Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141 KB

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш Режа: 1 Болалар ривожланишидаги нуқсонлар ҳақида замонавий тасаввурлар 2 Болаларнинг ривожланишидаги нуқсонларини психологик педагогик ташхис қилишнинг методологик тамойиллари. 3 Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психолого-педагогик ташхис қилиш вазифалари

Болалар ривожланишидаги нуқсонлар ҳақида замонавий тасаввурлар Замонавий махсус психология психикани келиб чиқишининг ижтимоий тарихий томонига асосланади. Унинг ривожланишига бола психикасини маданий-тарихий тажрибага таяниб ҳаёт давомида шаклланиши ҳақидаги рус психологи Л.С.Виготский фикрлари катта таъсир кўрсатган. Л.С.Виготскийнинг кўрсатишича олий психик функциялар тарихий ривожланиш маҳсули бўлиб мураккаб тузилишга эга. Ушбу хусусият ижтимоий характерга эга бўлиб, у инсондаги фақатгаина олий психий функцияларнигина эмас, балки элементар психик жараёнларни, яъни фонематик эшитув, овозларни эшитувларни ва хоказоларни ўз ичига олади. Психик фаолиятнинг мураккаб шаклларини юзага келишига олиб келадиган ижтимоий тажрибани тайёр мазмунни ўзлаштириб олиш жараёни сифатида қараш мумкин эмас. Бола томонидан ижтимоий тажрибани ўзлаштириш билим, кўникма, маданий маданий малакаларни эгаллаб олишдангина иборат бўлмай, шунингдек ўзига боланинг шахси, эҳтиёжлари, мотивларини шакллантиришни киритадиган чуқур, мураккаб жараёндир. Ижтимоий тажрибани эгаллаш боланинг фаол фаолиятида, яъни– предметли, ўқув, мулоқот ва ўйин жараёнларида амалга оширилади. Илк ривожланиш давриларидаёқ болаларни катталар билан ўзаро мулоқатга киришишида олий психик функцияларининг шаклланиши муҳим ўрин эгаллайди. Психик функцияларнинг ривожаниши бир нечта босқичлардан ўтади, ва шундан кейингина улар мураккаб психик жараёнга айланади. Психик фаолиятнинг барча мураккаб шакллари (ихтиёрий диққат, мантиқий хотира, мавхум тафаккур ва ҳ.қ.) билвосита тузилишга эга бўлиб, унда нутқ бош ролда келади. Предмет ва ходисалар мавжуд эмас вақтда ҳам уларни ўрнини сўз эгаллайди ва ҳар қандай психологик жарённи кечишини ифодалаб, унинг тузилишини бир қисми бўлиб қолади. Нутқ олий психик функцияларнинг тузилиши ва амалга оширишини янги, яна ҳам юқори даражага кўтаради. Олий психик функцияларни шаклланишинг муҳим томони - символик (рамзий) рамзий фаолиятнинг ташкил топиши, сўз белгиларни эгаллашдир.

Даставвал белги ташқи, ёрдамчи омил сифатида қатнашади. Л.С.Виготский таъқидлашича, ҳар бир психик функция ўз ривожланишида икки босқични босиб ўтади: биринчи “интерпсихологик” босқичда, функция инсонлар ўртасида муносабат ўрнатувчи, иккинчи босқичда-ички, интрапсихологик, жараён сифатида намоён бўлади. Олий психик функциялар йиллар давомида шаклланади. У нутқий мулоқот билан туғилиб, фаолиятнинг тўлиқ рамзи (символик фаолият) билан тугалланади. Боланинг психик ривожланиши ва шахсини шаклланиши таълим ва тарбия жараёнлари билан узвий боғлиқдир. Шундай қилиб, олий психик функциялар психологияда мураккаб жараён сифатида кўрилади. Олий психик функцияларни шаклланишида нутқ ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Психофизиологик механизмларни тушунтириш учун П.К.Анохиннинг функционал тизимлар ҳақидаги концепцияси қўлланилади. А.Р. Луриянинг кўрсатишича, функционал тизим болани туғилиш даврида тайёр ҳолда бўлмасдан, балки унинг психик функциялари предметлар ҳамда материаллар билан ўзаро муносабатга киришганида шаклланиб боради. Функционал тизим - бу бир вазифани бажариш учун бир қанча анатомик ҳамда физиологик тузилмаларни бирлаштирадиган динамик тузилма бўлиб, турли нерв системаларида жойлашган. Психологлар (А.Р.Лурия, А.Н.Леонтьев) доимий равишда олий психик функцияларнинг физиологик негизи марказий нерв системаси ёки унинг алоҳида қисмлари бўлиб қолмасдан, балки мия қобиғидаги функционал системанинг биргаликда ишлаши деб таъкидлаганлар. Бола ҳаёт фаолияти жараёнида ушбу функционал системанинг шаклланиши, секин-асталик билан мураккаб характерга эга бўлиб, функционал боғлиқлик мустахкамланади. Ушбу илмий низом инсон психикасини ривожланиши ҳақидаги тасаввурларни ўзгартирди. Физиолог ва психологларнинг тадқиқотларидан кўришимиз мумкинки, алоҳида функциялар системасининг етилганлиги маълум бир ривожланиш даврида бир хил эмас: баъзи системалар шаклланиб бўлган, баъзилари эса энди шаклланади. Шунга кўра, функцияларнинг ривожланиш тизими бир хил

эмас экан, деб хулосалаш мумкин. Ҳар бир функционал система, хатто алоҳида зоналари ўзининг ривожланиш дастурига эга, лекин улар бир бутунликда иш олиб боришади. Ҳар бир ёш даврда маълум бир функционал система етуклик даражасида бўлиши керак, акс холда ушбу системалар фаолияти ўзаро алоқадорликда амалга оширила олмайди (Л.О.Бадалян). Шундай қилиб, психик жараёнлар ва шахс хусусиятлари бош миянинг алоҳида қисм ёки зоналарида етуклик натижаси ҳисобланмайди. Улар онтогенезда тўпланади ҳамда боланинг ижтимоий ривожланиш вазиятига боғлиқ бўлади. Л.С.Виготский ўзидан олдингиларни (Г.Я.Трошин, А.С.Грибоедов, Э.Сеген, М.Монтессори ва бошқалар) ишларини умумлаштирди ҳамда аномал ривожланиш концепциясини ишлаб чиқди. Ушбу концепциянинг асосига психологик ривожланишнинг маданий-тарихий назарияси киради, буни Л.С.Виготский ривожланишнинг нормал ҳусусиятларини ўрганиб ишлаб чиққан. Л.С.Виготскийнинг аномал ривожланиш концепциясининг асосий белгилари ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Улар ХХ асрнинг 50-90 йиллардаги Т.А.Власова, Ж.И.Шиф, В.И.Лубовский, В.В.Лебединский, Е.М.Мастюкова ва бошқа олимларнинг ишларида ўз ривожини топган. Ривожланишида нуқсони бўлган болалар (ривожланишида психик- жисмоний камчиликка эга, ривожланишдан орқада қолиш, ривожланишида муаммога эга, алоҳида ёрдамга муҳтож) - сенсор органларнинг орттирилган ёки туғма органик жароҳатланиши натижасида марказий нерв системаси ёки ҳаракат-таянч аппарати ва психик функцияларнинг меъёрда ривожланишида камчиликларга эга бўлган болалар киради. Баъзи ҳолларда ривожланишдаги камчиликлар марказий нерв системаси ёки анализаторлардаги нуқсонлар билан боғлиқ бўлмасдан, микроижтимоий муҳит сабаблари натижасида келиб чиқади. Буларга оиладаги тарбия салбий шакллари, ижтимоий ва ҳиссий депривацияни киритишимиз мумкин.

