга чиққан), прогения (паст жағ олдинга чиққан); - танглай – баланд, готик, тор, силлиқ, калта, паст; - тил – кенг, кичик, тор. Артикуляция аъзоларини ҳаракатчанлигини текшириш учун болага қуйидаги топшириқлар берилади: - лабларни тил билан ялаб олиш; - тилни бурунга, иякка, чап, кейин эса ўнг қулоққа етказиш; - тилни чўлпиллатмоқ, - тилни кенгайтириш, кейин эса торлаштириш, - тил учини оғиздан чиқариб тепага кўтариш ва шу ҳолатда узоққроқ ушаб туриш, - тил учини лабнинг чап бурчагига, кейин ўнг бурчагига теккизиш, ритмни ўзгартириб туриш, - лабларни олдинга қараб чўччайтириш, кейин эса табассум қилиб кенгайтириш. Бунда артикуляция аъзоларининг ҳаракатида эркинлик ва тезлик, равонлик, ҳамда бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўтиш қанчалик енгил бўлиши кузатилади.

Товушларни талаффуз этилишини текшириш пайтида боланинг у ёки бу товушни ўзини алоҳида талаффуз этиш ва улардан мустаққил нутқда фойдаланиш кўникмаси аниқланади. Товушларни талаффуз қилишнинг камчиликларини белгилаб олиш керак: алмаштириш, бузиб талаффуз қилиш ёки баъзиларда товушлар тушиб қолиши. Сўзлардаги товушларни талаффуз этилишини текшириш учун предметлар тасвирланган махсус расмлар тўплами керак бўлади. Товушни талаффуз қилинишини текширишнинг энг осон йўли қуйидагича: болага предметлар тасвирланган расмлар тақдим этилади, уларнинг номланишида текширилаётган товуш турли ўринда, яъни сўзнинг бошида, охирида, ўртасида ва ундошлар орасида жойлашган бўлиши керак. Кейин бола ушбу товушларни қанчалик тўғри талаффуз этиши текширилади. Бунинг учун болага тегишли товуш такрорланиши мумкин бўлган кетма-кет бир нечта жумлани талаффуз этиш сўралади. Фонематик идрок қилинишни текшириш давомида бола алоҳида олинган товушларни ажрата олишини аниқлаш керак. Биринчи навбатда, бу артикуляция ёки эшитилиши бўйича бир бирига яқин товушларга тегишли: - сирғалувчи ва шовқинли товушлар (са-ша, за-жа, са-за, са-са, са-ча ва ҳ.қ.); - жарангли ва жарангсиз товушлар (та-да, па-ба, га-ка ва ҳ.қ.); - сонор товушлар (ра-ла, ри-ли ва ҳ.қ.); Бунда асосий усул бўлиб логопед орқасидан турли қарама-қарши, са-ша, ша-са, ач-аш, ра-ла, ша-жа ва ҳ.қ. бўғинларни такрорлаб бориш ҳисобланади. Боладан берилган товушни эшитган заҳоти у имо-ишора (қўлни кўтариш, чапак чалиш) ёрдамида жавоб бериш сўралади. Фонематик идрок қилишни ўрганиш пайтида жаранглаши бўйича яқин бўлган сўзларни ажрата олиш қобилияти аниқланади: мой-лой-той, сим-шим. Бу мақсадда болага тегишли расмни танлаб олиш ёки ҳар бир жуфтликни маъносини ифода этиш сўралади.

Нутқни комплекс ўрганиш натижалари логопедик хулосада, ривожланиш даражаси ва нутқ нуқсонининг шақли кўрсатилган берилади (дизартрик болада нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигининг (НТР) 3 даражаси; алалияли болада (нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигининг) НТР 2 даражаси, очиқ ринолалияли болада НТР 2-3 даражалари ва х.к.). Логопедик хулоса нутқнинг ҳолатини очиб беради ҳамда боладаги ўзига хос қийинчиликларни бартараф этишга йўналган бўлади. Бу индивидуал ёндашувни фронтал ва гуруҳли машғулотларда тўғри ташкил этишда муҳимдир. Дудуқланувчи болалар нутқини текшириш Дудуқланишни текшириш комплекс тарзда ўтказилиши жоиз. У болани психологик-педагогик ва логопедик томондан текшириш ҳамда тиббий текшириш натижалари тахлилини ўз ичига олиши жоиз. Дудуқланишни логопедик текшириш, уни натижаларинини қайд этиш қуйидаги кетма-кетликда акс эттириш мумкин: 1. Умумий маълумотлар: 1.Ф.И.Ш. 2.Туғилган санаси (йил, ой, кун). 3. Уй адреси, телефон. 4. Болани тарбияланиш ёки таълим олиш жойи. 5. Ота-онанинг Ф.И.Ш., ёши, иш жойи ва касби. 6.Оиласининг тузилиши. 7. Ота-онанинг шикояти. II.Анамнез маълумотларини йиғиш 1. Ирсияти. 2. Онанинг ҳомиладорлик ва туғруқ даврини кечиши. 3. 1-ёшгача бўлган давридаги ривожланиш ҳусусиятлари. 4. Мактабгача ёш давр ҳусусиятлари. • Нутқий анамнез • Болани тарбияланиш шарт-шароитлари

