Логопедия фанининг методологик асослари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Логопедия фанининг методологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

27.0087890625 KB

Логопедия фанининг методологик асослари Режа: 1. Логопедия фанининг методологик асослари. Фан сифатида логопедиянинг тамойил ва методлари 2. Логопеднинг шахси 3. Нутқ фаолиятининг умумий патологияси. Нутқ фаолиятининг хусусий патологияси

Логопедия фанининг методологик асослари Нутқ бузилишини ўрганишда ва тузатишда логопедия фани нутқ ва фикрнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги, аномал боланинг ривожланишидаги умумий ва махсус қонуниятларнинг ўзаро муносабатлари тўғрисидаги назарий қоидаларга, нутқ ва фаолиятнинг ҳамкорликда ривожланиши ҳақидаги, ички ва ташқи омилларнинг ўзаро таъсири ҳақидаги, руҳий ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи кучлари ҳақидаги назарияга таянади. Нутқ бузилишлари ва уларни тузатишдаги муҳим муаммоларни ҳал қилиш мақсадида логопедия фани материалистик, методологияга таянувчи тамойил ва методлардан фойдаланилади. Шундан келиб чиқиб, логопедия қуйидаги асосий тамойилларга таянади: системалилик, комплекслилик, ривожланиш тамойилини, нутқ бузилишини боланинг психик ривожланишидаги бошқа томонлари билан ўзаро боғлиқ ҳолда қараб чиқиш, фаолиятли ёндашув, онтогенетик тамойил, этиология ва механизмларни ҳисобга олиш тамойили (етиопатогенетик тамойил), нуқсонли нутқнинг бузилиш аломатлари ва тузилишини ҳисобга олиш, умумдидактик ва бошқа тамойиллар. 1 Улардан айримларини кўриб чиқамиз. Системалилик тамойили тил ҳақида мураккаб функсионал система тўғрисидаги тушунчага таянади. Унинг тузилиш компонентлари ўзаро чамбарчас алоқада бўлади. Шу муносабат билан нутқни, унинг ривожланиши жараёнларини ва бузилишини тузатишни ўрганиш нутқ қурилиши тизимининг барча компонентларига, барча томонларига таъсир этишини назарда тутади. Нутқ бузилишларининг ўхшаш турларини логопедик хулосалаш, табақалаштириб ташхис қилиш учун нутқли ва нутқсиз белгиларни, тиббий, психологик, логопедик жиҳатдан текшириш натижаларини, билиш фаолиятининг ривожланиш даражасини ва нутқ ривожланиши нисбатларини, нутқ ҳолати ва боланинг сенсомотор ривожланишидаги муҳим жиҳатларини тузатиш нуқтайи назаридан таҳлил қилиш зарур бўлади. Бундай ҳолларда

нутқ бузилишларини тузатиш комплекци, тиббий-психологик-педагогик хусусиятга эга бўлиши керак. Шундай қилиб, нутқ бузилишларини ўрганиш ва тузатишда комплекслилик тамойили муҳим ўрин тутади. Нутқ бузилишларини ўрганиш ва уларни тузатиш жараёнида аномал болалар ривожланишининг умумий ва ўзига хос қонуниятларини ҳисобга олиш муҳимдир. Ривожланиш тамойили, Шунингдек, боланинг яқин ривожланиши доирасида ўрин олган маълум вазифалар, қийинчиликлар босқичларини логопедик иш жараёнига ажратишни ҳам кўзда тутади. Нутқи бузилган болаларни ва уларни текшириш, Шунингдек, улар билан олиб бориладиган логопедик ишни ташкил қилиш боланинг етакчи фаолиятларини (предметли-амалий, ўйин, ташкилий) ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Тузатиш – логопедик таъсир методикасини ишлаб чиқиш нутқ шакллари ва вазифалари намоён бўлиш изчиллигини, Шунингдек, боланинг онтогенезидаги (онтогенетик тамойил) фаолият турларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Нутқ бузилишларининг пайдо бўлиши кўп ҳолларда биологик ва ижтимоий омилларнинг ўзаро мураккаб таъсири билан боғланган бўлади. Нутқ бузилишларини самарали логопедик тузатиш учун бузилишнинг ҳар бир алоҳида ҳолда бузилиш этиологияси, механизмлари, аломатларини аниқлаш, етакчи бузилишларни ажратиб кўрсатиш, нуқсон тузилишидаги нутқий ва нутқсиз белгиларнинг ўзаро муносабатларини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Нутқ бузилишларини ўрганиш ва тузатишда дидактик тамойиллар: кўргазмалилик, тушунарлилик, онглилик, якка тартибда ёндашиш ва бошқалар муҳим ўрин тутади. Логопедия фани методларини шартли равишда бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин.