Г.Я.Трошин меъёрида ва аномал ривожланишнинг умумий қонуниятлари хақидаги фикрни илгари сурган, буни эса кўпгина тадқиқотчиларнинг (Т.А.Власова, Ж.И.Шиф, В.И.Лубовский) кейинги ишларида ҳам кўришимиз мумкин. Л.С.Виготский меёрида ва аномал ривожланишнинг умумий қонуниятларини изоҳлаб, улар учун психик ривожланишнинг ижтмиоий характердалиги умумийдир: педагогик таъсир меъёрда ҳам шунингдек ривожланишнинг бузилишида ҳам олий психик функцияларнинг шаклланиш манбаи ҳисобланади, деб таъкидлаган. Аммо, меёрида ривожланаётган болаларда кузатилмайдиган, лекин ривожланишида нуқсони бўлган болаларда учрайдиган бир қатор қонуниятлар ҳам ажратилади. Т.А.Власова, В.И.Лубовский ишларида аномал ривожланувчиларнинг умумий қонуниятлари бир тизимга келтирилган. Л.С.Виготский нуқсонларни тузилишини системалилиги ҳақидаги фикрлари унга аномал ривожланишини кўра икки гуруҳга ажратиш имконини берган. Бу касалликнинг биологик характерига кўра келиб чиқадиган бирламчи нуқсон , боланинг ижтимоий ривожланишида, унинг атроф- олам ўзаро муносабатларида юзага келадиган иккиламчи нуқсондир . Аномал ривожланиш бирламчи нуқсоннинг келиб чиқиш вақти ва уни ифодаланишининг қай даражада оғирлиги билан аниқланади. Иккиламчи нуқсонларнинг шаклланиш механизми турли хил бўлиши мумкин, аммо унда доимо ижтимоий омиллар муҳим рол ўйнайди. Кўрув, эшитув органларининг ёки бош миянинг у ёки бу тузилмаларидаги жароҳатлар натижасида келиб чиқадиган нуқсонлар характери, чуқурлиги бўйича турли тоифадаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларда турлича бўлади. Бироқ ушбу ҳолатларнинг умумий томони шундаки, уларнинг барчаси болани кейинги ривожланишига ўз таъсирини кўрсатиб боради. Психодиагностик ва психолого-педагогик коорекцион таъсирнинг объекти бўлиб асосан иккиламчи нуқсонлар хисобланади. Бир қанча етакчи мутахассисларнинг ишларида кўрсатилишича, болалардаги бирламчи нуқсонлар ақлий қобилиятнинг бузилишига, умумий ва майда моторикадаги

камчиликларга, атроф-муҳит билан ўзаро алоқада бўлишдаги қийинчиликларга, коммуникатив мулоқот воситаларини ўзгаришига, сўзлашув нутқининг етарлича бўлмаслигига, атроф -муҳитни идрок этишни қийинлашишига, ижтимоий тажрибани камбағаллашувига олиб келиши мумкин экан. Нуқсонларнинг ўзаро таъсири ижтимоий муҳит билан ижтимоий мослашувда қийинчиликлар туғдиришини Л.С.Виготский ҳам таъкидлаган. Ж.И.Шифнинг кўрсатишича, аномал ривожланишнинг яна бир қонунияти бола шахсининг ривожланишидаги ўзгаришлардир. Кайфиятнинг йўқлиги, ижтимоий мулоқотга ваҳима, қўрқув билан киришув, ўз-ўзига паст баҳо бериши, хавотирда бўлиш кабилар ушбу шахснинг асосий сифатлари ҳисобланади. Бундай бузилишлар оиладаги нотўғри тарбия ҳамда таълимнинг нотўғри ташкил этилиши оқибатида келиб чиқади. Алоқа қобилиятидаги ўзгаришлар болалар сўзлашув нутқини бузади натижада новербал алоқа воситаларининг роли кўпайиб боради. Маълумотларни қабул этиш ва уларни қайта ишлаш қобилиятидаги камчиликлар В.И.Лубовский таъкидлашича, қабул этилаётган маълумотлар ҳажм ва тезлигини сусайтиради, маълумотларни сақлаш ва улардан фойдаланишга имкон бермайди. Аномал ривожланишнинг яна бир қонуниятларидан бири-нутқий фаолиятнинг бузилишидир, бу сўзлашувни бавосита ифодалай олмаслигида намоён бўлади. Маълумотларни қабул қилиш ва қайта ишлай олмаслик, мулоқотдаги қийинчиликлар, материалларни эслаб қола олмаслик ривожланишнинг фикрлаш, умумлаштириш ва фарқлаш кабиларни шаклланишида тўсқинлик қилади. Ушбу тасаввур ва нутқдаги камчиликларнинг барчаси атроф муҳитни идрок этиш, тасаввуридаги билимларини сақлаш кабиларнинг шаклланиши ушбу муаммоли болаларда доимо етарлича эмасдир. Бироқ ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг муҳитга мослаштириш ва ўқитиш қийинчиликларидан иборат ўзига хос хусусиятлари билан биргаликда, ижобий қонуниятлар ҳам мавжуд. Улардан бири Л.С.Виготский томонидан

