Yer qobig’ida neft va gaz tarqalishining asosiy xususiyatlari - Горное дело - Рефераты

Yer qobig’ida neft va gaz tarqalishining asosiy xususiyatlari

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1235 KB

Yer qobig’ida neft va gaz tarqalishining asosiy xususiyatlari Reja: 1. Neft va gaz kollektorlari va ularning xossalari 2. Neft va gaz kollektorlari tasnifi 3. Qoplama jinslar 4. Tabiiy saqlagichlar. Tutqichlar 5. Neft va gaz uyumlari 6. Neftgazgeologik rayonlashtirish

Yer qobig’ida neft va gazning tarqalishi nihoyatda notekis, ularni topish esa faqatgina shu foydali qazilmalarning o’ziga xos bir qator xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Neft va gazni topishning muhim xususiyati shundan iboratki, ular ayrim hollardan tashqari faqatgina cho’kindi tog’ jinslarida saqlanadi. Ayrim hollarda neft va gaz uyumlari noan’anaviy kollektorlarda, ya’ni magmatik, metamorfik, kremniyli, sulfatli jinslar va nurash qobig’i jinslari bilan bog’liq uyumlar uchraydi. Neft va gaz kollektorlari va ularning xossalari O’z bag’rida neft, gaz va suvni saqlay olish va ishga tushurilganda ularni bera olish qobilyatiga ega bo’lgan tog’ jinslari kollektorlar deb yuritiladi. Kollektorlarning asosiy qismi cho’kindi jinslardan tashkil topgan. Terrigen (qumlar, qumtoshlar, alevrolitlar va bir qancha gilli jinslar) va karbonat jinslar (ohaktoshlar, bo’r, dolomitlar) neft va gaz kollektorlari hisoblanadi. Kollektor jinslar ikkita xususiyati bilan tavsiflanadi – g’ovakligi va o’tkazuvchanligi , ya’ni qatlam flyuidlari (neft, gaz va suv) harakatlanishi mumkin bo’lgan g’ovak, darzlik va bo’shliqlar tizimi bilan. Bo’shliqlarga ega bo’lgan hamma tog’ jinslari ham neft va gaz uchun o’tkazuvchan ya’ni kollektor bo’la olmaydi. Shuning uchun kollektor tog’ jinslarining xossalarini o’rganishda ularning faqatgina g’ovakligi emas balki o’tkazuvchanligi ham aniqlanadi. Tog’ jinslarining o’tkazuvchanligi bo’shliqlarning ko’ndalang (flyuidlarning harakati yo’nalishiga) o’lchamlariga bog’liq. G’ovaklik. Tog’ jinslarining g’ovakligi deb, ularning orasidagi qattiq jinslar bilan to’lmagan bo’shliqlar va darzliklarga aytiladi. O’lchamlariga qarab bo’shliqlar yoki g’ovakliklar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. O’ta kapillyar (>0,5 mm) – bunday g’ovaklarda suvning harakati gidravlika qonuniyatlariga bo’ysunadi. Ularda suv, neft va gaz gravitatsion kuchlar ta’sirida erkin joylashadi.

