Таълим психологияси - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Таълим психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

562 KB

Таълим психологияси Режа: 1. Ўрганиш жараёнининг моҳияти, турлари 2. Кўникма ва малакаларни шакллантириш.

1997 йилда қабул қилинган "Таълим тўғрисида"ги Қонун ва "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида" шахс камолоти асосий масала сифатида эътироф этилган. Президентимиз И.А.Каримов: "Иқтисодий ва сиёсий соҳалардаги барча ислоҳотларимизнинг пировард мақсади юртимизда яшаётган барча фуқаролар учун муносиб ҳаёт шароитларини ташкил килиб беришдан иборатдир. Айнан шунинг учун ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни тарбиялаш, таълим ва маорифни юксалтириш, миллий уйғониш ғоясини рўёбга чиқарадиган янги авлодни вояга етказиш давлатимизнинг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолади" , деган эдилар. Мактаб - жамиятнинг ижтимоий институтларидан бири. Мактаб жамиятнинг бугуни эмас, балки келажакка йўналтирилган ривожини белгилайди. Мактабнинг мақсади болаларга таълим ва тарбия беришдан иборатдир. Ўрганиш жараёнининг моҳияти, турлари Инсоннинг ҳаётий тажрибаларни билимлар, кўникмалар ва малакалар тариқасида ўзлаштиришига алоқадор бўлган бир неча тушунчалар мавжуд. Бу ўқув фаолияти, таълим, ўқиш ва ўрганишдир. Бундай фаолият кишига шу жумладан болага ҳам атроф-муҳитга мослашиш, ўзининг асосий эҳтиёжлари, шунингдек, ақлий ўсиш ва шахсий ривожланиш эҳтиёжларини қондириш имконини беради. Ўқув фаолияти шундай фаолиятки, унда шахснинг психик жараёнлари шаклланади ва ривожланади, унинг асосида янги фаолиятлар юзага келади. Ўқув фаолияти инсоннинг бутун ҳаёти давомида намоён бўлувчи узлуксиз жараёндир. Таълим ўқитувчи ва боланинг биргаликдаги ўқув фаолиятидан иборат бўлиб, билим, кўникма ва малакаларни узатиш жараёнидир, ҳаётий тажрибани ўқитувчидан болага узатишдир.

Таълим ҳақида гапирилганда ўқитувчининг таълим жараёнидаги махсус функцияларига эътибор қаратилади. Ўқиш ҳам ўқув фаолиятига таалуқли бўлиб, лекин кўпроқ бу тушунча ишлатилганда ўқув фаолиятида болага тегишли фаолият назарда тутилади ҳам ўқув фаолиятига таалуқли бўлиб, лекин кўпроқ бу тушунча ишлатилганда ўқув фаолиятида болага тегишли фаолият назарда тутилади Юқорида кўриб ўтилган уч тушунча ҳам ўқув фаолияти мазмунига таалуқлидир. Ўқишнинг натижаси ҳақида гапирилганда ўрганиш тушунчасидан фойдаланилади. Ўқув фаолиятини ўқитувчи ва боланинг ўзаро таъсирига асосланган ўқув-билиш жараёни сифатида турли томондан тавсифлаганда, биз тўрт тушунчадан ҳам фойдаланамиз, ўқитувчи ва бола таъсирининг қайси жиҳати назарда тутилаётганлигига боғлиқ равишда бирига урғу берамиз. Дастлаб ўрганиш ҳақидаги масаласига тўхталамиз. Ривожланиш билан боғлиқ барча нарсани ўрганиш деб айтиш мумкин эмаслигини таъкидлаш жоиз. Масалан, унга организмнинг биологик жиҳатдан етилиш жараёнларини киритиш мумкин эмас. Чунки организмнинг биологик жиҳатдан етилиши таълим ва ўрганишга боғлиқ эмас. Лекин ўрганиш деб аталадиган барча жараёнлар етилишга умуман боғлиқ эмас деб бўлмайди.Бу барча олимлар томонидан тан олинган. Лекин ривожланиш қай даражада етилиш билан боғлиқлигини аниқлаш муҳим. Ўрганиш доимо маълум даражада организмнинг биологик етилишига таянади. Масалан, болага бош миядаги нутқ учун жавоб берадиган бўлимлар етилмагунча гапиришни ўргатиб бўлмайди.Бу икки жараён ўртасида тескари алоқа ҳам мавжуд: таълим ва ўқиш организмнинг етилишига ҳам маълум маънода таъсир кўрсатади. Инсонда бир неча ўрганиш турлари мавжуд. Улардан биринчиси – импринтинг механизми бўйича ўрганиш , яъни тез, автоматик равишда ўрганишдир.Ўрганишнинг бу тури марказий нерв

системаси ривожланган ҳайвонларда ҳам мавжуд. Масалан, ўрдакчалар туғилиши билан она ўрдакнинг юришини кўриб орқасидан эргашиб юра бошлайдилар. Чақалоқларда сўриш рефлекслари мавжуд бўлади. И.П.Павлов давридан бери хулқ-атворнинг бундай шакллари шартсиз рефлекслар деб аталган, уларни кўпроқ “инстинкт” деб аташ тўғрироқ бўлур эди. Ўрганишнинг иккинчи тури - шартли рефлектор ўрганиш. Бу бўйича хам тадқиқотларни дастлаб И.П.Павлов олиб борган. Ўрганишнинг бу тури дастлабки нейтрал қўзғатувчига шартли реакциялар сифатида хулқатворнинг янги шакллари вужудга келишини назарда тутади. Организмнинг шартли рефлектор реакцияларини туғдирадиган стимуллар қабул қилиниши лозим. Масалан, “лимон” сўзини айтишимиз билан кўз олдимизга сариқ рангли, нордон таъмли мева келади. Ўрганишнинг учинчи тури оперант ўрганишдир. Бундай ўрганиш турида билим, кўникма ва малакалар “ Синаб кўриш ва хато қилиш” методи орқали ўрганилади.Индивид дуч келадиган вазиятлар унда турли инстинктив, шартсиз, шартли реакцияларни вужудга келтиради. Организм кетма-кет амалда масалани ечиш учун ҳар бирини синаб кўради ва бунда автоматик равишда эришилган натижани баҳолайди. Энг яхши натижага олиб келган реакция, вужудга келган вазиятда организмнинг қулай мослашишини таъминлагани бошқаларидан ажралиб чиқади ва тажрибада мустаҳкамланади. Мана шу “Синаб кўриш ва хато қилиш” методи орқали ўрганишдир. Юқорида тавсифланган ўрганиш турлари ҳайвонларда ҳам, инсонларда ҳам учрайди. Лекин инсонларда ўрганишнинг махсус, олий турлари мавжуд. Бу биринчидан, бошқа одамлар хулқ-атворини тўғридан-тўғри кузатиш орқали ўрганиш бўлиб, унда инсон кузатилаётган хулқ-атвор шаклларини ўзлаштиради.Бу викар ўрганиш деб аталади.

Иккинчи- вербал ўрганиш , яъни инсоннинг янги тажрибани тил орқали ўзлаштиришидир.Бундай ўрганиш натижасида инсон нутқни эгаллаган бошқа одамларга, билим, кўникма ва малакаларни узатиши мумкин. Ўрганиш ва таълим орасидаги икки муҳим қўшимча фарқларни таъкидлаб ўтамиз.Таълим ўрганишдан фарқли равишда режали ва онгли бошқариладиган ташкилий жараёндир. Ўрганиш эса стихияли равишда рўй беради. Ўқиш ўқув фаолиятининг таркибий қисми, болаларнинг фаолияти билан боғлиқ равишдаги ташкилий жараён сифатида намоён бўлади. Биринчи ҳолда ўқиш таълимнинг бир томони ҳисобланади, иккинчи ҳолда ижтимоийлашувнинг натижасидир.Ўрганиш ҳар қандай фаолиятнинг натижаси бўлиши мумкин, таълим ва ўқиш тушунчалари эса махсус ўқув фаолияти билан боғлиқдир. Агар фаолиятнинг асосий мотиви сифатида билишга қизиқиш ёки индивиднинг психологик тараққиёти назарда тутилса, ўқув фаолияти ҳақида гапирилади. Агар мотив индивиднинг у ёки бу эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлса, ”ўрганиш” тушунчасидан фойдаланилади. Бундай йўлйўлакай ўрганишга мисол сифатида маълумотларни ихтиёрсиз равишда эслаб қолиш, ўқув мақсадларини кўзда тутмаган ҳаракатларни мисол келтиришимиз мумкин. Таълим ва ўқиш – ҳар доим онгли жараёнлардир, ўрганиш эса онгсиз даражада ҳам рўй бериши мумкин. Таълим, ўқиш ва ўрганиш орасидаги яна бир фарқ маълумотларни ўзлаштиришга тайёрлик турли ёш даврларида турлича намоён бўлади. Ўрганишнинг элемантар турлари – импринтинг, шартли рефлектор ва оперант турларига – бола туғилиши биланоқ амалда тайёр бўлади. Ўқиш билим, малака ва

кўникмаларни ўзлаштириш учун онгли, мақсадга йўналтирилган қобилият сифатида болада 4-5 ёшлигида намоён бўлади, мустақил ўқишга тайёрлик мактабнинг биринчи синфларида, яъни 6-7 ёш атрофида вужудга келади. Ўрганиш жараёни фаолият сифатида қуйидаги ўқув-интеллектуал механизмлар ҳисобига амалга ошади: 1. Ассоциацияларнинг шаклланиши . Бу механизм алоҳида билимлар орасида ёки тажриба қисмлари ўртасида вақтинчалик боғланишлар ўрнатиш асосида ётади. 2. Тақлид қилиш . Кўникма ва малакалар шаклланиши учун асос бўлади. 3. Фарқлаш ва умумлаштириш .Тушунчалар шаклланиши билан боғлиқ. 4. Инсайт ( тахмин). Инсон томонидан қандайдир янги информацияни қараб чиқиш, ўтмиш тажрибадан маълум нарсада номаълумни кўришдир. Инсайт боланинг интеллекти ривожланиши учун когнитив база ҳисобланади. 5. Ижод. Янги билим, кўникма ва малакаларни яратиш учун асос ҳисобланади. Ўрганишнинг муваффақияти турли хил омилларга боғлиқ, улар ичида қуйидаги психологик омиллар муҳим: ўқув фаолияти мотивацияси, билиш жараёнлари - идрок, диққат, хаёл, хотира, тафаккур ва нутқнинг ихтиёрийлиги, болаларда иродавий ва бошқа шахс хислатлари: маъсулият, Ассоциацияларнинг шаклланиши ; Тақлид қили ш ; Фарқлаш ва умумлаштириш ; Инсайт ( тахмин) Ижод.

тиришқоқлик, мақсадга интилувчанлик, интизомлилик, онглилик, тартиблилик ва бошқаларнинг мавжудлиги. Ўқув фаолияти самарадорлигининг психологик омилларига ҳамкорлик фаолиятидаги инсонлар - ўқитувчилар ва синфдошлари билан ўзаро таъсир қила олиш кўникмаси, интеллектуал ривожланганлик ва бошқалар киради. Билимларни ўзлаштириш жараёнида ўрганишга бўлган тайёрлик (установка) муҳим ҳисобланади, бунда ўқув вазифаларининг ўқитувчи томонидан қўйилиши, бола томонидан қабул қилиниши муҳим бўлиб, бунда ўқитувчи ўргатади, бола ўрганади. Рус психологи А.Н.Леонтьев инсон фаолиятининг психик ва амалий шакллари мавжудлигини, бола онги айнан ўқув фаолиятида ўсишини таъкидлайди. Д.Б.Эльконин эса ўқув фаолиятининг хусусиятларини кўрсатиб, уни моҳиятига, мазмунига ва ўзини намоён этиш шаклига кўра ижтимоийлигини таъкидлайди. Ўқув фаолияти бу шундай фаолиятки, унинг натижасида аввало болада ўзгариш юз беради. Унинг маҳсули турли мотивлар асосида қурилган бўлиши даркор. Бу мотивлар бевосита бола шахсининг ўсиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиши керак. Ўқув фаолияти таълим, ўқиш ва ўрганиш деган тушунчалар билан бевосита боғлиқдир. Таълим ўқитувчи ва бола ҳамкорлигидаги ўқув фаолияти, ўқитувчининг билим, кўникма ва малакаларини болаларга ўргатиш жараёнидир.

Ўқув фаолиятининг беш элементи мавжуд Д.Б.Элькониннинг таъкидлашича, ўқув фаолиятининг шакллантирилиши бу фаолиятнинг айрим кишилар томонидан бажарилишини аста-секинлик билан боланинг ўзига ўқитувчининг иштирокисиз мустақил бажариш учун ўтказилишидир. Ў қув фаолияти элементлари Ўқув мотивлари Ўқув топшириклари Ў қитувчи нинг баҳолаши Ў қув ҳаракатлари Ў қитувчи нинг назорати

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 3. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 4. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013.

Похожие

Оилавий муносабатлар психологияси

Педагогик қобилиятлар психологияси

Касбий маҳорат психологияси

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари

Аклий тарбия ва таълим