ривожланишнинг яқин зонаси кўринишида нуқсонли болаларда психикасини шакллантиришнинг потенциал имкониятлар сифатида мавжудлиги қайд этилган. Яна бир конуният В.И.Лубовский томонидан болалар ҳаракатларини сўз орқали бошқаришни ўрганиш давомида ифода қилинган. У нутқ иштирокисиз ёки қисман сўз билан ифодаловчи янги шартли боғлиқларни ишлаб чиқиш имкониятини кўрсатган. Шундай қилиб, нуқсонли ривожланиш психиканинг шаклланишида орқада қолишни ҳам ва бузилишни компенсация қилиш конуниятларга эга. Умумий қонуниятлардан ташқари ўзига хос қонуниятлар ҳам мавжуд, улар ривожланишида нуқсони бўлган баъзи болаларга хосдир. Ушбу ўзига хос қонуниятлар бизга дифференциал диагностик мезонлар орқали ривожланишида нуқсони бўлган болалар тоифаларини чегаралаш мумкин. Бироқ, В.И.Лубовский ўзига хос қонуниятлар умумийга нисбатан кам ўрнатилганини эътироф этган. Бу бизга ривожланишида нуқсони бўлган болаларни дифференциал ташхис қилиш мураккаблигини асослайди. Ҳозирги пайтда ривожланишида нуқсони бўлган болалар бир қанча категорияларга ажратилган: - эшитишда нуқсони бўлган (кар ва заиф эшитувчилар); - кўришида нуқсони бўлган (кўр ва заиф кўрувчилар); - ҳаракат-таянч аъзоларида нуқсони бўлган; - оғир нутқ нуқсонларига эга бўлган болалар; - психик ривожланиши орқада қолганлар; - ақли заифлар; - ҳиссий-ирода доирасида оғир нуқсонларга эга бўлган болалар; - хулқ бузилишларига эга бўлган болалар; - ривожланишда мураккаб нуқсонлилар, уларда иккита ёки ундан кўп бирламчи нуқсонлар кузатилади. Ҳар бир категориядаги болалар психолого-педагогик ўзига хос хусусиятларга эга, уларни психолого-педагогик ўрганишда стратегияларни

аниқлаш зарур. Шундай қилиб, бирламчи ва иккиламчи нуқсонлар натижасида аномал ривожланишнинг шаклланиши мураккаб суръатга эга ва у ҳар бир бола учун бир томондан индивидуал, иккинчи томондан унга ўхшаш нуқсонлар билан характерланади. Ушбу ўзига хосликривожланиш нуқсонининг ҳар бир типига таълуқли бўлиб, болалардаги психофизик хусусиятларини инобатга олиб, махсус таълим шароитларини аниқлашга ёрдам беради. Шундай қилиб, ривожланишида нуқсони бўлганларнинг замонавий психодиагностикаси назарий методологик тизимлар асосида тузилади ва улар қуйдагилар ҳисобланади. Ривожланиш нуқсонларининг ҳар бир тури ўзига хос психологик тузилмага эга. Бу тузилма бирламчи ва иккиламчи нуқсонларни ўзаро боғлиқлиги асосида аниқланади. Ривожланишида нуқсони бўлганларнинг ҳар бир турида ўзига хос нуқсонлар даражасининг намоён бўлиши кузатилади. Ривожланишдаги нуқсонларни диагностика қилиш умумий ва ўзига хос қонуниятлар асосида тузилади. Ривожланишида нуқсони бўлганларни диагностика қилишда уларнинг умумий хусиятларгагина таянмасдан, балки боладаги ижобий хусусиятлари ва потенциал имконияларига таяниш зарур. Ривожланишида нуқсони бўлганларни диагностика қилиш натижалари психологик-педагогик диагноз орқали ўрнатилади, у ривожланиш нуқсонининг тури билан чегараланиб қолмайди. У бола ривожланишининг индивидуал психофизик хусусиятлари, шунингдек индивидуал коррекцион иш дастурларга тавсиялар ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Психолого-педагогик ташхис нуқсонинг ифодаланиш даражасини мураккаблаштирувчи етакчи нуқсонларни ривожланишини аниқлаб, уларга керақли коррекцион педагогик ишга диққатни қаратади. Агар текширув болани мактабга боришидан олдин ўтказилса, унда боланинг қайси мактабга махсус коррекцион ёки умумтаълим мактабига тайёргарлиги аниқланади.

Психодиагностика бола ривожланишининг нуқсонларни ва унинг ўзига хос психолого-педагогик хусусиятларини аниқлайди. Боладаги ушбу хусусиятларни билиш боланинг имкониятларига мос мактабгача ва мактаб таълим дастурини, таъли муассасининг турини, индивидуал тиббий психолого-педагогик дастурни ишлаб чиқишга ёрдам беради. Болаларнинг ривожланишидаги нуқсонларини психологикпедагогик ташхис қилишнинг методологик тамойиллари Ривожланишида нуқсони бўлган болаларга самарали таълим, тарбия бериш, ижтимоий мослашувини яратиш учун унинг ривожланиш имконият ва хусусиятларини тўғри баҳолай олишга боғлиқдир. Бу вазифани ривожланиш нуқсонларини комплекс психолого-педагогик диагностика қилиш орқали амалга ошириш мумкин. Психолого-педагогик диагностика ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг камчиликларини аниқлаш, боланинг психик-жисмоний хусусиятларини эътиборга олган ҳолда унга индивидуал психолого-педагогик ёндашувни таъминлайди. Ривожланишида нуқсони бўлган болалар учун махсус мактабгача ва мактаб таълим муассасалари фаолият кўрсатади. Ушбу болаларни психик ва жисмоний ривожланишини таъминловчи таълим шароитлари яратилган. Бундай шароитлар аввало ҳар бир боланинг хусусиятлари эътиборга олган холда якка ёндашувни талаб этади. Ушбу ёндашув махсус дастур, метод, керакли махсус техник воситаларни, махсус тайёргарликга эга педагог, психолог, дефектолог ва бошқалар билан биргаликда керакли тиббий профилактик ҳамда даволов тадбирларини, махсус ижтимоий ёрдамни, махсус таълим муассасаларини техник ва илмий-методик жиҳатдан таъминлашни ўз ичига олади. Ҳозирги кунда турли хил махсус таълим муассасалари мавжуд. Болалар пухта саралаш натижасида қабул қилиниши мўлжаланган ва Ўзбекистон республикаси халқ таълим вазирлиги томонидан тасдиқланган махсус таълим дастурларини амалга оширадиган махсус таълим муассасалар билан бир