2. Kapillyar g’ovaklar (0,5-0,0002 mm) – bunday g’ovaklarda molekulyar bog’lanish kuchli bo’lganligi sababli suyuqliklarning harakati juda qiyin kechadi. 3. Subkapillyar g’ovaklar (< 0,0002 mm) - bunday bo’shliqlar gilli jinslarga xos bo’lib, suv, neft va gazni o’tkazmaydi. Barcha kollektorlar bo’shliqlarining xarakteriga ko’ra uch turga bo’linadi: granulyar yoki donador (bo’lakli jinslardan iborat), darzli (har qanday tog’ jinsi) va kovakli (karbonat jinslar). G’ovaklikni katta–kichikligini ifodalash maqsadida tog’ jinsining umumiy hajmidan qancha qismi g’ovaklardan iborat ekanligini ko’rsatuvchi g’ovaklik koeffitsiyentidan foydalaniladi. Tog’ jinsidagi hamma bo’shliqlar hajmining (V bo’sh ) tog’ jinsining umumiy hajmiga (V t.j. ) nisbati g’ovaklik koeffitsiyenti deyiladi: (1.) bu yerda, m - g’ovaklik koeffitsiyenti; V bo’sh - jinsdagi bo’shliqlarning hajmi, sm 3 ; V tog’ jinsi - tog’ jinsi namunasining hajmi, sm 3 . G’ovakliklar umumiy, ochiq va effektiv (samarali) turlari bilan farqlanadi. Umumiy (to’liq, absalyut) g’ovaklik – bu tog’ jinsidagi barcha g’ovaklarning hajmidir. Shunga muvofiq umumiy g’ovaklik koeffitsiyenti barcha g’ovaklar hajmining jins hajmiga nisbatidan iborat bo’lib foizlarda (%) ifodalanadi. Ochiq g’ovaklik – faqat bir-biriga bog’liq, o’zaro aloqador g’ovaklar hajmi. Bu ochiq g’ovaklik koeffitsiyenti bilan ifodalanadi – ochiq g’ovaklar hajmining namuna hajmiga nisbati. Bundan tashqari neft va gaz geologiyasida samarali g’ovaklik tushunchasi ham bor. U ishga tushirilganda (uyumni) neft olish mumkin bo’lgan g’ovaklar mavjudligi bilan aniqlanadi. Neftli jinslarning samarali g’ovakligi deganda ma’lum harorat va bosim gradiyentida ular bo’ylab neft, gaz va suv harakatlanadigan g’ovaklar hajmining nisbati tushuniladi.

G’ovaklar hosil bo’lishiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi turlarga bo’linadi. Birlamchi g’ovaklar tog’ jinslari hosil bo’layotganda yuzaga keladi. Ular bo’lakli jinslarning bir-biriga mustahkam birikmagan zarrachalar, oolitlar yoki karbonat jinslardagi organogen qoldiqlar orasidagi bo’shliqlar hamda turli jins hosil qiluvchi organizmlarning skelet qoldiqlaridagi bo’shliq va kameralarni o’zida namoyon qiladi. Ikkilamchi g’ovaklar esa tog’ jinslari qatlamlari tarkibidagi suvda oson eriydigan minerallarni yer osti suvlari bilan yuvilib ketishidan yuzaga keladi. Yer qobig’ining tektonik harakatlari natijasida qatlamlarda darzliklar hosil bo’ladi. Darzliklar mexanik jipslashish yoki g’ovak muhitni ikkilamchi minerallar bilan to’lishi hisobiga ochiq va yopiq bo’lishi mumkin. Agar darzliklar atrofida jinslarning siljishi yuzaga kelmasa yoki ahamiyatsiz bo’lsa, unda bunday sistemalar darzlik deb yuritiladi. Tushilmalar va surilmalar darzliklarga kirmaydi. Darzli g’ovaklik katta emas va foizning ulushidan 2-3% gacha yetadi. Darzli g’ovaklikni tavsiflashda yoriqlarning quyuqligi, zichligi va ochiqligi ajratiladi. Yoriqlarning quyuqligi – bu yoriqlarning yo’nalishiga perpendikulyar yo’nalishda 1 m uzinlikka to’g’ri keladigan yoriqlar miqdori. Yoriqlarning zichligi – bu maydon birligiga (1 m 2 ) to’g’ri keladigan jami yoriqlar quyuqligidir. Agar qatlamda bitta yoriqlar sistemasi mavjud bo’lsa, unda zichlik quyuqlikka miqdoriy teng bo’ladi. Yoriqlarning ochiqligi – bu yoriq devorlari orasidagi masofa. Odatda ochiqlik juda past bo’ladi, lekin millimetrlarga yetishi ham mumkin. Kovaklar tog’ jinslarining alohida qismlarini lokal erishi natijasida yuzaga keladigan bo’liqlarni o’zida namoyon qiladi. Odatda kovaklar yoriqlar bilan yo’ldosh bo’ladi, chunki reaksiyalanish imkoniyatiga ega bo’lgan flyuidlarning harakati yoriqlar bo’ylab yuzaga keladi. Ikkilamchi g’ovaklik bo’lakli jinslarda sementni (kalsit, dolomit, gips) yoki mustahkam bo’lmagan bo’lakli minerallarni erishi natijasida hosil bo’lishi mumkin.