Биринчи гуруҳ – ташкилий методлар: қиёсий лонгитюдиналь (динамикада ўрганиш), комплексли. Иккинчи гуруҳни эмпирик методлар ташкил этади: обсерватсион (кузатиш), экспериментал (лаборатория, табиий, шаклланувчи ёки психологик-педагогик синов), психодиагностик (тестлар, стандартлаштирилган ва хаёлий лойиҳалаштирилган, анкеталар, суҳбатлар, интервью) фаолиятини, Шунинг билан бир қаторда нутқий фаолиятини ҳам таҳлил қилишнинг праксиметрик усуллари, биографик метод (аномнестик маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш). Учинчи гуруҳга олинган маълумотларни миқдор (математик-статистик) ва сифат анализи киради. Бунда олинган маълумотлар Э1. ҲМни қўллаган ҳолда машинада ишлаб чиқилади. Тўртинчи гуруҳ – интерпретатсион методлар, услублар, ўрганилаётган ҳодисалар ўртасидаги алоқаларни назарий тадқиқ қилиш усуллари (қисмлар ва бутунлик ўртасидаги, алоҳида жиҳатлар ва умуман ҳодиса ўртасидаги, функсиялар ва шахс ўртасидаги ҳамда бошқа алоқалар). Тадқиқотнинг объективлигини таъминловчи техник воситалар: компьютер, интонографлар, спектографлар, назометрлар, видео нутқ, фонографлар, спирометр ва бошқа аппаратуралар, Шунингдек, бутун нутқ фаолияти ва унинг айрим компонентларини динамикада ўрганишга имкон берувчи рентгенокинофотография, глоттография, кинематография, электромиографиялардан кенг фойдаланилади. Логопеднинг шахси Логопед умумназарий ва махсус ихтисосли билимлар тизимини эгаллаган бўлиши керак. Бу билимларнинг мажмуи ва кенглиги унда нуқсонли ривожланишнинг типология ва таркиби, нутқий номукаммалликнинг олдини олиш ва уни бартараф этиш усуллари ҳақидаги, руҳий-педагогик таъсир этиш методлари тўғрисидаги тасаввурларни шакллантиради.

Логопед нутқ бузилишларини пайқаб олиши, уларни тузатиш ва бартараф этиш усул ҳамда методларини эгаллаган бўлиши, бундай нуқсонларнинг олдини олишга доир профилактик ишларни йўлга қўйиши, нутқи заифлашган болаларни мактабгача тарбия ёшида ҳам, мактаб ёшида ҳам она тили бўйича ўқитишнинг махсус методларини қўллай олиши, ғайритабиий нутқли болаларнинг муҳим психик хусусиятларини билиши, уларни тарбиялаш усул ҳамда методларини эгаллаган бўлиши, улардаги олий мия қобиғи фаолиятини тузатиш ва ривожлантириш услубларидан қўллана олиши керак. Логопеднинг ихтисоси бўйича чуқур билимга эгалиги дастурларни, мактаб дарсликларини, логопедия бўйича қўлланмаларни билишни ўз ичига олади. Болаларни ўқитиш, тарбиялаш ва уларнинг бузилган нутқлари юзасидан олиб бориладиган ишларнинг самарадорлигига эришиш учун логопеднинг шахси биринчи даражали аҳамият касб этади. У қуйидаги асосий сифатларни ўзида намоён этади: касбига қизиқишлик; болаларни севиш, ўзига ва атрофдагиларга талабчанлик; педагогик ижодий хаёл ва кузатувчанлик; самимийлик, камтарлик, масъулиятлилик, сўзда ва амалда қатъийлик ҳамда изчиллик. Логопед илғор тажрибаларни умумлаштириб болаларнинг нутқини тузатишнинг энг яхши воситалари бўйича изланиш олиб бориши керак. У эгаллаб олиши лозим бўлган малакалар кенг ва турличадир: ўқувбилиш (адабиётлар билан ишлаш, болани кузатиш, педагогик жараённи моделлаштириш, тузатиш-тарбиялаш орқали таъсир этишнинг самарали йўлларини танлаш ва бошқалар): ўқув-ташкилий (муқобил ва календар режалаштириш, якка тартибда ва гуруҳли машғулотлар ўтиш, жиҳозларни яратиш, кенг қамровли таъсир этишни таъминлаш ҳамда бу қамровда иштирок этиш ва бошқалар); ўқув-педагогик (ҳар бир воқеани таҳлил қилиш, тузатишнинг айнан бир хил воситаларини танлаш ва ҳоказо). Бундан ташқари, логопеднинг иши деонтология тамойилларига қатъий амал қилишга асосланиши керак (логопед нутқи бузилган шахс, унинг

