Оила психологияси фанининг предмети вазифалари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

155.5 KB

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари Режа: 1. Оила психологиясининг тарихи. 2. Оила психологияси фанининг предмети, вазифалари. 3. Оила ва унинг замонавий моделлари. 4. Оила кичик гуруҳ сифатида.

Оила психологиясининг тарихи. Оила – ижтимоий институтларнинг энг қадимгисидир. Инсоният бошидан кечирган тарихий даврларнинг қанчалик турфа ва мураккаб бўлишига қарамай, айниқса, ХIХ ва ХХ асрларда рўй берган буюк ўзгаришлар ва ислоҳотларга дош бера олган ушбу маскан ўз тизими, таркиби ва жамият олдида турган мажбуриятларини бажариши нуқтаи назаридан соғ омон сақланиб қолган тузилмадир. Оилани инсонлар ташкил этгани ва ундаги ҳаёт-мамотни улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар ташкил қилишини ҳисобга оладиган бўлсак, уни соф психологик жараёнлар маскани ҳам деб аташ мумкин. Оила психологияси бўйича чет эл психологлари томонидан жуда катта изланишлар қилинган. Шарқ мутафаккирларининг асарларида ҳам кўплаб ибратли, кузатиш ва тажрибалар асосида чиқарилган хулоса ва тавсиялар мавжуд. Шунга қарамасдан ушбу фан етарли даражада тан олинмаган ва методик томондан таъминланганлиги ҳам кам даражада бўлган. Ҳатто фаннинг ушбу тармоғига келажаги йўқ ва мустақил фан эмас деган нописандлик билан қарашлар ҳам бўлган. Буни қуйидагича изоҳлаш мумкин: оилани ўрганиш бўйича экспериментал методикаларни қўлланалиши қийин кечиши, шахсий тажрибалар ишонарли эмаслиги, сўровнома методларини ишончлилиги камли ва ҳоказолар. Психологик билимлар фундаментал фанга асосланган ҳолда яъни, шахс, фаолият, гуруҳлар, психик ривожланиш қонуниятларига таянади. Оила психологиясига эса жиддий қаралмаган. Фақат 1960 йилларнинг охири ва 1970 йилларни бошларидан бошлаб никоҳ ва оила кўпгина фанларда тадқиқот предмети бўла бошлади, шу жумладан психологияни ҳам.Оила муаммоларига эътибор энг аввало психик ва асаб касалликларини профилактикаси ва оиладаги тарбия муаммолари туфайли олимларни диққатини тортди. Кейинги йилларда оила маслахатхоналарида оилавий ҳаёт муаммолари ва ота-она ва бола муносабатлари коррекцияси ривожланиб бормоқда.