• Дудуқланишни ривожланиши • Оиладаги психологик муҳит, ўзаро муносабат ҳусусиятлари III. Мутахассислар хулосаси таҳлили IV. Дудуқланувчи боланинг психологик-педагогик тавсифномаси V. Майда қўл моторикаси ва бармоқларни нозик ҳаракатлари, мимика ва артикулясион моторика ҳолатини текшириш 1. Статик координация 2. Динамик координасия 3. Ҳаракатларни бир вақтда бажарилиши 4. Бармоқларни нозик ҳаракатларини текшириш 5. Мимиканинг иҳтиёрий ҳаракатларини текшириш 6. Артикулясион моторика ҳолатини текшириш VI. Нутқий функцияни текшириш 1. Артикуляция аъзоларининг анатомик тузилиши. 2. Товуш талаффузи, фонематик эшитувни, сўзни товуш-бўғин тузилишини, сўзни товуш тузилишини анализ ва синтез қилиш кўникма ва малакаларини текшириш. 3. Нутқни лексик томонини текшириш — луғат бойлигининг миқдор ва сифати ҳусусиятларини текшириш. 4. Нутқни грамматик томонини текшириш – қўлланиладиган гап шакллари, аграмматизмларни мавжудлиги, уларни намоён бўлиши, боғланган нутқ шаклланганлиги. 5. Нутқий ҳулқ-атвор ҳусусиятлари. Алоқага киришимлиги, нутқий фаоллиги, вазминлиги, импульсивлиги, атрофдаги шароит ўзгаришига реакциясининг ўзига ҳос ҳусусиятлари (нутқий жараёнларни динамиклиги ва ўз вақтидалиги, мулоқот мавзусини ўзгаришига эгилувчанлик ҳусусиятлари), нутқни ташкил этиш ҳусусиятлари. 6. Нутқ темпи 7. Овоз 8. Нафас

9. Дудуқланишни ҳилма-ҳил нутқ турларида намоён бўлиш ҳусусиятлари 10. Мускул-пай тортишиш тури 11. Мускул-пай тортишиш жойи 12. “Қийин” товушларни мавжудлиги (товушфобияси) 13. Нутқий найрангларни мавжудлиги: (сўзларни алмаштириш; сўзларни жойини ўзгартириш; эмболофразиялар; нутқий мулоқотни иҳтиёрий тарзда чеклаш). 14. Ихтиёрсиз ҳаракатларни мавжудлиги ва уларнинг характери 15. Дудуқланишни кучайтирувчи омиллар: ҳаяжонланиш, толиқиш, нотанишлар билан суҳбатлашиш, шовқин ва ҳ.з. 16. Нутқга ижобий таъсир этувчи омиллар: шовқин, ўзини назорат қилиш, диққатни кўчириш, нутқни ҳаракат билан уйғунлаштириш. 17. Нутқий нуқсонга муносабати: адекват, ноадекват, шахсни қадрқиммати тизимига таъсир этувчи (сверхценное) 18. Логофобиянинг мавжудлиги: вазият танловли, умумий ва ҳ.з. 19. Дудуқланиш намоён бўлмайдиган даврлар мавжудлиги: доимийлик ва давомийлиги. 20. Ҳиссий ҳолатни дудуқланишга таъсири. 21. Дудуқланишни кечиши: проградиэнт; регредиэнт, стасионар, тўлқинсимон. 22. Дудуқланиш билан бирга келувчи нутқ нуқсонларини мавжудлиги. 23. Мускул-пай тортишиш даражасини аниқлаш: энгил, ўрта, оғир, дудуқланиш сабабли со;злашни умуман амалга ошириш мумкин бўлмаган ҳолатлар. Дудуқланувчи болани текшириш натижалари логопед томонидан психологик-педагогик хулоса шаклида умумлаштирилади. Хулосада дудуқланувчи болани меъёрдан четга чиқиш ҳолатларини белгиловчи маълумотларини акс эттириш жоиз.