қариндошлари, иш жойидаги ҳамкасблари билан бўладиган ўз муносабатларини қандай ташкил этиши лозим). Педагогик деонтология педагогик этика ва эстетика, педагоглик бурчи ва педагогик одоби ҳақидаги таълимотларни ўз ичига олади. Унга амал қилишда логопеддан нутқида камчилиги бор боланинг ота-оналари психологиясини тушуниши ва улар билан бир қаторда қайғуриши талаб қилинади. Логопед жуда саботли, табдиркор ва хайриҳоҳ, нутқи бузилган шахсга ва унинг ота-оналарига врачнинг беморга ва унинг яқин кишиларига муомаласи каби муносабатда бўлиши, нутқ бузилишларининг оғир жиҳатлари ва муҳими, механизмларини аниқлашда, улар ҳақида олдиндан маълумот тўплашда эҳтиёткорлик қилиши, нутқ бузилишларининг ташқи кўринишини, уларнинг моҳиятини ҳисобга олиши керак. Логопед ва болалар муассасаси врачи, логопед ва тарбиячи, логопед ва педагог ўртасида ўрнатиладиган ўзаро тўғри муносабатлар педагогик деонтологиянинг муҳим шарти ҳисобланади. Логопед нутқи атрофдагиларга – нафақат болаларга, балки катталарга ҳам намуна бўлиши лозим. Логопед ягона нутқий тартибни таъминлайди, махсус болалар муассасаларидаги ўрта ва кичик ходимларга нутқ маданиятини ўргатади, қатор ҳолларда, масалан, махсус болалар уйлари шароитларида барча ўқув-тарбиявий жараённи бошқаради. Нутқ фаолиятининг умумий патологияси. Нутқ фаолиятининг хусусий патологияси Бузилишларнинг юқоридаги таснифлашда кўриб чиқилаётган барча турларини психологик-лингвистик мезонлар асосида нутқнинг қайси тури бузилганига қараб иккита гуруҳга бўлиш мумкин: оғзаки ва ёзма. Оғзаки нутқнинг бузилиши, ўз навбатида иккита турга бўлиниши мумкин: 1) баён қилишнинг фонатсион (ташқи) таъминланиши, улар нутқнинг талаффуз томонининг бузилиши деб аталади ва 2) баён қилишнинг семантик-структура (ички) жиҳатдан таъминланиши, улар логопедияда нутқнинг узлуксиз ёки кўп товушли бузилиши, деб аталади.