қаторда турли реабилитация марказлари, ривожлантириш марказлари, аралаш гуруҳлар ва ҳ.қ.лар очилган. Шунингдек, умутаълим мактабгача таълим муассасаларида, умумтаълим мактабларда психик ва жисмоний ривожланишида нуқсони бўлган болаларни учратиш мумкин. Ушбу нуқсонларнинг кўриниши турлича бўлиши мумкин. Сон жиҳатдан йирик бўлган гуруҳни ҳаракатланиш, сенсор ёки интеллектуал соҳаларда нуқсонлари аниқ ифодаланмаган: эшитишда, кўришида, фазовий- идроқ тассавурларида, ҳаракат-таянч аппаратида, фонематик идрокида нуқсони бўлган, ҳиссий-иродавий бузилишли, нутқий ривожланишида камчиликларга эга, хулқ бузилишларига эга, психик ривожланиши орқада қолган, соматик суст болалар ташкил этади. Яққол ифодаланган психик ёки жисмоний ривожланишдаги нуқсонлар мактабгача ёшда аниқланса, енгил нуқсонлар узоқ вақт мобайнида эътиборсиз қолади. Ривожланишдаги нуқсонларни ташхис қилиш уч босқични ўз ичига олади. Биринчи босқич - скрининг номини олган. Ушбу босқичда бола ривожланишидаги орқада қолиш, психик -жисмоний камчиликлари аниқланади, лекин уларнинг характери ва чуқурлиги белгилаш мураккаб бўлади. Иккинчи босқич – ривожланишдаги нуқсонларни дифференциал ташхис қилиш. Ушбу босқичнинг мақсади ривожланиш нуқсонини турини (хил, тоифасини) аниқлаш. Унинг натижаларига кўра боланинг имконият ва хусусиятларини ҳисобга олган холда, уларнинг таълим олишлари учун таълим муассасасини тури ва дастури, оптимал педагогик йўлланмаси аниқланади. Психолого-тиббий-педагогик комиссиянинг фаолияти дифференциал диагностикада етакчи ролни эгаллайди. Учинчи босқич – феноменологик. Унинг мақсади – боланинг индивидуал хусусиятлари, яъни тафаккур фаолиятининг характеристикаси, ҳиссий-ирода доираси, ишчанлик қобилияти, шахси ўрганилиб у билан

ишлаш бўйича коррекцион-ривожлантирувчи индивидуал шарт-шароитни ташкиллаштиришдир. Ривожланишда нуқсони бўлган психолого-педагогик диагностикани самарали амалга ошириш учун “Ривожланишдаги нуқсон” тушунчасига алоҳида эътибор қаратиш зарур. Ривожланишида нуқсони бўлганларни ташхис қилишда рус олимлари (Л.С.Виготский, В.И.Лубовский, С.Д.Забрамная) томонидан кўрсатилган бир қанча тамойилларга амал қилиш муҳим. Ривожланишида нуқсони бўлганларни ташхис қилишнинг асосий тамойилларидан бири бу – комплекс ёндашув бўлиб унда болани ривожланиш хусусиятларини барча керакли мутахассислар томонидан (врач, дефектолог, психолог) унинг фақатгина билим олиш фаолиятинигина эмас, балки хулки, ҳиссий иродаси, шунингдек кўрув, эшитув, ҳаракат доираси, неврологик статуси, соматик ҳолатини ҳар томонлама текшириб баҳолашдир. Болани тиббий ҳамда психолого- педагогик текширишлар тизимлилик асосида олиб борилади. Тиббий текширув врачлар (педиатр ёки терапевт, невропатолог, болалар психиатри, офталмолог, отоларинголог, зарур ҳолларда аудиолог) томонидан ўтказилади. Болани психолого-педагогик ўрганиш педагог-дефектолог ва психолог томонидан амалга оширилади. ТППКлар (тиббий-психологик-педагогик комиссия) махсус (коррекцион) муассасаларни комплектлаш масаласини ҳал этишади, ҳамда зарур бўлганда маслаҳат-ташхис ва коррекцион ёрдам кўрсатади. ТППКга ёрдам сўраб алоҳида таълим ва тиббий идоралар ҳам, ота-она, педагог, ўсмирлар ўзининг ташаббуси билан ҳам мурожаат қилишга хақлидир. Ўз фаолиятида ТППК дефектология соҳасида ишлаб чиқилган тамойилларга амал қилади. Асосий тамойиллардан бири - бу ҳар бир болага ўз имкониятларини максимал даражада ривожлантириш учун ўз вақтида керакли шароитларни ташкил этишдан иборат бўлган инсонпарварлик тамойилидир. Бу тамойил болани чуқур ва диққат билан ўрганиш, йўлида

учрайдиган қийинчиликларни бартараф этишни талаб этади. Агар умутаълим мактаб шароитида кўрсатилган барча керакли ва мавжуд бўлган чоралар ижобий натижалар бермаса, болани махсус муассасага ўтказиш масаласи қўйилади ва бунга ота-оналарнинг розилиги керак бўлади. Бажарилиши шарт бўлган тамойил – бу болаларни комплекс ўрганиш тамойилидир. Бу тамойил муҳокама пайтида барча мутахассислар: врачлар, дефектологлар, психологлар томонидан текшириш натижасида олинган маълумотларни эътиборга олишни шарт деб белгилайди. Агар мутахассисларнинг фикри турлича бўлса, болани яна бир бор текшириш белгиланади. Энг муҳим масалаларни ҳал этишда боланинг манфаатлари биринчи ўринда туриш зарур. Таъкидлаш жоизки, болани ўрганишда кўрсатилган тамойилга амал қилиш унинг ҳолатини комиссиядан олдин аниқроқ билиб олиш, ривожланишидаги нуқсонлар сабабларини аниқлаб олиш имконини беради. Мисол учун, педагог биринчи бўлиб кучайиб бораётган паришонлик, чарчашлик, йиғлоқилик аломатларига эътиборини қаратади. Врач эса ўз навбатида бу ўзгаришларнинг сабабларини аниқлашга ёрдам беради ва уларни бартараф этиш учун керакли тавсиялар беради. Ҳар томонлама ва тўлиқ ўрганиш тамойили ҳам катта аҳамиятга эга. Бу тамойиллар боланинг билиш фаолияти, ҳиссий-идоравий доираси ва хулқини текширишни назарда тутади. Шунингдек, болаларнинг ақлий қобилиятларнинг шаклланишига таъсир этадиган жисмоний ривожланиши ҳам эътиборга олинади. Тўлиқ ўрганиш деганда боланинг психик ривожланиши алоҳида олинган қобилиятларни ривожланишининг йиғиндиси эмаслигини, шунинг учун бола ҳақида унинг идроки, хотираси ёки психик функцияларнинг ҳолатини текшириш асосидагина хулоса чиқариб бўлмаслигини эсда тутиш лозимлигини тушунамиз. Болани ҳар томонлама, тўлиқ ўрганиш агарда у боланинг фаолияти жараёнида: ўқиш, меҳнат ёки ўйин фаолиятларида амалга оширилса, муваффиқиятли бўлиши мумкин. Болани ўрганиш, текширишда фойдаланиладиган методлар ҳам, материаллар

ҳам уларнинг ёш ва характерологик хусусиятларини эътиборга олган ҳолда максимал даражада индивидуаллаштирилиши лозим. Комиссия аъзолари бола билан алоқа ўрнатишлари лозим. Бу боланинг шахси сифатларини: қизиқишларини, иродавий ҳаракатларининг ҳолати ҳаракатларидаги мақсадга йўналганлик, асосий психик жараёнларнинг ўтиши хусусиятларини яхшироқ англашга ёрдам беради. Динамик ўрганиш тамойили . Дефектологлар учун энг ўзига хос ҳисобланган тамойил– бу болаларни динамик ўрганиш тамойилидир. Унга биноан текшириш жараёнида бола билган ва бажара оладиган вазифаларгагина эмас, балки унинг таълим олишдаги имкониятларига аҳамият қаратиш керак. Бу тамойил асосида Л.С.Виготскийнинг болаларнинг “яқин ривожланиш зонаси” тўғрисидаги назарияси, уларнинг таълим олишдаги потенциал имкониятлари ётади. Боланинг ақлий ривожланиши қанча юқори бўлса, у ёки бу вазифани бажариш, олинган тажрибани янги вазиятда қўллашни шунча муваффақиятли ўрганади. Ақлий ривожланишда орқада қолган болаларни меёрида ривожланаётган болаларга нисбатан бўлган фарқларидан бири бу улар ёрдамдан яхши фойдалана олмайдилар. Мана шунинг учун текшириш давомида педагог доим ўз эътиборини вазифа тушунтирилганидан сўнг уни ечилиши яхшиландими, шунга ўхшаш вазифани қандай бажарганлигига қаратиш лозим. Барча текширишларни таълимий эксперимент тамойилини эътиборга олиб ўтказиш тавсия этилади. Бола томонидан бажарилган ишни баҳолаш давомида сифат-сонли ёндашиш тамойилини қўллаш муҳимдир, яъни фақатгина якуний натижанигина эмас, балки топшириқларни бажариш усули ва мувофиқлиги, ҳаркатларнинг мантиқий кетма-кетлиги, мақсадга эришишда қатъиятлиги ва ҳ.қ.ларни баҳолаш керак. Бунда баҳолаш дифференцирлашган бўлиши лозим. Фақатгина охирги натижанигина эмас, балки топшириш усулини ҳам эътиборга олиш лозим.

Бунда қуйидагилар инобатга олинади: -вазифа ва текшириш холатига муносабати -вазифани шартларидан мўлжал ола олиши ҳамда, Вазифани бажариш йўллари -вазифа шартларидаги материал ва кўрсатмаларга боланинг унга мос ҳаракатлари -катталар ёрдамидан самарали фойдаланиши -вазифани бажаришда таққослай олиши -фаолият натижалари ва ўзининг баҳоларига муносабати. Болани эрта ташхис қилиб ўрганишнинг муҳимлиги шундаки, у орқали болани коррекцион таълимга вақтида йўналтириб, иккиламчи нуқсонларни пайдо бўлишини олдини олиш мумкин. Болалар ривожланишидаги нуқсонларига коррекцион ва диагностик ёрдам. Бола имкониятларига баҳо бериш ҳамда психик ривожланишини аниқлаш орқали коррекцион педагогик ишнинг вазифаларини хал этиш мумкин. Юқоридагиларнинг барчаси ТППКда болаларни ўрганиш давомида амал қилиниши лозим бўлган тамойиллардир Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психолого-педагогик ташхис қилиш вазифалари Ривожланишида нуқсони бўлганларни психодиагностикаси уч босқичда олиб борилади: - Скрининг-ташхис; - Дифференциал ташхис; - Индивидуал –коррекцион дастур ишлаб чиқиш мақсадида болани чуқур психолого-педагогик ўрганиш; Ҳар бир босқич ўзига хос вазифаларга эга ҳамда хар бир босқичда уни замонавий психодиагностика холатини характерловчи бир қатор муаммолар билан боғлиқ.

Скрининг – ташхиснинг асосий мақсади психологик ривожланиш давридаги турли нуқсон ва камчиликларга эга болаларни эрта аниқлаш, бола ривожланишидаги психолого–педагогик муаммосини аниқлаб, унга умумтаълим муассасаларида шароитлар яратишдир. Бундан ташқари скрининг - ташхис таълим муассасаларидаги болалар таълим-тарбиясига сифатли баҳолашга доир вазифаларни ҳал этишга ёрдам беради: болаларга таълим-тарбия дастурларининг у ёки бу камчиликларини, аниқ таълим муассасасидаги таълим-тарбия жараёнидаги камчиликларини аниқлаш. Скрининг – ташхисни ташкил этиш ва ўтказиш муаммоси хозирги кунда турлича амалга оширилади. Масалан болани таълим-тарбияси жараёнида қийинчиликларга учраган педагоглар таълим муассасасидаги психологга боланинг хусусусиятларига баҳо бериб, унга мос келувчи ишлар тавсиясини ишлаб чиқишини сўрайди. Бошқа холларда ота-оналар психологга мурожат этадилар: бола тарбияси жараёнида хулқи бўйича дуч келинган муаммоларга ўз баҳосини, унга хос таълим-тарбия тадбирлари бўйича тавсияларини бериши сўралади. Шуни айтиш жоизки, мурожаатлар асосан катта мактабгача ёшдаги болалар кўпроқ учрайди, чунки ота-оналар мактабга “тайёрлов даври” да болада у ёки бу психологик муаммоларни сеза бошлайдилар. Ва, ниҳоят махсус ташкил этилган скрининг-текширув натижалари орқали бола ривожланишидаги муаммоларни аниқлаш мумкин. Скринингтекширув шақли бўйича индивидуал ва фронтал бўлиши мумкин. Ушбу ёндашув ривожланишида нуқсони бўлган болаларни аниқлаш бўйича замон талабларига жавоб беради, аммо ҳар доим ҳам фойдаланилмайди. Скринингда фойдаланиладиган методикалар ҳар доим ҳам скрининг текширув вазифаларига мос келмайди, мутахассис психолог-педагогларнинг ривожланишдаги нуқсонларни аниқлашда тайёргарлиги кўпинча етарлича бўлмайди. Ҳозирги кунда “талабларга” кўра скрининг-ташхис етакчи ўринда

келмоқда, лекин у бола хусусиятларини хар томонлама ўрганиб унга психологик ва педагогик ёрдамни бера олмайди. Шундай қилиб, скрининг ташхисда ҳам бир қатор муаммолар ҳам мавжуд. 1. Болаларни текшириш бўйича методикаларнинг кўп бўлишига қарамасдан, скринг текширувда қўлланиладиган ташхислари илмий жиҳатдан талаблари асосланмаган. Айниқса бу, биринчи 3 ёшгача бўлганларга тегишлидир. 2. Илк ва мактабгача ёшдаги психик ривожланиши меёрида бўлган ҳамда психолого-педагогик ва тиббий ижтимоий ёрдамга муҳтожлар болаларни ажратиш учун скрининг-ташхисни ишлаб чиқишда унинг мезонлари тизимини ишлаб чиқиш жуда қийиндир. 3. Скрининг-текширувнинг ўтказишда текширилувчининг шахсий ҳусусиятларини ва ҳиссий ҳолатини ўрганиш муҳим муаммолардан биридир. Олдинги тажрибаларига салбий қараши, ютуқ ва камчиликларига бўлган реакцияси кабилар вазифани бажариш сифатига ўз таъсирини кўрсатади. Бу эса ўз навбатида қийинчиликлар туғдиради, чунки скрининг-текширув давомида вақт чегараланган ва керакли маълумотларни олишга имконият бермайди. Дифференциал ташхис ривожланиш нуқсонини аниқлайди, ва унинг натижалари орқали боланинг имкониятларига хос таълим шакллари аниқланади. Дифференциал ташхиснинг вазифалари қуйидагилар: - бола ривожланишидаги ақлий, нутқий ва ҳиссий нуқсонлар характери ва даражасини аниқлаш; - бирламчи ва иккиламчи нуқсонларини аниқлаш ҳамда бузилиш тизимли тахлил қилиш; - ҳаракат - таянч аппарати, кўрув, эшитув камчиликларида психик ривожланиш нуқсонларининг хусусиятларига баҳо бериш; - педагогик ташхисни аниқлаш ва уни асослаш.

Ушбу маълумотларга таянган ҳолда коррекцион-педагогик жараённи, таълим дастурини, таълим муасссасаси турини аниқлаш ва ташкиллаштириш мумкин. Дифференциал ташхис психолгик-тиббий-педагогик комиссияда амалга оширилади. Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни бир гурух мутахассислар комплекс ўрганиб ташхис натижасини келишган ҳолда қўядилар. Иш боланинг индивидуал хусусиятларини инобатга олган ҳолда аниқ бир тизимда тузилади. Ривожланишида нуқсони бўлганларни дифференциал ташхис қилиш, ҳозирги кунда бир қатор муаммоларга дуч келади. Маълумки, ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг ҳар бир турида психологик хусусиятларининг ўхшаш жиҳатлари ҳам кузатилади. Масалан, ривожланишида нуқсони бўлганларнинг деярли барчасида нутқ камчиликлар ёки таълим олишида сустликлар характерлидир. Ривожланиш нуқсонини, даражасини аниқловчи ўзига хос хусусиятлар, дифференциал ташхиснинг асоси бўлиб ҳисобланади (В.И.Лубовский). Бу ҳозирги кунда махсус психологияда аномал ривожланишларни таққослаш характерига эга илмий изланишларнинг етарлича эмаслиги билан боғлиқ. Бундай илмий ишларни олиб бориш дифференциал ташхис имкониятларини янада кенгайтирар эди. Яна бир муаммо ТППК амалий фаолияти билан боғлиқдир. Ҳозирги кунда ташкилий характерга эга кўпгина саволлар ечилмаган, ҳусусан доимий фаолият кўрсатувчи бир қатор методологик ва терминологик муаммоларни ҳал қилувчи ташхис муассасасини ташкил этиш, уни керакли кадрлар билан таъминлаш. Методологик муаммолар ичидан болани дифференциал ташхис мақсадида психодиагностика натижаларини тахили ҳамда сифатли бажаришларига имкон берувчи самарали ва ишончли методларни ишлаб чиқиш муаммосини алоҳида таъкидлаш жоиз. Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни чуқур психолого-педагогик ўрганиш ташхис натижаларига асосланиб, коррекцион дастурни ишлаб чиқиш мақсадини қўяди. Бунда ўрганиш вақт талаб этади, у асосан таълимда,

баъзида эса консультатив муассасаларда ўтказилади. Бундай ўрганишнинг аниқ вазифалари турли ёш даврлари учун кўп тарафлама ва ўзига хосдир. Улар ичидан қўйидагиларни ажратиш мумкин: • Боланинг индивидуал психолого-педагогик хусусиятларини аниқлаш; • Ривожланирувчи ва таълимий коррекцион индивидуал дастурларни ишлаб чиқиш; • Оиласидаги ички муносабатларни ўрганиш ва тарбия шароитларини аниқлаш; Мутахассислар у ёки бу функциядаги камчилик ёки ривожланмаганликда самарали тавсиялар бермоқдалар, лекин боладаги ижобий ҳислатларни аниқлашдаги, айниқса шахс ҳусусиятлари яъни боланинг тасаввури, нутқи, ижтимоий шахсий муаммоси ҳал этишга қаратилган ишлари етарлича ривож топмаган. Аммо, самарали коррекционпедагогик жараён фақатгина салбий омилларга эмас, балки биринчи ўринда болани психолого-педагогик индивидуал имкониятларини аниқлаш ҳам қаратилган. Шундай қилиб, ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологопедагогик ташхис қилишнинг муҳим вазифалари қуйидагилардир: -бола ривожланишидаги нуқсонларни эрта аниқлаш; -нуқсоннинг сабаби ва характерини аниқлаш; -боланинг педагогик йўлланмасини аниқлаш; -ривожланишидаги нуқсонлари бўлган болаларнинг индивидуал психологик хусусиятларини аниқлаш; -таълимий ва ривожлантирувчи дастурларни ишлаб чиқиш. Тиббий-психологик-педагогик комиссия ишининг мазмуни ва уни ташкил этилиши Таълим муассасларининг тармоғи кенгайиб бораётганлиги, ҳамда таълим муассасасини ота-онага танлаш ҳуқуқи берилганлиги сабабли баъзибир болаларни ўқитиш бўйича муамолалар юзага келмоқда. Баъзи

ҳолатларда болаларни ўқитишда ва ҳулқининг ўзига хос хусусиятларини бошқаришдаги пайдо бўлган қийинчиликлар педагогнинг талаблари боланинг психик ва жисмоний тайёргарлигига мос эмаслиги, ақлий ривожланиш даражасига эътибор қаратилмаганлиги, боланинг соматик- психик ҳолатлари сабаб бўлса, бошқа ҳолатларда – мактаб таълимига тайёрмаслиги (баъзи психик функцияларнинг, мулоқат кўникмаларининг шаклланмаганлиги, ҳиссийиродавий томонларнинг ривожланмганлиги) ва ҳ.қ. Буларнинг барчаси болаларга ёрдамнинг янги турларини излаш учун асос бўлди. ХХ асрнинг 90йилларида педагог ва психологларнинг ташаббуси билан таълимни бошқариш шаҳар ва вилоят органлари томонидан умутаълим мактабларида психолого-тиббий-педагогик консилиумлар ташкил этила бошланди. Уларнинг функцияларига болалар учун ривожланишларининг болани ёши ва индивидуал психо-жисмоний ўзига хос хусусиятлари жиҳатидан таълим олишлари учун оптимал шароитлар яратиш киради. ТППКнинг мақсад ва вазифалари . ТППКнинг асосий мақсади – ривожланишида нуқсони бўлган болаларга диагностик-коррекцион психолого-тиббий-педагогик ёрдам бериш, уларга ўқиш ва тарбия олишлари учун шарт-шароитлар яратишдир. Ушбу мақсадга эришиш учун куйидаги вазифаларни бажариш керакдир: - психик-жисмоний ривожланишида у ёки бу нуқсонлари бўлган болаларни аниқлаш ва ҳар томонлама комплекс текшириш; - нуқсонларнинг характери ва сабабларини ўрнатиш (девиантли хулқ, катта ва тенгдошлари билан бўлган низоли вазиятлар, ўзлаштиришда орқада қолиш ва ҳ.қ.); - боланинг потенциал имкониятларини аниқлаб ушбу таълим муассаса шароитида унга мақсадли махсус (коррекцион) ёрдам кўрсатиш; - “хатар гурухи”га кирувчи болаларнинг индивидуал ривожланишини комплекс мақсадли дастурларини яратиш;

- ривожланиш динамикасини кузатиш (кузатув, ўқув йилининг бошидаги ёки охиридаги диагностик “кесимлар”, тегишли тузатишлар киритиш); - ота- она билан маслаҳат ишларини олиб бориш. Кўрсатилган вазифалар мактабгача таълим муассасалари педагоглари жамоаси ва ТППКнинг мутахассисларининг кучи билан ўзаро келишилган алоқада бажарилади. Анъанада, ривожланишида турли нуқсони бўлган болаларга мўлжалланган махсус муассасаларни болалар билан тўлдириш, муассасаларга болаларни юбориш билан шуғуланиб келган психологотиббий-педагогик комиссиялар (ТППК) фаолият кўрсатади. Улар таълим, соғлиқ, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш органлари билан биргаликда тузилган. Бунда болаларнинг ҳар бир типдаги муассасаси учун (ақли заиф, кўр ва заиф кўрувчи, кар ва заиф эшитувчи ва ҳ.қ.лар) ўзининг ТППКлари фаолият кўрсатган. Ушбу комиссия фаолиятида малакали мутахассислар қатнашиб келаётган бўлсада, унинг ишини ташкиллаштириш ва шароитлари (текшириш вақти чегараланганлиги, бир марталик текшириш давомида ривожланиш динамикасини кузатиш мумкин бўлмаганлиги, кўпинча уларнинг таркибида психологлар қатнашмаганлиги ва ҳ.қ.) тиббий ва психолого-педагогик ташхиснинг сифатини талаб даражасида олиб бориш имконини бермайди. Хато ташхис қўйилган вазиятлар кам бўлмаган. ТППК психик ва жисмоний ривожланишида нуқсони бўлган, ўқишда, мулоқатда, хулқида муаммоси бўлган болаларга махсус ёрдам кўрсатиш тизимидаги давлат маслаҳат-ташхис, коррекцион маркази бўлиб ҳисобланади. ТППК болаларга таълим беришнинг кўриниш ва шаклларини аниқлаш учун эксперт хизмати функциясини бажармоқда. Ўз фаолиятида ТППК бола хуқуқлари тўғрисидаги Халқаро Конвенция, ҳамда Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги, таълим, соғлиқ, болалар хуқуқини ҳимоялаш тўғрисидаги қонунларига амал қилади. Маъмурий бўлинишни ҳисобга олиб вилоят, шаҳар, туман ТППКлар тузилади.

ТППКнинг штат таркибига куйидаги мутахассилар киради: - врачлар (педиатр, невропотолог, психиатр, отоларинголог, офтальмолог, лозим бўлганида баъзан ортопед); - педагог-дефектологлар (олигофренопедагог, сурдопедагог, тифлопедагог, ортопед); - логопед; - психолог; Худуднинг шароитларига (моддий база, мутахассилар билан таъминланганлиги ва ҳ.қ.) қараб ТППКнинг таркибида аниқ бир ишни бажариш учун мустақил бўлимлар тузилиши мумкин. Бу ерга маслахатташхис, коррекцион ва илмий-методик бўлимлар киради. ТППКнинг муҳим вазифаси ҳамда унинг фаолиятнинг асосий мазмуни деб бола ва ўсмирларни туғилишидан 18 ёшигача комплекс тиббийпсихолого-педагогик диагностика ўтказиш ҳисобланади. Эрта диагностика болаларга ўз вақтида ёрдам кўрсатиш, уларнинг ривожланиш даражаси ва ўзига хос хусусиятларига аниқликлар киритиш, ҳамда тарбия ва таълим олиши учун жой топиб бериш мақсадида керак. Бу вазиятларда махсус (коррекцион) муассасани болалар билан тўлдириш масаласи ечилади. Тиббий-психолого-педагогик диагностика бола ривожланишидаги нуқсонлар туфайли пайдо бўлаётган муаммоларни ечиш мақсадида ота-она (ёки уларни ўрнидаги шахслар), педагогнинг талаби бўйича ҳам ўтказилиши мумкин. Уларга болага ёрдам бериш учун маслаҳатлар ва аниқ тавсиялар керак. ТППКда ишни ташкил этиш бўйича: ТППКга жўнатилганлар рўйхати ва текшириш ўтиб бўлган болаларни рўйҳатга олиш дафтарлари; текшириш жараёни тўғрисидаги баённомалар; коррекцион-ривожлантириш тизимидан чиқарилган болалар ҳужжатларининг архиви ва ТППКнинг хулоса нусхалари. Тиббий текшириш ўз ичига офтальмолог, отоларинголог, соматик, невролог ва психиатрларнинг текширишини олади. Керак бўлса параклиник

текширишлар ўтказилади. Анамнез йиғилади. Бу барча текширишлар врачлар томонидан ўтказилади. Дефектологга ҳам, логопедга ҳам бу билан шуғуланишига рухсат йўқ, лекин улар болалар ривожланишига у ёки бу номақбул вазиятлар қандай таъсир ўтказиши, психикасининг хусусиятлари ҳақида билишлари муҳим. Бола ривожланишини тарихидан она билан ўтказилган суҳбат давомида врач томонидан олинган маълумотлар, ҳамда врач хуласасининг бола ҳолатининг объектив кўрсаткичлари тўғрисидаги маълумотлар психолого-педагогик текширишнинг тўғри стратегиясини танлаш учун ёрдам кўрсатади. Эшитиш қобилияти паст ёки нутқида нуқсони бўлган болани текшириш давомида новербал кўринишдаги топшириқлар берилиши зарур, кўришда нуқсони бўлса текшириш нутқ материали орқали ўтказилади ва ҳ.қ. Психологик-педагогик текшириш давомида боланинг психик ривожланишининг (нутқ, ҳаракат ва ҳ.қ. ривожланишининг цензитив даври) ўзига хос хусусиятлари белгиланади; саранжомлик, ўзига- ўзи хизмат қилиши, бошқа болалар билан мулоқат қилиш кўникмалари қачон шакллана бошланганлиги аниқланади; моторика ҳолати, ўйин характери ва ҳ.қ. қайд этилади. Нафақат айрим психик жараёнларни ўрганиш, балки шахсни ўзини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Агар болалар мактабда таълим олаётган бўлсалар, ўқишида мавжуд қийинчиликларнинг сабаби ва характерини белгилаш, нуқсон таркибини очиб бериш даркор. Билим олиш қобилиятига катта диққат қаратиш лозим. Билим олиш қобилиятининг кўрсаткичлари деб – умумий фикрлаш қобилияти, фикрлаш жараёнинг эгилувчанлиги, ўқув қуролларни ўзлаштириш ва ҳ.қ., ҳамда бола ёрдамни қабул қилиш қобилияти (бу асосий кўрсаткичлардан бири) ҳисобланади. Бу ёрдамнинг характери ва ўлчамлиги эътиборга олинади. Ўз ичига ўқув кўникмалардан, ёзиш, ўқиш, санаш, ва ҳ.қ.дан умумий хабардорликни, уларни шакллангаликни ҳисобга олиб, педагогик текшириш дефектолог томонидан амалга оширилади. Ўз хулосасида у нафақат бола

ривожланганлигининг ўрнатилган долзарб даражасини акс этади, бола билан ишлаш бўйича керақли усулларни кўрсатади. Унинг тавсиялари ҳам педагог, ҳам ота-оналарга фойдали. Психологик текширишни психолог ўтказади. У кузатилаётган ҳодиса сабабларини тахлил қилади, психик функцияларни, мотивацион-идрок ва ҳиссий-шахсий соҳаларни коррекция қилиш бўйича тахмин (прогноз) ва тавсиялар беради. Хулосада у комплекс психологик ташхис қўяди. Керак бўлса нейропсихологик текшириш ўтказилади. Логопедик текширишни (зарурият туғилган вазиятларда ўтказилади) логопед амалга оширади. Нутқ ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини намойиш этиб, у мавжуд нуқсонларнинг характерини ва сабабларини очиб беради. Логопедик ўрганиш жараёнига артикуляцион аппаратнинг, импрессив (фонетик эшитиш, сўзлар, содда гаплар, мантиқий-грамматик қурилмаларни тушуниш) ва экспрессив (такрорий, номинатив, мустақил) нутқнинг текшириш киради. Болаларнинг ёзма нутқи ҳам, ҳамда нутқий хотира ҳам текширишдан ўтказилади. Логопед нутқдаги нуқсоннинг тузилишини ва бола нутқининг ривожланмай қолганлик даражасини аниқлаши зарур, Бу нутқ бузилишлари бирламчи нуқсон бўлган болаларни ва нутқнинг заифлиги ақлий заифлик натижасида келиб чиққан болалар ўртасида чегара олишга ёрдам беради. Мутахассилар томонидан йиғилган маълумотларга кўра, ТППК йиғилишларида натижалар муҳокама қилинади ва боланинг имкониятлари ва хусусиятларидан келиб чиқиб ўқиш маршрути ҳақидаги тавсиялар билан, ҳамда керак бўлса тиббий ёрдам тўғрисидаги коллегиал хулоса берилади. ТППКни ўтказиш даврийлиги ўқув муассасининг аниқ талаби билан боғлиқ, лекин кварталда камида бир марта ўтказилиши шарт. Йиғилиш пухталик билан тайёрланиши жуда муҳим, шунинг учун олдиндан (1-2 ой олдин) етакчи мутахассис болалардан қайси бири чуқур текширишга муҳтожлигини аниқлайди, бола билан иш дастури ва барча мутахассилари томонидан етакчи мутахассисга хулосаларни тайёрлаб бериш муддатлари

(ТППКнинг йиғилишидан камида 3 кун олдин) тузилади. Болалар ТППКда такрорий текширувдан ўтказилаётган бўлсалар, бола билан индивидуал олиб борилган коррекцион-ривожлантириш иш натижалари алоҳида баҳоланади (динамикасининг характери) ва бу ишни давом этиш бўйича кейинги дастур тузилади. ТППК нафақат бола, ота-онага ёрдам беради, у болада бўлган муамоларини ечишда педагоглар томонидан олиб борилаётган ҳаракатларнинг бир-бирига мувофиқлигини таъминлаб, уларнинг малака даражасини ҳам оширади, ва бу ТППКнинг энг муҳим вазифаларидан биридир.

Адабиётлар: 1. Aюповa М.Ю. Логопедия «Ўзбекистон фaйлaсуфлaр Миллий жaмияти» Т.: 2007 й. 2. Мўминжонова З., Зияева К., Каримова Ш., Халилова “Она тили” ёрдамчи меҳнат таълими мактабларининг 6-синфи учун дарслик. Тошкент: “Артапринт” МЧЖ 2005 й. 3. Нуркелдиева Д.А., Чичерина Я.Е. Илк, мактабгача ва мактаб ёшидаги болаларни психологик, педагогик ва логопедия текшириш. Т.: Янги аср авлоди, 2007 йил. 4. Пўлатова П.М. ва бошқалар. Махсус педагогика. Т.: «Фан ва технологиялар», 2014 й. 5. Рахманова В.С. «Махсус педагогика» Т.:“Ғ.Ғулом” нашриёти, 2005 йил. 6. Психолого-педагогическая диагностика. Под редакцией И.Ю.Левченко и С.Д.Забрамной. М., ACADEMA, 2005г. 7. Рахманова В.С., Нуркелдиева Д.А. Алоҳида ёрдамга мухтож болалар ижтимоий реабилитацияси. Т.: РБИММ, 2014 й.

Похожие

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқ хусусиятлари

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Махсус психология фанининг мақсад ва вазифалари