Логопед хулосасида қуйидагилар акс этиши жоиз: — МАТни органиг жароҳатланиш белгиларини мавжудлиг (тиббий хулоса асосида); — Мускул-пай тортишиш шакли (тоник, клоник, аралаш); — Мускул-пай тортишиш жойи (нафас, овоз, артикулясия аъзолари, аралаш); — Дудуқланиш даражаси (енгил, ўрта, оғир); — Нутқ темпи (секинлашган, тезлашган, жуда тез гапириш, тахилалиянинг мавжудлиги); — мотор функция ҳолари; — Ҳиссий ҳолатни дудуқланишга таъсири; дудуқланиш жараёнида ҳаяжонланишни мавжудлиги, ҳаяжонланишга реакция. — Логофобиянинг мавжудлиги; — Нутқий ва ҳаракатли найранглар, эмболофразиялар, нутқ услубини ўзгариши; — Бошқа нутқ нуқсонларини мавжудлиги (дислалия, дизартрияни енгил шакллари, НТР); — Дудуқланувчи болани индивидуал-психологик ҳусусиятлари, ўйин фаолиятининг ҳусусиятлари, ўқув фаолиятига муносабати. — Дудуқланиш намоён бўладиган вазиятлар доираси (барча вазиятларда, аксарият вазиятларда, баъзиларида). Шу асосида логопед дудуқланишни клиник шаклларини ажратиш имкониятига эга бўлади. Хулосалардан лавхалар: 1-намуна Дудуқланиш боланинг меъёрдаги психик-мотор ривожланиш фонида 2 ёшу 5 ойлигида қўрқувдан кейин ўткир бошланган, нутқнинг фонетик, лексик-грамматик томонини ривожланиши ёшига мос. Мускул-пай тортишиши артикулясион-нафас аъзоларида, тоно-клоник типда, ўрта даражада намоён бўлмоқда. Невротик шаклдаги дудуқланиш.

2- намуна Тиббий ҳужжарларга кўра МАТни органик жароҳатини резидуал ҳолатлари намоён бўлади. Дудуқланиш психик-мотор ва нутқий ривожланишни орқада қолиш фонида 3 ёшу 10 ойлигида аста-секин юзага келган, Мускул-пай тортишиши артикулясион-нафас-овоз аъзоларида, тоно-клоник типда, енгил даражада намоён бўлмоқда. Енгил даражадаги дизартрия кузатилмоқда. Неврозсимон шаклдаги дудуқланиш. Дизартрик болалар нутқини текшириш Дизартрия -бу нутқ аппаратининг иннервациясини етарлича эмаслигидан, нутқнинг талаффуз томонини бузилишидир. Дизартирияда етакчи нуқсон марказий ва периферик нерв тизимини органик жароҳатланиши натижасида нутқнинг талаффуз томонини бузилишидир. Дизартрияда талаффуз томондаги нуқсонлар нерв тизимидаги жароҳатнинг чуқур ва характерига кўра турли даражаларда намоён бўлади. Енгил ҳолларда товушларни бузиб, нотўғри талаффуз этиш, оғир ҳолларда эса товушларни алмаштириш, тушириб қолдириш, нутқ темпнинг, ифодалилигини йўқлиги. Хуллас, талаффуз тушунарсиз бўлиб қолади. Дизартирик болаларни логопедик текширув, умумтизимли ёндашув асосида қурилган бўлиб, нутқий хамда нутқсиз ўзига хос томонларини, бола ва унинг ёшини умум психо-неврологик ҳолатини эътиборга олган холда логопедлар томонидан ишлаб чиқилади. Боланинг ёши қанчалик кичик бўлса унинг нутқий ривожланиш даражаси шунчалик паст бўлиб, унинг нутқсиз нуқсонларини анализ қилиб ташҳис қўйиш катта аҳамият касб этади. Хозирги кунда нутқсиз нуқсонларни баҳолашда дизартрияни эрта ташҳис қилиш воситалари ишлаб чиқилган. Дизартрияни кўпинча биринчи кўринишлари, хаттоки буни янги туғилган чаққалоқларда ҳам кўриш мумкин псевдобульбар синдромидир. Йиғлашининг паст ёки умуман йўқлиги(афония), эмиш, ютишининг бузилиши, баъзи туғма рефлексларнинг сустлиги ёки йўқлиги(эмиш, излаш, кафт-оғиз-бош). Бундай болаларнинг