1. Баён қилишдаги фонатсион таъминлашнинг заифлашуви бузилган бўғинга боғлиқ ҳолда табақаланиши мумкин: а) товуш шаклланиши; б) баён қилишнинг суръат-оҳанг жиҳатдан ташкил этилиши; в) интонатсион мелодик; г) товуш чиқаришнинг намоён бўлиши. Бу заифлашувлар турли жараёнларда мавҳум ҳолида кузатилиши мумкин, логопедияда уларга боғлиқ бўлган бузилишнинг қуйидаги турлари ажратилади (уларни белгилаш учун анъанавий бўлиб қолган атамалар мавжуд): 1. Дисфония (афония) – товуш аппаратининг патологик ўзгаришлари оқибатида фонатсиянинг йўқ бўлиши ёки заифлашуви. Маънодошлари: товушнинг бузилиши, фонатсиянинг бузилиши, фонотор бузилишлар, вакал бузилишлар. Товуш юқорилиги ва йўғон-ингичкалиги (дисфония) гоҳо фонатсия (афония) нинг йўқ бўлишида, гоҳо қувватнинг бузилишида намоён бўлади. У марказий ёки сиртқи тўхталиш товуш чиқариш механизмининг органик ёки функсионал заифлашуви билан боғлиқ бўлиши ва бола ривожланишининг ҳар қандай босқичида юзага чиқиши мумкин. У алоҳида бўлади ёки нутқ бузилишларининг қатор бошқа турлари таркибига киради. 2. Брадилалия – нутқнинг патологик секинлашган суръати. Маънодоши: брадифразия. Артикуляр нутқ дастурининг секинлашган ишлаб чиқаришда намоён бўлади, марказий боғланган ва ўз табиатига кўра органик ёки функсионал бўлиши мумкин. 3. Тахилалия – нутқнинг патологик тезлашган суръати. Маънодоши: тахифразия. Артикуляр нутқ дастурининг тезлашган ҳолда амалга оширилишида намоён бўлади, ўз табиатига кўра, марказий боғланган, органик ёки функсионал ҳисобланади. Секинлашган суръатдаги нутқ чўзиқ тортилган, бир оҳангда бўлади. Тезлашган суръатда шошилинч, интилувчан, шиддатли эканлиги кўзга

ташланади. Нутқнинг тезлашуви агроматизмлар билан бирга содир бўлиши мумкин. Бундай ҳолатлар айрим пайтларда баттаризм, парафразия атамалари билан аталувчи мустақил бузилишлар сифатида ажратилади. Патологик тезлашган нутқнинг асосланмаган бўлинишлар, тутилиш, тўхтаб қолишлар билан учрайдиган ҳолларда у полтерн атамаси билан аталади. Брадилалия ва тахилалия – нутқ суръатининг бузилиши – нутқ жараёнининг равонлиги, нутқнинг оҳанг ва мелодик-интонатсион ифодалилигининг бузилиши оқибати ҳисобланади. 4. Дудуқланиш – нутқ аппарати мушакларининг ва ихтиёрий пай тортишиш натижасида суръат-оҳангнинг бузилишидир. Маънодоши: логоневроз: Марказий боғланган бўлади, функсионал ёки органик кўринишга эга, кўпроқ бола нутқининг ривожланишида пайдо бўлади. 5. Дислалия – товуш талаффуз қилишнинг нормал эшитиш ва нутқ аппаратининг сақланган иннерватсияси пайтида бузилиши. Маънодошлари: тили чучуклик (ескирган), товуш талаффузидаги нуқсонлар, фонетик нуқсонлар, фонемаларни талаффуз қилишдаги нотекисликлар. Нутқнинг нотўғри товушли (фонемали) турланишида: товушларни бузиб талаффуз қилишда, товушларнинг алмашинуви ёки уларнинг йўқлигида намоён бўлади. Нуқсон Шунинг билан боғлиқ бўлиши мумкинки, бундай пайтда болада артикуляр база шаклланмайди (артикуляр томоннинг товуш талаффуз этиш учун зарур бўлган барча жиҳатлари ўзлаштирилмайди) ёки артикуляр томон нотўғри шаклланади. Бунинг оқибатида номувофиқ товушлар ҳосил бўлади. Артикулятсион аппаратнинг анатомик нуқсонлари билан боғланган бузилишлар алоҳида гуруҳни ташкил этади. Талаффузнинг бузилиши психолингвистик жиҳатдан ё фонемаларни ажратиш ва англаш операцияларининг шаклланмаганлиги оқибати (яъни, идрок этишдаги нуқсонлар), ёки саралаш ва ишлаб чиқариш (Шунингдек, унумлилик нуқсони) вазифасини шаклланмаганлиги, ёҳуд товушларни ишлаб чиқариш шартларининг бузилганлиги деб қаралади.