Замонавий оилаларни ривожланиш динамикаси объектив ва субъектив қийинчиликлар билан боғлиқ бўлган бир ҳолатда, мавжуд оилаларга психологик ёрдам кўрсатиш ва ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда қонуниятларни излаш мақсадида никоҳ ва оилани ўрганиш шахс ва ижтимоий психологияда ниҳоятда долзарб эҳтиёжга айланди. Оилани ўрганиш мақсади, авваломбор, оилавий ташҳис қўйиш маълум бир оила хаётидаги унинг бир ёки бир неча аъзоларида асаб ёки руҳий касалликлар келтириб чиқарувчи ҳолатлар (носозликлар)ни аниқлаш, ва иккинчидан, шу касалликлар олдини олишда қўл келувчи оила аъзолари фазилатларини ўрганишдир. Оилавий муносабатларга қизиқиш қадим замонларда халқ оғзаки ижодининг эртак, достон ва қўшиқ сингари барча намуналарида, Қуръони Карим ва ҳадисларда, Абу Носир Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний асарларида, шунингдек, Кайковуснинг “Қобуснома”, Алишер Навоийнинг “Маҳбуб-ул қулуб” каби мумтоз асарларида етарлича кенг ифода қилинган. Юсу Хос Ҳожиб ўз асарларида оилавий бахт шахс муваффақиятининг гарови деб ҳисоблайди. Унинг “Қутадғу билиг” асарида оила бахтли бўлиши учун йигит уйланмасдан олдин келиннинг кимлиги, келиб чиқиши, ёши, характери, хулқ-атворини билиш керак, дейди. Шарқнинг буюк олими Абу Али ибн Сино ўзининг “рисолаи ишқ” асарида инсон бахтли ҳаёт кечириши учун эр-хотин муносабатларида икки томонлама севиш, ҳурмат муносабат оила мустаҳкамлигининг асоси эканлигини таъкидлайди. Оиланинг давлати ва бахти – яхши аёл эканлигини асарда асослаб берганлигининг ўзи ҳозирги кунларда ҳам бу асарнинг бебаҳо аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади. Ўрта Осиё донишмандларининг қолдирган мерослари ўзига хос “аҳлоқ кодекси” бўлиб, авлоддан авлодга ўтиб келяпти ва шу кунларда ҳам ўз тарбиявий кучини йўқотгани йўқ. Уларнинг аҳлоқий-фалсафий қарашлари ҳалқаро тан олинган бўлиб, Осиё, Европа ва Африка халқларининг деярли барча тилларига таржима қилинган.

Абу Райҳон Беруний барча аёлларга, қизларга бермоқчи бўлган насиҳатини Абдулла ибн Жаъфар тилидан гапиради: “Рашкдан сақлангил. У талоқнинг калитидир. Эрингни те-тез танбеҳ қилишни сенга таъқиқлайман. Чунки танбеҳ нафрат уйғотади. Ўзингни безаб юргин. Бунинг учун яхши восита сурмадир. Яна хушбўй атирлардан фойдалангин. Уларнинг ичида энг яхшиси сувдир”. Амир ибн Аз-Зариб Авлоний қизини турмушга чиқараётган пайтда хотинига бундай деган: “Қизинга қаттиқ буюргинки, саҳрога чиқадиган бўлса, сувни ғамлаб олсин. Сув юза томонга жило беради, ички томонни пок қилади. Эрининг хоҳишларига қаршилик кўрсатмасин. Чунки бахт ва яхши оилавий муносабат ўзаро мувофиқликдадир”. Ҳадиси Шарифда ҳикоя қилинишича, кунлардан бир куни Жаноби пағамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом розияллоҳу анҳунинг олдига бир аёл келиб, ўз эридан шикоят қилибди. Уни ёмон сўзлар билан ҳақорат қилишини, калтаклаш азоб беришини йиғлаб айтиб берибди. Шунда пайғамбаримиз у аёлга айтибдиларки, эринг уйга келиши билан шу тошни оғзинга солиб ол нима дейишидан қатъий назар, тошни оғзингдан олма, дебдилар. Унинг насиҳатига амал қилган аёл бир неча кундан кейин келиб, эри уни энди қийнамаётганлигинини, аксинча, меҳрибон сўзлар билан эркалатиб, яхши муносабатда бўлаётганини айтиб, пайғамбаримизга миннатдорчилик билдирибди. Юқорида келтирилган барча буюк мутафаккирларимиз каби йирик маърифатпарвар олим Ризоуддин ибн Фахриддин ҳамоилада эр ва хоти муносабатлари бўйича ўзининг яхши фикрларини билдириб ўтади. “Оиланинг асл устуни хотиндур”, дейди у. “Эрни эр қиладиган ҳам, қаро ер қиладиган ҳам бой қиладиа ҳам, камбағал – қашшоқ қиладиган ҳам хотинди”. Булардан хулоса қилиш мумкинки, оиладаги низоларнинг, келишмовчиликларнинг сабабини оиладаги мулоқотнинг нотўғри қурилганлигидан қидириш керак. Қарс икки қўлдан чиққани каби,

муаммоларнинг келиб чиқишига ҳам эр, ҳам хотин – бири озроқ, бири кўпроқ даражада ёки иккаласи баббаравар айбдор бўлиши мумкин. Оила ва никоҳ масалаларига тарихий ёндашув швейцариялик олим И.Баховен (1815-1887) ишларида, айниқса, унинг “Оналик ҳуқуқи” китобида ёритилган. Ундан ташқари, америкалик тадқиқотчи Л.Морган (18181881)нинг асарларида ҳам оилага нисбатан эволюцион қарашлар баён этилган бўлиб, “Қадимги жамият” китоби бунинг яққол намунаси ҳисобланади. Бу асарларда оила институтининг бевосита жамият тарққиёти билан боғлиқлиги, жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг такомили оиланинг мустаҳкамлигига боғлиқ эканлиги ғояси ўз исботини топган. Бу ўзгаришлар тарих мобайнида турли жинс вакиллари ўртасидаги ўзаро муносабатларга боғлиқ тарзда кечиши ҳам таъкидланган. Шундай қилиб, иилани ижтимоий институт сифатида идрок этиш ва уни илмий жиҳатдан ўрганиш анъаналари тарихи XIX асрнинг ўрталарига тўғри келади. Айни шу даврдан бошлаб жаҳоннинг турли бурчакларидаги таниқли социологлар ва антропологлар ( Л.Морган, М.Ковалевский, Б.Малиновкий, П.Сорокин, кейинчалик А.Харчев, С.Голод ва бошқалар.) оила муаммоларини ўзларининг аниқ тадқиқот мавзулари сифатида ўргана бошладилар. Бир қарашда янгича туюлган моногам оиладаги ўзгаришлар ХХ асрнинг бошларидаёқ кузатила бошланган. Олимларнинг таъкидлашича, оила институтининг ўзи табиати нуқтаи назаридан анча консерватив, яъни ўзгармас, турғун тизим бўлгани боис, жамият миқёсида рўй берадиган ўзгаришлар оила доирасида тахминан 10-30-йиллардан кейингина акс эта бошлайди. Бундан ташқари, рус социологи С.Голод нинг ёзишича, Европа халқлари ҳаётида, оилавий муносабатларда кузатиладиган барча ижобий жараёнлар моногам, патриархал оиланинг сақланиб қолингани сабабли рўй берган бўлса, қолган барча салбий ҳолатлар аксинча, оилада рўй бераётган салбий, ёмон жараёнлардан келиб чиқади. Бу каби талқинлар табиийки, кўплаб тадқиқотчиларга оила ва унинг истиқболини тушунишга, мазкур йўналишда жиддий тадқиқотлар олиб боришга халақит беради.