бақириғи узоқ вақт паст, кўпинча бурун орқали чиқади, баъзи ҳолларда нафас чиқариш вақтида ҳиқиллашлар кузатилади. Болалар кўкракни ёмон оладилар, эмиш вақтида тиқилиб қоладилар, кўкарадилар, баъзида сут бурунларидан оқиб чиқади. Оғир холларда болалар ҳаётининг биринчи кунларида умуман кўкракни олмайдилар, уларни зонд орқали овқатлантирадилар, бунда эса ютиш рефлексини бузилиши кузатилади. Юзаки, тез, бир ритмсиз нафас оладилар. Бу бузилишлар юз асимметрияси билан боғлиқ бўлиб, оғизнинг бир томонидан сутни оқиб кетиши, пастки лабнинг осилиб ётиши натижасида кўкрак учини ушлай олмасликлар кузатилади. Гу-гулаши ҳам бир хиллиги ва кеч намоён бўлиши билан ажралиб туради. Бола узоқ вақт чайнай, тишлай олмайди, қаттиқ овқатга тиқилади, пиёладан чой ича олмайди. Туғилган пайтидаги туғма шартсиз рефлексларнинг йўқлиги ёши катта бўлган сари ўз таъсирини кўрсатиб, иҳтиёрий артикуляцион моторикани ривожланишини қийинлаштиради. Нуткий симптомларда катта бузилишлар - талаффуз нуқсонларининг турғунлиги, иҳтиёрий артикуляцион харакатларни етарлича эмаслиги, овоз реакциялари, оғиз бўшлиғида тилнинг нотўғри ҳолати, куч ишлатиб харакатлантириши, овоз ва нутқий нафаснинг бузилиши, нутқ ривожланишини орқада қолиши кузатилади. Дизартрик болаларни ҳар бир ёшини текширишда мимик мускулатурасини холатини кузатишдан болаш муҳим аҳамиятга эга. Мимик мускулатурасини тинч холатидан бошлаб текшириш бошланади. Бунда бурун-лаб бўғимлари ифодаланиши хамда уларнинг симметриклилиги, лаб чизиқларининг қалинлиги ва юмилиши қай этиб борилади. Мимик мускулатурада куч ишлатиб ҳаракатлантириш (гиперкинез) холатларининг борлиги аниқлаштирилади. Болада оғзини ёпиб тура олиши, кўзларини юмиши(иккаласини ҳамда алоҳида-алоҳида), қошларини чимириши, келишиб харакатланишларни намоён бўлиши кузатилади(синкинезия).

Ҳаракат функцияларини текшириш турли хил юкламалар ҳамда кўп маротаба такрорлашлар орқали ўтказиш тавсия этилади. Бунда хар бир харакатнинг тўлиқ ёки тўлиқ бажарилмаганлик сифатлари кузатилади. Охирги холларда харакатлардан тўхташи, харакатларини толиқиши, унинг темп ва равонлигини ўзгариши, хажми, бошқа харакатларни қўшиши қай этиб борилади. Бундай юкламалардан дизартрияга хос бўлган сўлак оқишлари кузатилиши мумкин. Кейин логопед артикуляцион характердаги ўзига хос хусусиятларни кузатишга ўтади (тишламнинг (прикуснинг) нотўғрилилиги, тил юганчасининг калталиги, танглайнинг кубага ўхшаши ). Текширув артикуляцион аппарат моторикасининг қуйидаги компонентларини ўрганишдан бошланади: - лаб харакатлари: очиш ва ёпиш, иржайиш, олдинга чўзиш; - пастки ва тепа жағларининг харакати: оғизни очиб, ёпиши; - тил ҳаракати: олдинга-орқага, тепага-пастга, чапга-ўнгга, ташқарига чиқариши; - юмшоқ танглайнинг холати: юмшоқ танглайни “а” товушини кучли айтилганда кўтарилиши, унли товушларни талаффуз қилганда бурун орқали ҳаво оқимини чиқиш ёки чиқмаслиги, чиқишининг бир маромдалиги, ютиш рефлексини бор ёки йўқлиги (шпател билан юмшоқ танглайга текизганда чайнаш харакатларини намоён бўлиши). Бульбар паралични ўткир холларида лаб, тил ва бошқа артикуляцион органларнинг эркин харакатларининг йўқлиги; бундай холларда баъзи рефлектор ҳаракатларни аниқлаш мумкин. Масалан, лабини кулги ҳолатига келтириш, шпател билан текизилганда тилини тортиб олиши, йўталганда юмшоқ танглайни харакатланиши, эснаши ва х.к. Овоз боғламларининг ва юмшоқ танглай фалажини нафас ҳамда овоз хосил бўлишида ифодаланиши. Овозни бурун орқали чиқиши кузатилади. Одатда нафас олиш, чиқариш юзаки, текис эмас.

Товушларни талаффуз этишини умумқабул этилган методикалар орқали текширилади. Шунингдек бунда артикуляциянинг ўзига хос хусусиятлари, харакатларининг аниқлилиги, кирувчи товуш артикуляцияларининг тартиби, бир товушдан иккинчи товушга ўтишнинг бир маромдалилиги, қўшимча товушларни ифодаланиши белгиланади. Товушлар талаффузидаги нуқсонлардан ташқари сўзлардаги бўғин тузилмаларини эгаллаш даражасига диққатни қаратиш лозим. Товушлар талаффузи текширилгандан сўнг товушларни фарқлай олишнинг ўзига хос хусусиятлари аниқланади. Болага логопед кетидан бир қатор оппозицион товушли бўғинларни қайтариш таклиф этилади, масалан: та-да-та, ша-са-ша, ра-ла-ра. Ушбу товушларни болалар кўпинча талаффуз эта олмаганлиги учун у товушларни талаффуз этиришга эмас уларни ажратишга хамда танишига диққат қаратилади. Дизартрик болаларни текширишда кўпинча учрайдиган ундош товушларни ажратишинигина эмас, балки унлиларни аралаштириб юбориш хусусиятларини ҳам аниқлаши лозим (улар одатда артикуляциясини дифференциясини ёмон қиладилар ). НТР болалар учун ишлаб чиқилган воситалар ёрдамида нутқнинг лексик-грамматик томонини ривожланиш даражаси текширилади. Дизартрик болаларни лексик томонини текширишда предметларни номлашдаги қийинчиликларни эътиборга олиш керак. Шунинг учун бола бирон-бир предметни номламаса, ушбу сўз унинг пассив луғатида бор ёки йўқлиги текширилади. Текширишлар натижасида логопед фақатгина артикуляцион нуқсонлар ва товушлар талаффузинигина эмас, балки нутқнинг умумий ривожланиш даражаси ҳақида тасаввурга эга бўлади. Ташхис шифокор ва логопед билан биргаликда қўйилади. Дизартрик болаларни нутқий харитасида тиббий ташхис билан биргаликда, логопед дизартрикнинг имкониятларини эътиборга олиб нутқий нуқсонларига тизимли анализ қилган холда хулосалайди.

Масалан: - псевдобульбар дизартрия, фонетик нуқсонли; - псевдобульбар дизартрия, нутқнинг фонетик-фонематик томондан ривожланмаганлиги; - псевдобульбар дизартрия, фонетик-фонематик ривожланмаганлик, артикуляр- акустик дисграфия (бу вариант ўқувчиларда учраши мумкин). - псевдобульбар дизартрия, нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги (III даража).

Адабиётлар: 1. Aюповa М.Ю. Логопедия «Ўзбекистон фaйлaсуфлaр Миллий жaмияти» Т.: 2007 й. 2. Мўминжонова З., Зияева К., Каримова Ш., Халилова “Она тили” ёрдамчи меҳнат таълими мактабларининг 6-синфи учун дарслик. Тошкент: “Артапринт” МЧЖ 2005 й. 3. Нуркелдиева Д.А., Чичерина Я.Е. Илк, мактабгача ва мактаб ёшидаги болаларни психологик, педагогик ва логопедия текшириш. Т.: Янги аср авлоди, 2007 йил. 4. Пўлатова П.М. ва бошқалар. Махсус педагогика. Т.: «Фан ва технологиялар», 2014 й. 5. Рахманова В.С. «Махсус педагогика» Т.:“Ғ.Ғулом” нашриёти, 2005 йил. 6. Психолого-педагогическая диагностика. Под редакцией И.Ю.Левченко и С.Д.Забрамной. М., ACADEMA, 2005г. 7. Рахманова В.С., Нуркелдиева Д.А. Алоҳида ёрдамга мухтож болалар ижтимоий реабилитацияси. Т.: РБИММ, 2014 й.

Похожие

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқ хусусиятлари

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари