Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар Режа: 1. Мактабгача таълим муассасаларида таълимий ўйинлар ва уларнинг аҳамияти. 2. Луғатни бойитиш учун ёрдам берадиган таълимий ўйинларнинг турлари. 3. Кўргазмали материаллар билан ўйналадиган таълимий ўйинлар. 4. Мактабгача таълим муассасасида нутқни ривожлантириш методикаси 5. Нутқий ва фонематик эшитишни ривожлантириш.

Мактабгача таълим муассасаларида таълимий ўйинлар ва уларнинг аҳамияти. Таълимий ўйинлар таълимий ўйин сифатида болаларнинг ёш хусусиятларига мос келадиган ўйинлар сирасига киради. Дидактик ўйинларнинг муҳим белгиси ундаги қоидаларнинг мавжудлигидир. Ўйинда ўйин мақсади, ўйин қоидалари, ўйин ҳаракатлари ўртасида узвий алоқа мавжуд. Ўйин мақсади ўйин ҳаракатларининг табиатини белгилайди. Ўйин қоидаси эса, ўйин ҳаракатларини, вазифасини ҳал этишга ва ўйиндаги ҳаракатларни амалга оширишга ёрдам беради. Таълимий ўйинлар орқали болаларга янги билимлар, тушунчалар бериб борилади. Бу ўйинларда боланинг ҳар томонлама ривожланиши, билим жараёни, сенсор маданияти, нутқ фаолияти, ақлий қобилиятлари такомиллашади. Ўйин қоидасига риоя қилиш, унга амал қилиш ўйин мазмунини бойитади. Таълимий ўйинларда табиий нарса ва буюмлардан кенг фойдаланилади. Боланинг кун тартибида таълимий ўйин учун вақт ва жой ажратилиши керак. Бундай ўйинлар машғулот жараёнида ва ўйиндан ташқари вақтларда гуруҳ ёки якка-якка ўтказилади. Бунда ўйин мазмуни ва натижаси пухта аниқланади. Таълимий ўйинларда қуйидаги қоидаларга амал қилиниши керак: 1. Навбатма-навбат таъсир этиш. 2. Сўралганда жавоб бериш. 3. Ўртоқлари фикрини эшита олиш. 4. Ўйин жараёнида бошқаларга халақит бермаслик. 5. Ўйин қоидасини бажариш. 6. Ўз хатосини тан олиш. Миллий халқ ўйинлари икки гуруҳга бўлинади: 1. Миллий ҳаракатли ўйинлар. 2. Миллий халқ ўйинлари.

Миллий ҳаракатли ўйинлар спорт турлари билан ҳамда халқимиз қадриятлари билан алоқадор бўлиб, улар асрлар давомида даврларга мос равишда ривожланиб, такомиллашиб, эъзозланиб келинган. У болаларнинг жисмонан бақувват, соғлом, жасур, қатъиятли, чаққон, уддабурон бўлиб ўсишларида муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Халқ миллий ўйинларида миллатнинг ўтмиш тарихи, маънавий ва маданий ривожланишининг характер хусусиятлари, урф-одатлари, анъаналари жамлангандир. Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинларни танлаш, ўтказиш ва таҳлил қилиш. Халқ миллий ўйинларини мактабгача таълим муассасаларида ташкил этишда қуйидаги вазифалар амалга оширилиши лозим: - халқ миллий ўйинларининг турлари ва уларни ташкил этиш йўллари, усуллари ҳамда услубларини ишлаб чиқиш; - миллий ўйинларни ташкил этишда маънавий қадриятлар ва урф- одатларимизни кундалик ҳаёт жараёнига сингдириб бориш; - мактабгача ёшдаги болаларни миллий истиқлол руҳида тарбиялашда халқ миллий ўйинларидан мақсадли фойдаланиш; - халқ эртаклари, халқ оғзаки ижоди дурдоналаридан унумли фойдаланиш; - болаларнинг ўйнашлари учун шарт-шароит (ўйин учун жиҳозлар, атрибутлар) яратиш; - мактабгача таълим муассасалари, оила ва маҳаллалар ўртасида миллий ўйинлар бўйича кўрик танловлари ва мусобақалар ўтказиш. Миллий ҳаракатли ўйинлар болаларнинг ёш хусусиятларига, ўйиндаги ҳаракатлар ривожига қараб такомиллашиб боради. 1-2 ёшли болалар билан ўйналадиган ўйин турлари: «Бармоққабармоқ», «Ғоз-ғоз», «Ғоз турсин», «Буп-буп», «Той-той», «Поезд», «Ачомачом» ўйинлари, гўдак энди бир-икки қадам ташлашни ўрганаётган вақтда гавдасини тўғри тутишга ёрдам берадиган ўйинлар ҳисобланади.

3-4 ёшли болалар билан ўйналадиган ўйин турлари: «От ўйин», «Кўз бойлагич», «Чори чамбар», «Аввал акам», «Таёқ ирғитиш», «Қулоқ чўзиш», «Читти гул», «Холам меҳмонга келди», «Учди-учди». 4-5 ёшли болалар билан ўйналадиган ўйин турлари: «Чир айланма», «Чиллак», «Тортишмачоқ», «Лафта», «Дор ўйин», «Беркинмачоқ», «Жами», «Чертан девор гир-гир айлан». Катта ёшдаги болалар учун ўйинлар «Чавандозлар», «Доирага торт», «Дўппи яширма», «Сапалак», «Беш тош», «Оқ теракми, кўк терак». Бу ўйинлар орқали болаларда чаққонлик, ўз-ўзини бошқара олиш ва ўзига ишонч тарбияланади, қатъиятлилик кўникмалари шаклланади, фикрлашга ўргатилиб борилади, топқирлик қобилиятлари ривожланади, ҳозиржавоб бўлишга тайёрланиб борилади. Мактабгача таълим муассасасида нутқни ривожлантириш методикаси Нутқий ва фонематик эшитишни ривожлантириш. Болаларнинг она тилида авлоддан-авлодга ўтиб келаётган халқ маънавий бойликларини қанчалик мерос қилиб олишлари, тарбияланувчиларнинг келгусида ўз даврининг илмий ютуқларини ўзлаштира олишлари, уларнинг инсониятнинг илғор шеърий ва эстетик идеалларига содиқлиги, яъни мустақил Ўзбекистонда демократик жамиятнинг тўлақонли қурувчилари бўла олишлари тарбиячига боғлиқдир. Болаларга нутқни ўргатиш учун бўлажак тарбиячи нутқни ривожлантириш методикаси назариясини чуқур ўрганиши ва ушбу соҳанинг фанга маълум бўлган методларини ўзлаштириши, боланинг она тилини ўзлаштириш қонуниятларини тушуниб етиши лозим. Таълимнинг фонетика соҳасидаги вазифалари. Қулоқни товушларга ва янги тилдаги сўзларга ўргатиш, товуш қурилишининг асосий қонуниятларини фарқлаш зарурлиги; тўғри адабий талаффуз қоидаларини ўзлаштириш, тилнинг товуш қурилиши асосий қоидалари, яъни ундошларнинг қаттиқлиги - юмшоқлиги, жарангли ва жарангсизлигига

қараб, бир-бирига қарама-қарши қўйишни ўзлаштириб олиш асосида шева билан гапиришнинг олдини олиш мактабгача таълим муассасаларида болалар нутқини ўстиришнинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Тўғри адабий талаффузни машқ қилишни нутқни ўзлаштиришнинг кейинги босқичларида ҳам давом эттириш даркор. Нутқий мулоқот маданиятини шакллантирш. Нутқни ривожлантириш методикаси мактабгача таълимдаги бошқа хусусий методикалар билан узвий боғлиқ бўлади, чунки нутқ – бола шахсини тўлатўкис ривожлантиришнинг энг муҳим воситаларидан биридир. Атрофдагилар нутқини тушуниш ва боланинг ўз фаол нутқи ҳар қандай педагогик жараёнда зарурдир Нутқ боланинг бутун фаолиятида унга йўлдош бўлади. Интеллект, яъни ташқи дунёни хотира, тасаввур, хаёлот, фикрлаш, шунингдек, нутқ ёрдамида англаш қобилияти – бу инсонни ҳайвондан ажратиб турувчи муҳим хусусиятлардир. Ва интеллект ҳам, нутқ ҳам инсонда илк болалик ёшида пайдо бўлади, ҳамда у ўсмирда ва ёш йигитда фақатгина унинг организми ривожланаётгани учун эмас, балки ушбу одам нутқни ҳам ўзлаштириб олган тақдирдагина жадал такомиллашиб боради. Болаларнинг ўз ташаббусига кўра ёки катталарнинг таклифига кўра ҳикоя қилиб беришга қизиқишини қўллаб-қувватлаш, эртаклар, суратлар ва ўз шахсий тажрибасига оид таассуротларнинг сўздаги мазмунини қисқа ҳикоя, мулоҳаза, тавсифлар ёрдамида ифодалашни ўргатиш. Дабдурустдан туғилган сўз ижодкорлигида, товушлар ва қофиялар билан ўтказиладиган ўйинларда, сўзлар билан амалга ошириладиган синовларда, уларнинг жарангдорлиги ва аҳамияти, сўзлар мазмунини талқин қилишда кўзга ташланадиган сўзларга қизиқишни қўллаб-қувватлаш. Тил воқйелигини энг оддий англашни ривожлантириш, болаларни «товуш», «сўз», «гап» атамалари билан таништириш. Луғат. Сўзнинг мазмун жиҳатлари ҳақидаги тасаввурларни такомиллаштириш, болалар нутқларини антонимлар, синонимлар, кўп

маъноли сўзлар, умумлаштирувчи номлар билан бойитиш, образли сўзлар, қиёслашлар, ўхшатишлар, аниқ феълларни фаоллаштириш. Нутқнинг грамматик қурилиши. Сўз ўзгартиришдаги қийин ҳолатларни (кўпликдаги отнинг бош ва қаратқич келишиги, ўзгармайдиган отлар, буйруқ майллари, феъллар шакллари, тугалланган ва тугалланмаган феъл шаклларини вужудга келтириш) ўзлаштиришга ёрдам бериш. Феъллар, отлар ва сифатдан сўз ясаш усулларини шакллантириш. Гап тузилмасини такомиллаштириш, турли хил тузилмадаги - оддий, қўшма гапларнинг, бировлар нутқининг фаол қўлланилишига ёрдамлашиш. Грамматик воситаларни ўрганиш жараёнида нутққа нисбатан танқидий муносабатни, тўғри гапиришга интилишни қўллаб-қувватлаш. Нутқнинг товуш маданияти. Фонематик қабул қилишни, нутқнинг талаффуз ва ифода жиҳатларини ривожлантириш. Артикулятсия ва акустика жиҳатидан яқин товушларни (қаттиқ ва юмшоқ, жарангли ва жарангсиз, шувулловчи, сонор) эшитишда ажрата олиш ва уни тўғри талаффуз этиш. Сўзлардаги, тез айтишлардаги, қисқа шеърлардаги товушларни тўғри ифодалашни машқ қилдириш. Ифода, интонация суръати ва баландлигини беихтиёр тартибга солишни ўргатиш. Юқорида баён қилинганлар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, мактабгача бўлган босқичдаги катта ёшга етиб инсон ҳаётининг энг муҳим даврларидан бири - унинг биринчи «дорилфунуни» ниҳоясига етади. Аммо, ҳақиқий дорилфунун талабасидан фарқли равишда бола бирданига барча факулътетларда таълим олади. У жонли ва жонсиз табиат сирларини ўрганади (албатта, имкон даражасида), математикадан дастлабки сабоқ олади. Шунингдек, энг оддий нотиқлик курсини ҳам ўтайди, ўз фикрларини мантиқан ва ифодали баён қилишни ўрганади. Филология фанларини ўрганиш натижасида нафақат бадиий адабиёт асарларини эмотсионал қабул қилишни, унинг қаҳрамонларига қайғуришни, балки бадиий ифодалиликка оид тил воситаларининг энг оддий шаклларини ҳис қилиш ва тушуниш кўникмаларига ҳам эга бўлади. Бола кичик тилшуносга айланади, чунки у

нафақат сўзларни тўғри талаффуз қилиш ва гап тузишни, балки сўзлар қайси товушдан ва гаплар қайси сўзлардан ташкил топишини англаб олишни ўрганади. Буларнинг барчаси мактабда муваффақиятли таълим олиш, бола шахсини ҳар томонлама камол топтириш учун зарурдир. Луғат иши жараёнида (ва бошқа нутқий вазифаларни ҳал этиш жараёнида) педагог болаларда нутқнинг аниқлик, тўғрилик, равонлик, ифодалилик каби сифатлари амалга ошишига эришиши зарур. Болаларда фикр билдириш учун сўзловчининг ниятини аниқ акс эттирувчи лекцик воситаларни танлаб олиш қобилиятини шакллантиришга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Болалар билан луғат ишларини ташкил қилар экан, педагог қуйидагиларни ҳисобга олиши лозим: - лекцикани ташкил этишнинг мавзуга асосланган тамойили; - семантик жиҳати (болани сўз мазмуни билан таништириш); - сўзларни бирлаштиришнинг ассотсиатив методи. Лекцика ишларининг барча турларини бошқа нутқий вазифалар билан ўзаро боғлиқликда сўзли ўйинлар, машқлар, ижодий вазифалар шаклида ўтказиш тавсия этилади. Лекцик мазмундаги ўйинлар ва машқлар – нутқнинг мазмун жиҳатини ривожлантиришнинг зарур шарти ҳисобланади. Уларда турли предметлар ва объектларни таққослаш, турли умумий хусусиятлар ва функсияларни ажратиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда реал объектлар (ўйинчоқлар, расмлар, кийимлар, мебел ва ҳ.к.) ҳам, хаёлий вазиятлар (қувноқ ва ғамгин тулкичанинг ҳаракатлари, эрта ва кеч куз об-ҳавоси ва ҳ.к.) ҳам таққосланиши мумкин. Ҳикоя қилишдан олдинги луғат машқлари болаларнинг равон нутқларининг аниқ ва образли сўзлар ҳамда иборалар билан бойитилишига ёрдам беради.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Мушаклар ҳолатини бошқарувчи ўйинлар

Дудуқланишни бартараф этишга қаратилган ўйинлар

Артикуляцион моторикани ривожлантиришга қаратилган ўйинлар

Фонетик фонематик нутқ бузилиши

Товушлар талаффузини шакллантириш мустаҳкамлашга қаратилган ўйинлар