Шунга қарамай, оила институтида кузатилаётган ҳар қандай ўзгаришлари одатда энг аввало, аёлнинг – хотин-қизларнинг жамият ва оилада тутган мақомларининг ўзгариб бораётганлиги, улар малакаларининг ошиб бораётганлиги ва касб-ҳунар, лавозим поғоналарида эркаклардан қолишмасликка интилаётганлиги билан изоҳланади. Қайд этилган ҳолат бевосита оила ҳаётида рўй бераётган турли хил ўзгаришларга, ҳам салбий, ҳам ижобий ҳодисаларга сабаб бўлмоқда. Иккала жинс вакиллари хақ-ҳуқуқларининг амалда тенглашиб бораётганлиги хотин-қизларнинг эркаклар – йигитлар олдида ўзини тутиши ва ўз навбатида йигитларнинг қизларга, эркакларнинг аёлига бўлган муносабатлари, хушомад қилишларида ўз аксини топмоқда. Айниқса, Европа халқларида никоҳ олди совчилик институти йўқолиб, унинг ўрнига ўз хоҳиши билан ўзига никоҳ шеригинини танлаши анъанаси барқарорлашди. Лекин айни ҳолат сақланиб қолган мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда оила институтига муносабат бошқачароқ, яъни анъаналарга содиқлик сақланиб қолган. Совчиликнинг аҳамияти шундаки, бунда ўртада турганлар, келин-куёв оиласини таниган, билган, суриштирган одамлар бўлгани сабабли ҳам улар ёш оиланинг мустаҳкам бўлишидан жуда манфаатдордирлар, шунинг учун ҳақиқий ўзбекона мезонлар, “тенг-тенги билан” тамойили асосида, совчилар ёрдамида қурилган никоҳлар аксарият ҳолатларда мустаҳкам бўлади. Оила- ўзига хос ижтимоий бирлик бўлиб, унинг асосида эр-хотин иттифоқи, қариндошлик муносабатлари, маиший ҳаёт бирлиги, ахлоқий ва ҳуқуқий маъсулият ҳамда жамият томонидан ўрнатилган ота-оналарнинг болаларини тарбиялаши бўйичава фарзандларнинг ўз ота-оналари учун муайян мажбуриятлари туради.

Ўзбек халқининг тарихий анаъналари, урф-одатлари, удуми, расмрусмлари, аҳлоқ меъёри, турмуш маънавий қадриятлари, шахслараро муносабати, мулоқот мароми ва ҳусусияти бошқа қардош ҳалқларникидан маълум даражада тафовутланади. Масалан, ўзбек халқи характерида андишалик, хушмуомалик, ширинсуханлик, мехмон кутишдаги қўли очиқлик ва сахийлик одатлари мавжуд. Шунинг билан бирга, сабр-косаси тўлгач, зўравонларга нисбатан аёвсиз бўлиш, юрган йўлидан ортга қайтмаслик, исёнкорлик, бир сўзлик одати ҳам халқимиз учун хосдир. Ўзбек оилаларида бир неча авлод вакиллари (хатто 3-4авлод) бир биридан ажрамаган холда биргаликда бир ховлида бир махаллада яшаб келишган. Шунинг учун илгарилари мавжуд бўлган катта оила ичида, бир неча авлод вакиллари яшаётганлигини учратишимиз мумкин. Оила бошлиғи бўлган Ота угилларини уйлантиргандан кейин ҳам узок вакт уларни мустакил оила килиб ажратиб юбормаган. Янги оила кўрган угил, катта оила бошлиги бўлган ота кўл остида ишлаб хужалик юргизиш ишларида унга ёрдам берган.

Агар янги оила ота-она багридан ажралиб чиккан такдирда ҳам, улар оиласи учун ота унчаузок булмаган жойдан ховли ёки ер сотиб олиб берган, ёхуд уз еридан уй куриш учун жой ажратиб берган. Янги оиланинг кундалик эхтиёжи учун зарур бўлган уй буюмлари ажратиб берилган. Лекин шунда ҳам ота уз ерини парчаланиб кетишига йул куймаган, угил бола кўл остида унинг ерида ишлаган,хужалик юргизишда отага ёрдам бериб келган. Оиланинг ўзаро муносабатларида маълум ёш гуруҳидаги хар бир киши албатта узидан юкори ёшда турган кишиларга итоат этган, уларга хурмат эхтиром курсатилган. Бу албатта йирик оилаларнинг бирлашиб яшаш зарурияти мавжуд бўлган шароитларда уларнинг парчаланиб кетмаслиги учун катта аҳамият касб этган. Бундан ташкари ўзбекларда ака-укалар ёки кариндош уруглар уртасидагина эмас, шунингдек, куни-кушнилар билан ҳам яхши муносабатлар ўзаро ёрдам ва ҳамкорлик курсатиш каби хислатлар анча ривожланган. Оила аъзолари ўртасида содир бўладиган мураккаб ва серқиррали ўзаро муносабатлар кўплаб ўзбек олимлари ( М.Давлетшин, В.Каримова, Ғ.Шоумаров, Э.Ғозиев, Б.Қодиров, Х.Каримов, Н.Соғинов, Ф.Акрамова, Г.Ядгарова, М.Салаева, Д.Холиқов ва бошқалар) томонидан ўрганилган. Уларда кўпроқ ўзбек оиласига хос урф-одатлар, удумлар, анъаналар нуқтаи назаридан оилавий муносабатларнинг этнопсихологик қирралари тадқиқ этилган. Оила объект сифатида турли асосларга кўра классификацияланиш мумкин. Масалан: 1. Регионал жойланишига кўра-қишлоқ ёки шаҳар оиласи. 2. Таркибига кўра – кўп бўғинли ва нуклеар. 3. Ота-оналарнинг борлигига кўра -тўлиқ ва тўлиқсиз (моно, ота-оналик). 4. Фарзандлар сонига қараб: фарзандсиз, камфарзанд, ўрта фарзандлик, серфарзанд. 5. Ота-оналарнинг ижтимоий аҳволга қараб - деҳқонлар оиласи, ишчилар оиласи, хизматчилар оиласи ва бошқалар.

6. Ҳаётий циклига (даврига) қараб – ёш оила (бир йилгача, 3-5 йиллик, 610 йиллик турмуш тажрибасига эга бўлган оилалар), ўрта, етук. 7. Эр-хотиннгинг маълумот савиясига кўра:олий маълумотлар, ўрта – махсус, ўрта, тугатилмаган ўрта, махсус ёрдамчи мактаб маълумотига ва турли савиядаги маълумотга эга бўлган қайлиқларданташкил топган оила. 8. Никоҳдан қониққанлик савиясига кўра, ажралиш савиясида – никоҳдан қониққанлик даражаси қуйи савияда бўлган оила, ўрта савияда ва никоҳдан қониққанликдаражаси юқори савиядаги оила. 9. Қайлиқларнинг ота – она оиласи:(Ота – онаси) нинг моддий таъминланганлик даражаси жиҳатидан қудаларнинг бир – бирига мос эканлиги ёки улар орасида катта тафовут мавжудлиги бўйича бир – бирига мос ва мос бўлмаган оилалар. 10. Оилада аёл ёки эркак етакчилигига кўра: Эр етакчибўлган оила, хотин етакчи бўлган оила. Эр ва хотин етакчиликни бирга бажарадиган (Биархат) оила. 11. Оилада эр-хотин орасида муносабатларга кўра: автогритар, демократик, либерал, аралаш типдаги оилалар. 12. Эр – хотинларнинг миллатига кўра: Бир миллатли ёки байналминал оилалар, байналминал оилаларни ўз навбатида иккига бўлиш мумкин. 13. Юридик расмийлаштирилганлигига кўра:синовдаги оила (бирга яшашади, аммо ҳали никоҳни расмийлаштирмаган, чунки бир– бирларини норасмий никоҳда синашаяпти), расмийлаштириш арафасидагиоила (бирга яшашади, оила кўриш мақсади аниқ аммо айрим объектив сабабларги кўра расмийлаштириш кечиктирилаяпти.), никоҳнидаги оила, никоҳдан ташқари оила. (айрим эркак кишиларнинг иккинчи, учунчи, юридик жиҳатдан норасмий оиласи). Оилани турларга бўлганда, турли олимлар турлича ёндашадилар. Масалан, Санк-Питербурглик олим С.И. Голод (1998) фақат эр ва хотин ҳамда уларнинг фарзандларидан иборат оилаларни тасаввур этган ҳолда

уларнинг оила даврасидаги ижтимоий нуфузлари ва роллари нуқтаи назаридан оилани тоифаларга бўлиб ўрганишни таклиф этади. Оила ҳаёти шаклининг даврлари-оиланинг шаклланишидан бошлаб парчаланишигача ўзгаришлари динамикасини тавсифловчи категория. Оила функциялари-оила ва унинг аъзолари яшаши ва фаолиятини намоён қилиш усули, оила функциялари тарихидир ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий шароитлари билан чамбарчас боғлиқ.  Оиланинг ҳиссий-эмоционал мулоқот функцияси – бу унинг ўз аъзолари ўртасида муайян илиқ муносабатларни сақлаш, улар ўртасида меҳр- оқибат, ўзаро ғамхўрлик, бир-бирини қўллаб-қувватлаш, севиш, севилиш каби қобилиятини намоён этишидир.  Оиланинг тарбиявий функцияси – маданий, маънавий меросни авлоддан-авлодга узатиш, ёш авлодни тарбиялаш, жамиятни маданий меросини таъминлаб туришдан иборат.  Жисмоний қувватни таъминлаш функцияси – оила аъзоларининг жисмонан соғ, тетик ва ўзини яхши ҳис қилишларини таъминлашга боғлиқ бўлган шароитларни назарда тутад.  Маънавий мулоқотни таъминлаш функцияси – одамнинг ўз наслнасаби, маънавий-маданий анъаналари бўлишига интилишидан келиб чиқади.  Репродуктив функция – бу оиланинг нафақат авлодлар, ворисларни яратишга алоқадор вазифаси, балки, шу орқали ота ва она бўлишдек бахтга муяссар бўлиш, давлатнинг эса туб аҳоли сонини муайян миқдорда ушлаб туришига ҳам хизмат қилади.  Бахт ва тинчлик-хотиржамликни барқарорлаштириш функцияси ҳам ўта муҳим бўлиб, айнан оила ҳар бир аъзосининг муаммоларини ечиш, уни ташқи турли таъсиротлардан ҳимоялаш, керак бўлса, унда ҳимоя иммунитетини шакллантиришга ёрдам беради.  Иқтисодий хўжалик функцияси – уй хўжалигини юритиш, оила аъзоларининг моддий, маънавий эҳтиёжларини қондириш.

Демак, оиланинг жамият олдидаги вазифа лари деганда, унинг аввало оила аъзоларининг муайян эҳтиёжларини қондириш ҳамда шу орқали давлат ва жамиятнинг эҳтиёж ва манфаатларига хизмат қилиш қобилияти тушунилади. Масалан, ота ишлаб чикариш корхонасида эртадан кечгача меҳнат қилар экан, бу билан у нафақат ўзининг еб-ичиш, дам олиш, турли харидларни амалга оширишга йўналтирилган эҳтиёжини қондиради, балки оила аъзоларини, биринчи навбатда фарзандлари, уй бекаси бўлса, турмуш ўртоғининг эҳтиёжларини, қолаверса, у ёки бу корхонадаги рентабелликнинг ошиши, иқтисодий кўрсаткичларнинг юқори бўлишига, шу орқали ўз Ватанида ушбу соҳанинг ривожланишига ҳисса қўшади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Каримова В. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. – Т.: 2008 – 152 б. 2. Шоумаров Ғ.Б. ва б. Оила психологияси. - T.: “Sharq”,2001 y.-272 б. 3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СПб.: Речь, 2004.-244 с. 4. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2005. 320 с. 5. Шнайдер Л.Б. Семейная психология: Учебное пособие для вузов.2-е изд. М.: Академический проект. 2006. – 768 с. 6. Эйдемиллер Э.Г., Добряков И.Б., Никольская И.М. Семейный диагноз и семейная психотерапия. Учеб. пособие для врачей и психологов. СПб.: Речь, 2003. 336 с.

Похожие

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Махсус психология фанининг мақсад ва вазифалари

Болаларни мактабга тайёрлаш методикаси фанининг максад ва вазифалари

Таълим психологияси

Болалар психологиясининг умумий масалалари