Анатомик нуқсонларда бузилишлар органик хусусиятга, уларнинг иштирокисиз эса функсионал хусусиятга эга бўлади. Бузилишлар, одатда, бола нутқининг ривожланиш жараёнида; периферик аппаратнинг жиҳозланиш ҳолларида у ҳар қандай ёшда пайдо бўлиши мумкин. Тавсиф қилинган нуқсонлар сайланма ҳисобланади ва уларнинг ҳар бири мустақил нотекислик мақомига эгадир. Аммо Шундайлари ҳам учрайдики, уларда товушни баён қилишнинг фонатсион турланишлари мураккаб механизмидаги бир неча бўғинларнинг бир пайтнинг ўзида хасталашуви кузатилади. Бундайларга ринолалия ва дизартрия киради. 6. Ринолалия – товуш тембри ва талаффузининг нутқ аппаратидаги анатомик-физиологик нуқсонлар билан боғлиқ ҳолдаги бузилишдир. Маънодошлари: димоғ билан гапириш (ескирган), палатолалия. Товуш тембрининг патологик ўзгаришида намоён бўлади. Бу ҳолат чиқарилаётган нафас оқимининг барча нутқ сўзларини талаффуз қилиш пайтида бурун бўшлиғига ўтиши ва унда акс-садо бериши оқибатидир. Ринолалия пайтида бундан ташқари барча нутқ товушларининг (дислалия ҳолатидаги каби алоҳида товушларни эмас), бузиб талаффуз этилиши кузатилади. Бундай нуқсонда просодик бузилишлар ҳам тез-тез учраб туради, ринолалия пайтидаги нутқ кам тушунарсиз (ноаниқ), бир оҳангли бўлади. Мамлакат логопедиясида танглайнинг туғма ёриқлиги, Шунингдек, артикуляр аппаратнинг қўпол анатомик бузилишларини ринолалияга киритиш қабул қилинган. Бундай бузилишлар чет эллардаги қатор илмий ишларда «палатолалия» (лотинча палатум – танглай) атамаси билан аталади. Қолган барча ҳоллардаги товушларнинг турли локализатсияларнинг функсионал ёки органик бузилишлари билан боғлиқ нотўкис талаффузи бундай ишларда ринолалия деб аталади. Ватанимизда сўнгги йилларда олиб борилган илмий ишларда қўпол артикулятсион бузилишлари бўлмаган нотўкис талаффузларнинг кўринишлари ринофонияга киритилмоқда.

Логопедия амалиётида ринолалияни яқин вақтларгача механик дислалиянинг бир шакли деб қаралар эди. Бузилишнинг ўзига хос хусусиятини ҳисобга олиб, ринолалияни алоҳида нутқ бузилиши сифатида ажратиш лозим. 7. Дизартрия – нутқ талаффузи томонининг нутқ аппарати иннерватсиясидаги етишмовчилик билан боғлиқ ҳолдаги бузилишидир . Маънодоши: тили чучуклик (ескирган). Бунда фонатсион турланишдаги баённинг мураккаб механизмлари барча бўғинларнинг шаклланмагани кузатилади. Бунинг натижасида товуш нуқсонлари, просодик ва артикулятсион-фонетик нуқсонлари пайдо бўлади. Товушли нутқни ишлаб чиқишнинг имкони бўлмаган пайтда пайдо бўладиган анартрия дизартриянинг оғир даражаси ҳисобланади. Енгил дизартрия пайтида, қачонки нуқсон кўпроқ артикуляр, фонетик бузилишларда намоён бўлганида, унинг унча билинмайдиган шакли ҳақида сўз юритилади. Бундай ҳолатларни дислалиядан ажратиш лозимдир. Дизартрия марказий характердаги органик бузилишларнинг оқибати ҳисобланади. Марказий асаб тизими бузилишини локализатсиялашда дизартриянинг турли шакллари ажратиб кўрсатилади. Бузилишнинг оғирлигига қараб эса, дизартриянинг пайдо бўлиш даражалари фарқ қилинади. Дизартрия кўпинча бош миянинг эрта фалажланиши натижасида пайдо бўлади, лекин у бола ривожланишнинг ҳар қандай босқичда нейроинфекция ва миянинг бошқа касалликлари оқибатида пайдо бўлиши ҳам мумкин. Баён қилишнинг структурали-симантик (ички) турланишидаги бузилиши икки тур: алалия ва афазия билан кўрсатилади. 1. Алалия – бош мия қобиғидаги нутқ зоналарининг боланинг она қорнидаги ёки илк ривожланиш даврида орган шикастланиши натижасида нутқнинг йўқ бўлиши ёки ривожланмай қолиши. Маънодошлари: дисфазия, эрта ёшда пайдо бўладиган болалар афазияси, ривожланиш афазияси, гунглик (ескирган).

Нутқнинг энг мураккаб нуқсонларидан бири, бунда нутқий баённинг пайдо бўлиши ва уни қабул қилишнинг барча босқичларидаги танлаш ва режалаштириш операциялари бузилган бўлади. Унинг натижасида боланинг нутқий фаолияти ривожланмай қолади. Тил воситалари тизими (фонетик, грамматик, лекцик) шаклланмайди, нутқ пайдо бўлишининг ҳаракатқўзғатувчанлик даражаси хасталашади. Қўпол семантик нуқсонлар кузатилади. Нутқ ҳаракатларини бошқариш бузилади, бу товуш чиқариш ва сўзнинг бўғин таркибига ўз таъсирини кўрсатади. Қандай нутқ механизмлари шаклланмагани ва уларнинг қайси босқичлари (даражалари) кўпроқ хасталанганига боғлиқ равишда алалиянинг бир неча турлари учрайди. 2. Афазия – бош миянинг муайян жойи шикастланиши билан боғлиқ ҳолда нутқнинг тўлиқ ёки қисман йўқолиши. Маънодошлари: нутқнинг бузилиши, йўқолиши. Бола нутқининг бош мия жароҳатланиши, нейроинфекция ёки мия шиши натижасида йўқолиши нутқнинг шаклланиб бўлганидан сўнг содир бўлса, унда болалар афазияси деб номланади. Агар бузилиш каттароқ ёшда юз берган бўлса, унда афазия ҳақида фикр юритилади. Ёзма нутқнинг бузилиши. Унинг қайси тури бузилганига қараб икки гуруҳга ажратилади. Маҳсулдор тур бузилганида ёзувнинг заифлашуви, рецептли ёзма фаолият бузилганида – ўқишнинг заифлашуви қайт қилинади. 1. Дислекция – ўқиш жараёнининг қисман ўзига хос бузилиши. 1. Ҳарфларни идрок этиш ва танишдаги қийинчиликларда; ҳарфларни бўғинларга қўшиш ва бўғинлардан сўз тузиш борасидаги тутилишларда (бу сўз шаклларини нотўғри талқин қилишга олиб келади); аграмматизмда ва ўқиганларини бузиб тушунишда намоён бўлади. 2. Дисграфия – ёзиш жараёнининг қисман ўзига хос равишда бузилиши. 1. Ҳарфнинг оптик-фазовий образининг турғун эмаслигида, ҳарфларнинг аралашиб кетиши ёки тушиб қолишида, сўзнинг сўз-бўғин таркибини баён

қилиш ва гап қурилишида намоён бўлади. Ўқитиш давомида ёзиш жараёни шаклланмаган ҳолларида аграфия ҳақида фикр юритилади. Болалардаги ёзиш ва ўқишнинг бузилиши бу жараёнларни тўлиқ ҳолда амалга ошириш учун зарур бўлган билим ва кўникмаларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар орқали юзага келади. Тадқиқотчиларнинг маълумотларига кўра, бу қийинчиликлар оғзаки нутқдаги нуқсонлар (оптик шакллардан ташқари), товуш таҳлили ишининг шаклланмагани ва ихтиёрий диққатнинг беқарорлиги билан боғлиқ бўлади. Болалардаги ёзиш ва ўқишнинг бузилишини ёзиш, ўқишдаги билим ва кўникмаларнинг йўқолишидан, Шунингдек, афазия пайтида юзага келадиган дислекция (алекция) ва дисграфия (аграфия)дан ажрата билмоқ лозим. Шундай қилиб, логопедияда нутқ бузилишларининг 11 та шакли ажратилади, улардан 9 таси оғзаки нутқ натижаси ва ишлаб чиқаришнинг турли жараёнлардаги бузилишларини ташкил этади. Қолган 2 та шакл эса ёзма нутқнинг бузилиш жараёни билан боғлиқ ҳолда ажратиладиган бузилишларни ўз ичига олади. Оғзаки нутқнинг бузилишлари орасида дисфония (афония), тахилалия, бродилалия, дудуқланиш, дислалия, ринолалия, дизартрия (анартрия), алалия, афазия ажратилади; ёзма нутқнинг бузилишлари орасида дислекция (алекция) ва дисграфия (аграфия) ажратилади. Келтирилган таснифларга нутқ бузилишларининг фақат Шундай шакллари киритилганки, улар логопедик адабиётда кўрсатилгандир ва уларга татбиқан методикалар ишлаб чиқилган. 1. Ҳар бир нутқ бузилишлари шакллари ичида турлар ва турчалар ажратиладики, улар навбатдаги бобларда акс эттирилган. Шу муносабат билан Шуни айтиб ўтиш керакки, қатор ҳолларда бир шаклга тааллуқли нутқ бузилишлари варианти эмас, балки алоҳида бузилишни ўзида намоён қилади. Масалан, дислалияга, бир томондан, артикуляр-фонетик бузилишлар, яъни нутқнинг нутқ нормаси даражасига тааллуқли хусусий овоз ишлаб чиқаришдаги нуқсонлар, бошқа томондан эса операцияларнинг шаклланмагани билан боғлиқ ҳолдаги

товушлар танловини амалга оширадиган ва баён қилишнинг (тилли) турланиш даражасига тааллуқли фонетик бузилишлар киради. Келтирилган таснифнинг изчил эмаслиги нутқ (психологик ва физиологик) механизмлари ҳақидаги билимлар ва логопедиядаги янги тадқиқодларнинг ўсиши билан боғлиқ ҳолда фаннинг замонавий тараққиёти даврида айниқса, сезиларли тус олди. Фан тараққиётидаги ҳар бир янги билимлар аввалги тасаввурга ўзгартиришлар киритилишини талаб этади. Шунинг учун нутқ бузилишлари масалаларини бундан кейинги ишлаб чиқариш логопедиясининг долзарб вазифаси бўлиб қолади. Психологик-педагогик тасниф тиббий таснифларни педагогик жараёнда қўлланиш нуқтайи назаридан танқидий таҳлил қилиш натижасида вужудга келди (бу услуб логопедик таъсир этиш дейилади). Бундай таҳлил логопедияни нутқий ривожланиши бузилган болаларни ўқитиш ва тарбиялашга жалб этиш билан боғлиқ ҳолда жуда муҳим бўлди. Тадқиқодчиларнинг эътибори болалар жамоаси (ўқув гуруҳи, синф) билан ишлаш учун зарур бўлган логопедик таъсир этиш методларини ишлаб чиқишга йўналтирилган эди. Бунинг учун болалардаги нутқнинг нонормал ривожланишининг турли шакллари нуқсонлардаги умумий кўриниши, айниқса, ўқиш жараёнида тузатиш учун долзарб ҳисобланганларини топиш зарур эди. Бундай ёндашув бузилишларни гуруҳлашда бошқача тамойилни талаб қилди. Бу Шундай тамойилки, тиббий таснифлаш (умумий хусусийга эмас, хусусийдан умумийга бўлган) унинг асосига қурилади. Бу уни лингвистик ва руҳий мезонлар асосида қуришга имконият яратади. Улар орасида нутқ тизимининг тузилиш компоненти (товуш томони, грамматик тузилиши, луғат зонаси), нутқнинг функсионал жиҳатлари, нутқий фаолият турларининг (оғзаки ва ёзма) ўзаро алоқадорлиги ҳисобга олинади. Келтирилган таснифда нутқ бузилишлари икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳ – муомала воситаларининг (нутқнинг фонетик ва фонематик ва умумий ривожланмай қолиши) бузилиши.

1. Нутқнинг фонетик ва фонематик ривожланмай қолиши – болаларда она тилини талаффуз қилиш тизими шаклланиш жараёнларининг фонемаларини идрок этиш ва талаффуздаги нуқсонлар оқибатида турлича нутқ заифлашувлари билан боғлиқ равишда бузилишларидир. 2. Нутқнинг тўлиқ ривожланмай қолиши – турли хил мураккаб нутқий камчиликдир, бунда нутқ тизимининг товуш чиқариш ва маъноли томонларига тааллуқли барча компонентларининг шаклланиш жараёни бузилган бўлади. Умумий аломатлари сифатида қуйидагилар қайд қилинади: нутқ ривожланишининг кеч бошланиши, луғат бойлигининг камлиги, аграмматизм, талаффуздаги нуқсонлар, фонемалар тузилишдаги нуқсонлар. Нутқнинг бундай ривожланмай қолиши турли даражаларда акс этиши мумкин: нутқнинг йўқолиши ёки унинг ноаниқ боғланишсиз ҳолатидан мукаммал ҳолатигача, лекин фонетик ва лекцик-грамматик ривожланмай қолиш элементлари бўлади. Болада нутқ воситаларининг шаклланганлик даражасига қараб тўлиқ ривожланмай қолиш уч даражага бўлинади. Иккинчи гуруҳ – муомала воситаларини қўллашдаги бузилиш (унга дудуқланиш ҳам киради), бу муомала воситаларининг тўғри шаклланган ҳолатидаги нутқнинг коммуникатив функсияларини бузилиши деб қаралади. Бир неча хил (комбинатсияланган) нуқсон ҳам бўлиши мумкин, бунда дудуқланиш нутқнинг умумий ривожланмай қолиши билан қўшилиб кетади. Юқоридаги таснифда ёзиш ва ўқишнинг алоҳида нутқ бузилиши сифатида ажратилмайди. Булар нутқнинг фонематик-фонетик ва тўлиқ ривожланмай қолиш таркибида, уларнинг асосий белгиларидан бирини ташкил этувчи фонематик ва морфологик умумлашувининг шаклланмагани билан боғлиқ равишдаги системали ва кечиктирилган оқибати сифатида кўриб чиқилади. Таснифлашда системали ёндашув тамойилига изчил таяниш акс этади, унинг асосида иккита ўзаро боғланиш ҳисобга олинади; нутқий фаолият системадаги бузилишларнинг ўзаро боғланишлари ва боланинг бир кўришдаги руҳий жараёни ҳамда бошқа руҳий томонларидаги

бузилишларнинг ўзаро алоқадорлиги, уларнинг ривожланиши нутқ билан узвий боғлангандир. Юқорида баён қилинган тасниф логопедия назариясининг ҳозирги аҳволини ўзида акс эттиради. Улар ўртасида қарама-қаршиликлар йўқ, улар бир-бирини тўлдиради. Мазкур дарсликда ҳар иккала вариант ҳам унинг тузилиш асоси сифатида қўлланади. Логопедиянинг вазифаси – нутқ бузилишларини тартибга солишни такомиллаштиришдир. Келтирилган таснифлар, кўпроқ болаларни нутқнинг бирламчи ривожланмай қолишига, яъни эшитиш қобилияти ва ақлий жиҳати нормал ҳолдаги нутқ бузилишларига нисбатан ишлаб чиқилган. Дарвоқе, бу тоифадаги болалар ўз таркибига кўра бир хил эмас: зеро бундай даражага руҳий ривожланиши тўхтаб қолган, кўриш қобилияти ва таянч ҳаракати аппарати бузилган болалар ҳам тааллуқли. Логопедияда ишлаб чиқилган таснифни юқорида кўрсатиб ўтилган тоифадаги нутқи бузилган болаларга нисбатан қўллаш мумкинми ёки янги изланишлар зарурми, деган масалани ҳал этиш муҳимдир. Шунингдек, ақлий қолоқ ва заиф эшитадиган болаларнинг нутқ бузилишларини тартибга солиш ҳақидаги масала ҳам жуда муҳим ва мураккаб масаладир.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002.

Похожие

Логопедия фанининг умумий масалалари нутқ фаолиятининг умумий патологияси

Махсус педагогиканинг мақсад ва вазифалари методологик асослари

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари