Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари Режа: 1. Логопсихология фанининг предмети, мақсад ва вазифалари 2. Логопсихология фанининг ривожланиш тарихи 3. Логопсихология фанининг бошқа фанлар билан алоқаси

Логопсихология фанининг предмети, мақсад ва вазифалари Логопсихология махсус психологиянинг бир бўлими бўлиб, нутқ нуқсони мавжуд болалар руҳияти ва бу нуқсонни психокоррекцияси жараёни тамойилларида, коррекцион-тарбия жараёнида ҳисобга олиниши кўзда тутилган шахс сифат ва хусусиятларининг ўзига хослиги кузатилади. Логопсихология махсус психологиянинг асосий таркибий қисми сифатида логопедия ва психологиянинг замонавий ютуқлари асосида такомиллашиб бормоқда. Логопсихологиянинг коммуникатив концепцияга ўтиши нутқий фаолиятнинг паралингвистик воситаларини (интонация, темп, модуляция, фонация), мулоқотнинг компоненти (мимика, имо-ишора, тўғридан-тўғри сенсор ва жисмоний контактлар), коммуникация жараёнининг турли шаклларини чуқур ва пухта ўрганиш, тадқиқ этиш имкониятини беради. Бу таҳлил инсонлар муносабатининг психологик ва ижтимоий- психологик даражасига таъсир кўрсатади. Логопсихология фани махсус психологиянинг янги тармоғи ҳисобланади. нутқида камчилиги бўлган болалар психик ривожланишнинг ўзига хос хусусиятларини акс эттирувчи бир қатор маълумотлар йиғилди. Нутқ нуқсонини ўрганувчи олимлар Л.Р.Мўминова, М.Ю.Аюпова, Х.М.Пўлатова, Д.А.Нуркелдиева, М.П.Хамидова ва бошқалар ўз диққатларини нутқ нуқсонларининг механизмлари сабаблари, аломатлари ва бартараф этиш усулларининг илмий-методик асосларини яратишган. Нутқида нуқсони бўлган болалар психик ривожланишини ўрганишга эса кам аҳамият берганлар. Нутқида нуқсони бўлган болалар руҳий ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари, турлича нутқ бузилишлари бўлган болалар билан коррекцион логопедик ишларни олиб бориш давомида ҳар бир нутқ камчиликларига айнан ўзигагина хос бўлган руҳий жараёнларни ва хусусиятларни ўрганиш логопсихология фанининг асосий мақсадидир. Логопсихологиянинг объекти – туғма ёки орттирилган нутқида нуқсони бўлган болалар.

Логопсихологиянинг вазифалари : - нутқида турли нуқсони бўлган шахсларнинг психик ривожланиш хусусиятларини ўрганиш; - нутқида нуқсони бўлган болаларнинг билиш фаолиятидаги камчиликларни коррекциялаш, бартараф этиш; - нутқ нуқсонларининг дифференциал диагностик методларини ишлаб чиқиш; - нутқ нуқсонларида ҳиссий-иродавий соҳаси ва шахслараро муносабатлардаги камчиликларни бартараф этиш методларини ишлаб чиқиш; - нутқ нуқсонига эга шахсларнинг билиш фаолиятидаги ва ҳиссий иродавий соҳасидаги камчиликларини олдини олиш учун мўлжалланган тадбирларни ишлаб чиқиш. Нутқ бузилишлари билан физиологлар, невропатологлар, логопед, психолог ва лингвистлар шуғулланадилар. Л.С.Виготский фикрича, нутқий фаолиятни физиологик жараён сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Коммуникатив назариянинг нуқтаи назаридан эса нутқ бузилиши – вербал коммуникациянинг бузилишидир. Логопсихологияда коммуникацияга тизимли ёндошув қуйидагиларга мосланади: - коммуникатив тизимнинг функцияси назариясига; - коммуникатив фаолият таҳлили назариясига; - коммуникатив назария қобилиятларини ривожлантиришнинг тизимли генетик назариясига. Бу назариялар қуйидаги тамойилларга асосланади: - мулоқот жараёнининг ижтимоий - психологик адаптацияси, коммуникатив жараённи ўтказишни тизимли ташкил этиш; - коммуникатив фаолиятнинг юқори даражаси, нутқий - фикрлаш жараёнларининг функционал бутунлиги, коммуникация жараёнида тизимлараро муносабатлар;

- коммуникатив тизим, коммуникатив қобилият тизими генезиси мулоқотнинг индивидуал услублари дифференциацияси; - логопсихология фанига боғлиқ ҳолда шарт-шароитларнинг мавжуд бўлиши; - нутқий бузилишларни бир қатор текширишлари учун психодиагностик тизим; - нутқий бузилишлар реабилитацияси учун психокоррекцион технологияларни яратиш, мулоқотнинг эмоционал, нутқий экспрессив, коммуникатив, ижтимоий адаптациясини ривожлантириш; - ривожланишда нуқсони мавжуд болаларни ривожланишининг турли босқичларида психологик-педагогик тизим таъсирини, нуқсон сенсор концепциясини, иккиламчи нуқсонларнинг профилактикасини амалга ошириш. Логопсихология фанининг ривожланиш тарихи Қадимги Рим педагоги М.Ф.Квинтилиан ўзини “нотиқ тарбияловчи” киши деб ҳисобланганлиги учун ҳам боланинг нутқини ўзгаришига, нутқда учрайдиган нуқсонларга катта эътибор берди. У болаларнинг нутқи ёшлик чоғиданоқ соф бўлиши учун курашди ва шу сабабли болаларни уйда тарбияламоқ учун олинадиган энага ва мураббийларнинг талаффузи яхши бўлиши керак, деб ўқтиради. Шунингдек, Квентилиан мусиқий таълим бериш масаласига ҳам боланинг нутқини яхшилаш нуқтаи назаридан қаради. Мусиқа ва тилни ўрганиш талаффузнинг яхшиланишига ёрдам беради, нутқнинг услубини яхшилайди, уни ифодали нутққа айлантиради, деб айтган. Бу ишларда нутқнинг талаффуз томони, луғат бойлиги, грамматик тузилиши, мантиқий ва товуш томонларини ўзгартиришга таъриф берилди. Боланинг психик ва руҳий ривожланишида нутқнинг аҳамиятини белгилаш оғир. Барча психик жараёнлар – идрок, хотира, тасаввур, тафаккур, хулқ-атвор нутқ иштирокида шаклланади (Л.С.Виготский, А.Р.Лурия, А.В.Зопорожец).

Нутқида камчилиги бўлган болаларда интеллектуал ривожланиш суръати орқада қолиши мумкин. У атрофдагилар билан кам мулоқотга киради, шунга боғлиқ ҳолда тасаввур доираси чегараланади, тафаккурнинг ривожланиш темпи орқада қолади. Шундай қилиб нутқий бузилиш таҳлили психик ривожланишнинг турли томонлари билан боғлиқлиги асосида нутқий патологиялар мавжуд болаларни ўрганишга комплекс ёндошув бўлишни таҳлил этади. Буни махсус психологиянинг таркиби бўлган логопсихология фани ўрганади. Логопсихология фанининг ривожланишини бир неча босқичлари мавжуд: 1. Клиник босқич. Нутқий бузилишлар логопедия фанининг тадқиқот объекти бўлган, нутқий патологияли болаларни ўрганиш ХIХ-ХХ асрга тўғри келади. Нутқ нуқсони мавжуд болаларни ўрганиш терминологияси турли босқичларда турлича бўлган. 1920 йилларда Россияда оғир нутқий бузилишлар нутқда пайдо бўлгунга қадар “алалия” термини билан ифодаланган. Чет элда бу бузилиш “ривожланиш афазияси”, “конституционал нутқнинг тўхташи”, “туғма афазия” (А.Л.Кентон, Ф.Жилр, Ф.Кохар) деб номланган. Нутқ бузилишларининг дастлабки таснифи А.Куссмаулнинг типологияси ҳисобланади. А.Куссмаул нутқ бузилишлари ҳақидаги нотўғри тасаввурга эга эканлигига кўра танқидга учраган. Бу тасниф ХХ асрнинг биринчи чорагида чет эл ва рус тадқиқотчиларининг илмий ишларида кенг қўлланган (Г.Гуцман, Э.Фрешелс, С.М.Дебрагаев). Улар илгари сурган таснифларда умумий жиҳатлар кўп эди (Клиник ёндошув лотин ва грек сўз ясовчи элементларидан ташкил топган тил таснифи). Лекин таснифлар ўртасидаги фарқ бузилишларни гуруҳлашда номлаш, қўлланаётган кўрсатгичлар борасида ифодаланган. Таснифлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар, уларнинг таркибидаги соддаликлар ХХ аср илм-фан ютуқлари олдида яққол кўзга ташланиб қолди.

2.Педагогик босқич. Рус олимлар М.Е.Хватцев, Ф.А.Рау, О.В.Правдина, С.С.Ляпидевский ва бошқа олимлар клиник таснифга ўзгартиришлар киритади. Натижада бир шаклга кирувчи нутқий бузилишлар ҳақидаги тасаввурлар аҳамиятга молик даражада ўзгаради. Лекин ўзгаришлар клиник терминологик аппаратини ўзгаришга олиб келмайди. Тушунча ва терминлар тиббиётда, логопедияда қўллангандек бир хиллигича қолаверади. Болаларда нутқий бузилишлар патологияси, типологияси ва таснифи катталар ва болалар нутқ бузилишлари чекланмасдан таснифланган типологияга асосланиши далилланади. Бу тамойиллар Р.Е.Левина томонидан асосланган. 3.Психологик босқич. Логопедияда нутқий бузилишлар таснифи педагогик ва психологопедагогик ва замонавий таснифи сифатида ўрганилган. Нутқий ва руҳий ривожланиш ўзаро боғлиқ бўлиб, коррекцион- педагогик ёрдам беришда катта аҳамиятга эгадир. А.Куссмаул, П.Мори, М.В.БогдановБерезовский, Р.А.Белова-Давид, Е.А.Кириченко интеллектуал ривожланишида нутқ нуқсонлари катта таъсир кўрсатади, деб таъкидлаб ўтадилар. Муаллифлар, нутқий доирадаги бирламчи бузилишлар интеллектуал даражага, психик ривожланишнинг орқада қолишига таъсир кўрсатади, деб фикр билдирганлар. Нутқий ривожланишда нуқсони бор болалар нутқий ва психологик бузилишлар Р.Е.Левина томонидан тадқиқ этилган. Р.Е.Левина нутқ бузилишларда билиш фаолияти бузилиши мавжудлигини кўрсатади. Бу нуқтаи назар бир қатор олимларнинг ишларида ҳам ўз аксини топган (Т.А.Власова, В.И.Лубовский, Л.С.Цветкова, И.Т.Власенко).

Маълумки, нутқ мураккаб функционал системани ўз ичига олувчи жараёндир. Бу системанинг ҳар бир таркибий қисми бошқа қисмлар билан боғланган. Р.Е.Левина ва унинг шогирдлари Л.С.Виготскийнинг нутқ ва тафаккур ҳақидаги таълимотига асосланиб, нутқни уч таркибий қисмга бўлиб: фонетик-фонематик, лексик ва грамматик воситаларига ажратиб ўрганишни тавсия этади. Логопсихология фанининг назарий асослари Л.С.Виготскийнинг тадқиқотларига асосланади. Бу назарияда “бирон анализаторнинг нуқсони ягона функциянинг эмас, балки бутун фаолиятнинг бузилишига олиб келади” деган фикр ётади. Шундай қилиб, бирламчи нуқсон, нутқий тизимнинг шикастланиши махсус коррекцион-логопедик ёрдамисиз, иккиламчи ва учламчи бузилишларни юзага келтириши мумкин, булар: - нутқнинг барча томонини ривожланмаслиги; - сенсор, фазовий ва бошқа тасаввурларнинг етишмовчилиги; - хотиранинг чегараланганлиги; - диққат концентрацияси ва мақсадга мувофиқлигининг етарли эмаслиги; - умумлаштириш даражасининг пастлиги; - ақлий хулоса чиқариш даражаларининг пастлиги; - сабаб-оқибат алоқаларининг етарли даражада бўлмаганлиги. Бу хусусиятлар, боланинг коммуникатив малакасининг ривожланиш даражасининг етарли эмаслиги, бошқа одатлар мулоқатга кириш ва атроф муҳитни ўзлаштира олмасликка олиб келади. О.Н.Усанова, Ю.Ф.Гаркуша, Н.Т.Синякова каби олимлар нутқий патологияси мавжуд болалар диққати хусусиятини тадқиқ этганлар. Уларнинг фикрича болалар диққати барқарорлиги, ихтиёрийликнинг пастлиги, ўз ҳаракатларини режалаштиришда ўзига хос қийинчиликлар мавжуд экан. Нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларни мактабда ўқитишнинг илмий асосларини

Р.Е.Левина ишлаб чиққан Г.А.Каше, Н.А.Никитина, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова эса мактабгача ёшдаги болалар билан ўтказиладиган логопедик машғулотлар мақсад, мазмунини яратганлар. (Е.М.Мастюкова, Т.Ю.Филичева, Н.С.Жуковалар 1973) яратдилар Бир қатор текширишларда болаларда нутқ нуқсонлари масаласи турли томонларидан бири кўпроқ ёритилади. Масалан, нутқ нуқсонларида товушлар талаффузи, бўғин тузилиши системасини ўзлаштиришлари Р.Е.Левина, Г.А.Каше, А.К.Маркова, О.Н.Усанова ва бошқаларнинг ишларида ёритилган. Нутқ нуқсонларида тилнинг луғат таркиби ва грамматик тузилишининг ўзига хослиги Р.Е.Левина, В.К.Орфинская, Н.Н.Траугот, С.Н.Шаховская, Г.А.Волкова, В.К.Воробьева, Б.М.Никитина, Г.И.Горенкова, Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина, А.В.Ястребова, Е.Ф.Соботович, В.А.Ковшиков ва бошқа олимларнинг илмий тадқиқот ишларида кўрсатилган. Л.С.Виготский нутқнинг ҳаракатларни идора қилиш бошланғич босқичи – бу эгоцентик нутқ босқичи деб ҳисоблайди. Чунки, бу даврда бола ўз ҳатти- ҳаракатларини, айнан шу ҳаракатларни ифодаловчи нутқ билан боғлайди. Яъни, нутқ боланинг мақсадга йўналган фаолияти бўлиб хизмат қилади. Нутқида камчилиги бўлган болалар шахсий хусусиятлари О.С.Орлова, Л.Е.Гончарук, Л.М.Шипицина, Л.С.Волкова ва бошқаларнинг ишларида ўрганилган. Логопсихологиянинг тараққиётига Б.М.Гриншпун, О.Н.Усанова, И.Т.Власенко, Т.Б.Филичева, Л.Г.Соловьева ва Н.С.Жуковаларнинг илмий тадқиқот ишларининг натижалари ижобий таъсир кўрсатган. Логопсихология фанининг бошқа фанлар билан алоқаси Логопсихология фани бошқа фанлар билан чамбарчас боғлиқ. Нутқий бузилишлар коррекцияси ва профилактикаси билан шуғулланиш нутқ бузилишлари симптоматикасини билиш, нутқий фаолият тизимида нонутқий симптомлар алоқасини ўрганиш учун логопсихология бошқа фанлар билан ўзаро алоқада фаолият кўрсатади.

Болаларни ривожланиш босқичларини психик томондан ўрганиш болалар психологияси, педагогик психология ва логопедияни ўз ичига бирлаштиради. Болалар психологияси болаларда кечадиган, руҳий жараёнларни ўрганади. Болалар психологияси болани бошқа шахслар билан мулоқотга кириша оладиган, меҳнат қила оладиган шахсга қай тарзда айланишини кўрсатиб беради. Логопед болаларни психик ривожланишининг ўзига хос хусусиятларини аниқлашда ва фарқлашда юқорида баён этилган билимларга таяниши лозим. Логопсихология – махсус психологиянинг бир бўлими, махсус психология эса умумий психологиянинг бир йўналиши, яъни соҳаси, умумий психология психикани таркиб топиши ва ривожланиши қонуниятларини меъёрда ўрганса, логопсихология эса ана шу қонуниятларнинг аномал ривожланишини ўрганади. Шунингдек, бу фанларнинг алоқаси, ўрганиш методлари, тамойиллари, ўрганилаётган ҳолатларни ягона тушунчалари, атамалари ёрдамида баён этилиши билан ҳам белгиланади. Логопсихология педагогика ва унинг бир бўлими махсус педагогика, логопедия билан боғлиқ. Маълумки, логопедия ўзининг тамойилларини шакллантириш, шунингдек таълим-тарбия тизимини ташкил этишда логопсихология томонидан ўрганиладиган болаларни гуруҳли, ёш ва индивидуал хусусиятлари ҳақидаги билимларга таянади. Педагогик муаммоларни мустақил ҳал этиш, педагогик муносабатларни кенгайтириш, логопед болаларнинг таълим-тарбия жараёнига амалий таъсир этиш шарти ҳисобланади. Логопсихология тиббий фанлар билан ҳам боғлиқ. Бу фанлар бир хил ўрганиш объектига эга. Лекин бу фанларнинг ўрганиш предмети фарқланади. Логопсихология – неврология, психиатрия, физиология фанлари билан боғлиқ. Неврология, физиология фанлари логопат болаларнинг психик ривожланиши ҳолатини янги сифат нуқтаи назаридан баҳолаш имконини беради. Функционал системалар назариясини яратилиши, бош мия қобиғининг функцияларни локализацияси ҳақидаги назарияни ишлаб

чиқилиши, алоҳида эҳтиёжларга эга болаларда олий психик функцияларни шаклланиши ва ривожланиши камчиликларини таҳлил этишнинг янгича усулини келтириб чиқди. Ички ва ташқи алоқалар ўзаро тафовутланади. Ички алоқаларнинг сурдопедагогика-тифлопедагогика, олигофренопедагогика, она тили, математикага ўргатиш методикаси, логопедик ритмика, умумий ва махсус психология билан алоқалар киради. Тизимлараро алоқаларга тиббий- биологик ва лингвистик алоқалар киради. Логопсихология отолорингология, невропатология, психопатология, олигофрения клиникаси, педиатрия фанлари билан боғлиқдир. Бу фан маълумотлари овоз бузилишларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳолатда овоз бузилишлари ҳалқум нуқсонлари асосида юзага келган бўлиши мумкин. Кўп бузилишлар марказий нерв системаси бузилишлари билан боғлиқ бўлиб, унинг диагностикаси логопед ва врач-неврологнинг ўзаро фаолияти асосида мавжуд бўлади. Нутқий бузилишларда руҳий ривожланишнинг турли ҳолатлари эмоционал-иродавий, хулқий, диққат, хотира, ақлий меҳнат фаолиятининг ривожланишидан орқада қолиши кузатилади. Бу маълумотлар нутқий бузилишни аниқлаш ва унга логопедик ёрдам кўрсатишда муҳимдир. Нутқий бузилишлар мия фаолиятининг ривожланиши билан боғлиқдир. Бунда логопедик иш марказий невр тизими фаолиятини стимулловчи дори-дармон орқали даволаш билан боғлиқликда олиб борилади. Дудуқланиш, мутизм каби нутқий бузилишлар сабаби психик травмалар, қўрқиш, ҳаяжонланиш сабабли бўлиши мумкин. Фақат психоневролог ва логопеднинг ўзаро фаолиятигина бу жараённи ўзгартириши мумкин. Логопсихология лингвистика ва психолингвистика билан ўзаро боғлиқдир. Нутқ турли тил бирликлари ва қоидаларни қўллашни кўзда тутади. Бу қонун-қоидаларни яхши билиш аниқ ташҳис қўйиш, уни тўғри

коррекциялаш имконини беради ва логопедик иш самарадорлигини ошишига ижобий таъсир кўрсатади. Логопсихология умумий ва махсус психология, психодиагностика фанлари билан боғлиқдир. Логопед боланинг психик ривожланиш қонуниятларини билиши, психологик-педагогик текширув методларини қўллай олиши лозим. Шундай қилиб, логопед нутқий бузилишларнинг турли шаклларини ажратиши, интеллектуал, эмоционал ва хулқий бузилишлар билан боғлиқ нутқий бузилишларга ташхис қўйиш малакасига эга бўлиши керак. Психология билимларини билиш логопедга фақат нутқий бузилишни эмас, балки нутқий бузилишни руҳий бузилишлар билан боғлиқлигини тўғри тушуниш имкониятини беради. Бундай билим турли ёшдаги нутқ нуқсони мавжуд болалар билан мулоқотга киришишга имкон беради.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю., Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007. 5. Селиверстов В.И. Заикание у детей. -М.: Владос, 1994.

Похожие

Махсус психология фанининг мақсад ва вазифалари

Махсус педагогиканинг мақсад ва вазифалари методологик асослари

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Болаларни табиат билан таништириш методикасининг мақсад ва вазифалари

Оила психологияси фанининг предмети вазифалари