Bo’lakli jinslarda g’ovak soha ko’pincha izometrik, aylana yoki ko’p burchakli shaklga ega bo’ladi. Yoriqlar odatda tirqish ko’rinishidagi shaklga, kovaklar esa noto’g’ri shaklga ega bo’ladi (rasm). G’ovak muhitning o’lchamlari mikrometrning ulushidan o’nlab metrgacha yetishi mumkin. Qumtoshlar va alevrolitlarda g’ovaklar odatda 1 mm dan kichik o’lchamga ega bo’ladi, ular orasida o’ta kapillyar (>0,1 mm), kapillyar (0,0002-0,1 mm), subkapillyar (<0,0002 mm), ba’zan ultrakapillyar (<0,0001 mm yoki 0,1 mkm) g’ovaklar ajratiladi. a b v g d e rasm. Tog’ jinslaridagi har xil turdagi bo’shliqlarning sxematik ko’rinishi (a – yaxshi saralangan yuqori g’ovakli jins; b – yomon saralangan past g’ovakli jins; v – yaxshi saralangan g’ovak jins; g – yaxshi saralangan g’ovakligi mineral moddalar to’planishi tufayli pasaygan jins; d – erish tufayli g’ovak bo’lgan jins; e – darzlik tufayli g’ovak bo’lgan jins.) Yoriqli g’ovaklar ochiqlik darajasiga ko’ra ajratiladi. Y.M.Smexov bo’yicha ochiqligi 0,1 mm dan katta bo’lgan yoriqlar makroyoriqlarga, ochiqligi 0,1 mm dan kichik bo’lgan yoriqlar esa mikroyoriqlarga kiradi. B.K.Proshlyakov va V.G.Kuznetsov bo’yicha o’lchamlari 0,1-10 mm bo’lgan kovaklar mayda, o’lchamlari 10-100 mm bo’lgan kovaklar yirik, o’lchamlari 100 mm dan katta bo’lganda g’orsimon bo’shliqlarga kiradi. Agar g’ovak muhit ikki yoki undan ko’p g’ovaklar turidan tashkil topgan bo’lsa murakkab yoki aralash deyiladi.

O’tkazuvchanlik. O’tkazuvchanlik – bu bosimlar farqi bo’lganda tog’ jinslarining o’zi orqali suyuqlik va gazlarni o’tkazish xossasidir. Barcha tog’ jinslari u yoki bu darajada o’tkazuvchan. O’tkazuvchanlik qancha katta bo’lsa, shuncha yaxshi kollektor jins, va qancha kichik bo’lsa, shuncha yaxshi flyuid qaytaruvchi (qoplama) hisoblanadi. Kollektorlarning o’tkazuvchanligi darzliklar bo’lmaganda boshqa yo’nalishlarga nisbatan qatlamlanishga parallel yo’nalishda katta bo’ladi. O’tkazuvchanlik g’ovak kanallarning o’lchamlariga bog’liq va g’ovaklarning kesimi kattaligi kvadratiga proporsional o’zgaradi. Eksperimental aniqlanganki, laminar oqimda suyuqlikning sarfi Q maydonning kesimiga S va ma’lum masofadagi bosimlar farqiga dp/dl bog’liq. Darsi formulasi quyidagicha: Q = KS ( dp / dl ) (3.2.) Koeffitsiyent K o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti K o’t sifatida qaraladi va vaqt birligidagi sarfga Q bog’liq holda hisoblanadi. Hisoblashga flyuidning qovushqoqligi μ kiritilganda o’tkazuvchanlik koeffitsiyentini aniqlash formulasi quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: К o ' t = Q m / D pS (3.3) Agar formulaga suyuqlikning sarfi 1 m 3 /s, qovushqoqligi 1 Pa·s, uzunligi 1 m, bosimlar farqi 1 Pa, ko’ndalang kesim 1 m 2 qo’yilsa, unda o’tkazuvchanlik SI da metr kvadratda o’lchanadi. SI da o’tkazuvchanlikni birligi 1x10 -12 m 2 qabul qilingan, bu sanoatda qabul qilingan birlik 0,987 D (darsi) ga mos keladi. Darsi qonuni adsorbsiya va flyuidni tog’ jinslari bilan boshqa ta’sirlashishlari bo’lmaganda bir turli suyuqlikni sizilish sharoitida qabul qilinadi. Mutloq, samarali va nisbiy o’tkazuvchanliklar ajratiladi. Mutloq o’tkazuvchanlik – bu tog’ jinslarining ular bilan o’zaro ta’sirlashmaydigan bir turli flyuidlarni o’tkazuvchanligidir. Amaliyotda uni o’tkazuvchanlik deb yuritiladi. Samarali o’tkazuvchanlik – bu tog’ jinslarining ularda boshqa gazlar yoki suyuqliklar mavjud bo’lganda ma’lum suyuq yoki gazsimon flyuidlar uchun o’tkazuvchanligidir. O’tkazuvchanlikning bu turi flyuidlar orasidagi miqdoriy

nisbatlarga bog’liq. Hatto litologik va fizik bir turli jinslarda ham shu flyuid uchun samarali o’tkazuvchanlik katta oraliqda o’zgarishi mumkin. Ayniqsa bu konlarni ishlatishda yaqqol ko’zga tashlanadi. Qazib chiqarishda va neftning miqdori qatlamda kamayganda uning uchun samarali o’tkazuvchanlik pasayadi. Samarali va mutloq o’tkazuvchanlik D (darsi) yoki m 2 da o’lchanadi. Nisbiy o’tkazuvchanlik – bu samarali o’tkazuvchanlikni mutloq o’tkazuvchanlikka nisbatidan iborat. Nisbiy o’tkazuvchanlik birning ulushi yoki foizlarda ifodalanadi. Samarali o’tkazuvchanlik kabi u uyumlarni ishlatish jarayonida flyuidlarning nisbati o’zgarganligi tufayli to’xtovsiz o’zgaradi. Tog’ jinslarining nisbiy o’tkazuvchanligi istalgan flyuid uchun shu flyuid bilan uning to’yinganligi oshgan sari ko’tarilib boradi. Tog’ jinsi neft uchun uning neftga to’yinganligi 30% dan oshmagunga qadar o’tkazmas. Bu holatgacha jins orqali faqatgina gaz o’tishi mumkin. Suv uning miqdori 20% dan oshmaguncha qatlamda qoladi (bu darajagacha jinsda faqat neft harakatlanadi). Taxminan 56% suvga to’yinganlik va 44% neftga to’yinganlikda nisbiy o’tkazuvchanlik ikki suyuqlik uchun teng kattalikka ega bo’ladi. Suvga to’yinganlik yanada oshganda suv neftga nisbatan erkinroq harakatlanadi, 10% neftga to’yinganlikda neft harakatdan to’xtaydi. Amaliyotda mutloq o’tkazuvchanlikdan foydalaniladi, u tog’ jinslari orqali havo (yoki azot) o’tkazish yo’li bilan aniqlanadi. Tog’ jinslari fizik xossalarining anizotropligi va yoriqlarning oriyentirli joylashishi tufayli o’tkazuvchanlik qatlamda turli yo’nalishlar bo’ylab katta farq qilishi mumkin. Darzli jinslarda yoriqlarning yo’nalishi bo’ylab o’tkazuvchanlik juda katta bo’lishi mumkin, perpendikulyar yo’nalishda esa umuman bo’lmasligi mumkin. O’tkazuvchanlik ko’rsatkichlarining o’zgarish diapazoni juda katta – 5 -10 x 10 - 11 m 2 dan 1 x 10 -17 m 2 gacha va undan kichik. Maksimal ko’rsatkich darzli jinslar uchun xarakterli. O’tkazuvchanlikning nisbatan keng tarqalgan ko’rsatkichi mahsuldor qatlamlar uchun 1 x 10 -15 m 2 dan 1 x 10 -12 m 2 gacha o’zgaradi. Bir D dan katta bo’lgan o’tkazuvchanlik juda katta hisoblanadi. U kuchsiz zichlashgan, kuchsiz sementlangan qumtoshlar va katta bo’lmagan chuqurlikdagi (1,5-2 km)

qumlarda hamda katta bo’lmagan chuqurlikdagi juda darzli karbonat jinslarda kuzatiladi. Suyuqliklar va gazlar migratsiyalanadigan g’ovak kanallarning minimal o’lchami A. A. Xanin (1973 y.) ma’lumotiga ko’ra 1-3 mkm ni tashkil etadi. Tog’ jinsida turli o’lchamdagi kanallar mavjud bo’lganda ulardan nisbatan kattalari (>30 mkm) bo’ylab migratsiyalanadi. Darzli jinslarda flyuidlarning sizilishi ochiqligi 1 mkm dan katta bo’lgan yoriqlar orqali amalga oshadi (asosan kengligi 1-100 mkm bo’lgan yoriqlar bo’ylab). Jinslarning o’tkazuvchanligi silindr shaklidagi (diametri 2-4 sm, balandligi 2- 3 sm) yoki kub shaklidagi maxsus tayyorlangan namunalarda aniqlanadi. O’tkazuvchanlikni dala sharoitida va qatlamga yaqin sharoitlarda aniqlash uchun bir qancha turdagi uskunalar mavjud ( УИПК -1, УИПК -1M). O’tkazuvchanlik koeffitsiyenti Darsi formulasi bo’yicha hisoblanadi yoki bevosita qurilmaning o’zida olinadi. Neft va gaz kollektorlari tasnifi Kollektorlarning tasnifi ularning xossalari bilan aniqlanadi. Tasniflash masalasi juda muhim va foydali qazilmalarning zaxiralarini aniqlash va ularni ishlatish usulllarini belgilashda amaliy ahamiyatga ega. Kollektorlik xossalarini aniqlovchi omillar juda ko’p bo’lishiga qaramasdan har tomonlama mukammal tasnifni yaratish murakkab. Barcha mavjud tasniflar shartli va taxminiy. Bundan tashqari kollektor-nokollektor chegarasimining o’zi ham shartli. Tog’ jinslarining bir qismi rivojlanish jarayonida kollektordan nokollektorga aylanishi mumkin yoki teskarisi. Ayrim jinslar avval umuman kollektorlar sifatida qaralmagan hozir esa muvaffaqiyatli ishlatilmoqda. Zamonaviy texnologiyalar ularni ishlatishga imkon yaratmoqda. Ko’pchilik hollarda kollektorlarning uchta turi ajratiladi: g’ovak, darzli, kovak, hamda to’rtinchi – aralash xarakterdagi. An’anaviy kollektorlar bilan bir qatorda biobo’shliq va karst turidagi kollektorlar ajratilgan.

Kollektorlarning g’ovak (donador) turi . Bu kollektorlarning sizdirish-hajmiy xossalari ularning saralanganligi, bo’lak zarralarining shakli, jinsning zichlashish darajasi, mineral tarkibi, sementning miqdori, tarkibi va turi bilan aniqlanadi. G’ovak turdagi kollektor jinslarning litologik xillariga gravelitlar, qumtoshlar, qumlar, alevrolitlar, alevritlar hamda aralash turlari kiradi. Kollektorlarning darzli turi . Kollektorlarning bu turida foydali hajm asosan darzliklar va turli shakldagi va o’lchamdagi stilolitlardan tashkil topgan. Darzli turdagi kollektorlar litologik jihatdan slanslar, mergellar, gilli ohaktoshlar, dolomitlar, ohaktoshli qumtoshlar va alevrolitlar hamda jinslarning kremniyli turlari bilan namoyon bo’ladi. Kollektorlarning kovakli turi . Kollektorning bu turida g’ovak soha bo’sh kovaklar hisobiga hosil bo’ladi. Kollektorlarning bu turi oolitli ohaktoshlar, chig’anoqli ohaktoshlar va o’simlik qoldiqlari bilan boyigan qum-shag’al va alevrolitli jinslar uchun xarakterlidir. Kollektorlarning karst turi . Kollektorning bu turida karst bo’shliqlari g’ovak muhit o’lchami bo’yicha boshqa turlardagidan ahamiyatli darajada katta bo’ladi va karbonat jinslarning struktura-tekstura xususiyatlari, kimyoviy, mineralogik tarkibi va erish jarayonining jadalligiga bog’liq. Tasniflar asosan ikki turda bo’ladi: umumiy va baholovchi. Umumiylari jinslarning genezisi, tarkibi va tuzilishi, g’ovak muhitning strukturasi, morfologiyasi va hosil bo’lish vaqtiga asoslanadi (3.1-jadval). Ular qoidaga muvofiq barcha kollektor jinslarni (magmatik, metamorfik, cho’kindi) o’z ichiga oladi. Baholovchi tasnif kollektorlarning sifati (g’ovaklik, o’tkazuvchanlik) haqida tasavvurga ega qiladi, sinflarning har biri uchun ularning parametrlarini ma’lum bir oraliqdagi miqdoriy ahamiyatini ko’rsatadi. Bunday tasniflar odatda jinslarning aniq guruhlari (bo’lakli, karbonat) uchun tuziladi. Keltirilgan tasnifda tasniflashning asosiy elementi sifatida litologik tarkibi bo’yicha ajratilgan kollektorlar guruhlari qabul qilingan – bo’lakli, karbonat, gilli jinslar guruhlari va kam uchraydigan magmatik, metamorfik, nurash qobig’i hamda kremniyli va sulfatli kollektor jinslar alohida guruhga ajratilgan.

jadval Neft va gaz kollektorlari tasnifi (B.K.Proshlyakov va V.G.Kuznetsov bo’yicha) Jinslar guruhi Kollektorning turi G’ovak muhitning turi Jinslarning xarakterli litologik turliligi Bo’lakli G’ovak Zarralararo Qumlar, qumtoshlar, alevritlar, alevrolitlar, jinslarning oraliqlararo turlari va kalkarenitlar Darzli Darzli Regeneratsion strukturali qumtoshlar va alevrolitlar, karbonat sementli mustahkam qumtoshlar va alevrolitlar Aralash (murakkab) Zarralararo, darzli Qoldiq zarralararo g’ovakli mustahkam qumtoshlar va alevrolitlar Karbonat G’ovak Shakllararo Biogen, bioximogen, oolitli ohaktoshlar va dolomitlar jadvalning davomi Karbonat Shakllarichi Biomorf (foraminiferli, gastropodali, koralli) ohaktoshlar

Zarralararo Dolomitli va doloitli xemogen hamda kriptogen ohaktoshlar, dolomitlar Darzli Darzli Kriptogen dolomitlar, xemogen, kremniylashgan va gilli-kremniyli ohaktoshlar Aralash (murakkab) Zarralararo, darzli, kovakli Turli genezisdagi zichlashgan ohaktoshlar va dolomitlar Gilli Darzli Darzli Ohaktoshli argillitlar, ohaktosh-kremniyli argillitlar G’ovak Zarralararo Granitlarlar, gneyslar, silitsitlarning nurash qobig’i Nurash qobig’ining magmatik va metamorfik, kremniyli, sulfatli Darzli Darzli Metamorfik slanslar, serpentinitlar, andezitlar, kremniyli jinslar, angidritlar Aralash (murakkab) Zarralararo, darzli Serpentinitlar, andezitlar Kollektorlarning g’ovak turiga mayda g’ovaklari (1 mm va maydaroq) birbiri bilan o’tkazuvchi (g’ovak) kanallar bilan bog’langan kollektor jinslar kiritilgan. Ularning kollektorlik xossalari juda katta oraliqda o’zgaradi (K g’ 2-3 dan 40-50% gacha, K o’t n x 10 -16 dan n x 10 -12 m 2 gacha).

Kollektor jinslarning darzli turi ochiq yoriqlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. U kichik darzli g’ovaklikka (2,5-3%) ega. Jinsda darzli g’ovaklar bilan birgalikda zarralararo g’ovaklar (5-7% gacha) ham bo’lishi mumkin, lekin ular aksariyat yopiq bo’ladi. Qoidaga muvofiq darzli kollektor postdiagenetik, ikkilamchi. Kollektor jinslarning aralash (murakkab) turiga g’ovak muhitning har xil turlari (ikki va undan ortiq), shu jumladan zarralararo, darzli, kovakli, shakllararo, shakllar ichi va boshqalar ishtirok etadigan jinslar kiradi. Aralash turdagi kollektor jinslarning kollektorlik xossalari katta diapazonda o’zgaradi. Qoplama jinslar Kollektor jinslaridagi neft va gaz to’plamlari agar ularning ustidan flyuidlar (neft, gaz va suv) uchun o’tkazmas jinslar bilan berkilmagan bo’lsa saqlanib turish imkoniyati bo’lmaydi. Neft va gaz uyumlarini berkitib turuvchi kam o’tkazuvchan tog’ jinslari qoplamalar deb yuritiladi. Qoplama jinslarga gillar, tuzlar, gipslar, angidridlar va karbonat jinslarning bir qancha turlari kiradi. Qoplama jinslar tarqalish xarakteri, qalinligi, buzilishlar mavjud yoki yo’qligi, litologik tarkibi va boshqalarga ko’ra tasniflanadi. rasm. Tabiiy saqlagichda qoplamaning umumiy ko’rinishi

Qoplama jinslar neft va gaz tabiiy saqlagichlarining zaruriy qismi bo’lib xizmat qiladi. Ular kollektor qatlamdagi suyuq va gazsimon flyuidlarning tarqalib ketishini bartaraf qiladi. Qoplamalar zichlashgan va dinamik bo’lishi mumkin. Zichlashgan qoplamalar tog’ jinslarini kuchli zichlashishi tufayli hosil bo’ladi. U katagenezning boshlang’ich bosqichlarida tuztoshlar, angidritlar va ba’zi ohaktoshlarda, katta chuqurliklarda esa turli tarkibli jinslarda bo’lib o’tadi. Zichlashgan qoplamalarning ekranlash qobiliyati suyuqlik va gazlarning sizilishi mumkin bo’lmagan yoki juda qiyin bo’lgan g’ovaklarning mayda o’lchamlari bilan belgilanadi. Dinamik qoplamalarni jinslarning jadal zichlashishi yuzaga keltiradi. Ularning g’ovakligi cho’kib borgan sari bilan atrofdagi jinslarga nisbatan tez kamayadi, natijada flyuidlar (asosan erkin suvlar) kam zichlashgan yondosh jinslarga o’tadi. Masalan, gillar cho’kish jarayonida 1,5-2 km chuqurlikda qumli va alevrolitli jinslarga nisbatan tezroq zichlashadi. Bu jinslarning ustida yotuvchi gillardan yuqoridan pastga sizilish amalga oshadi. Bunday omil hisobiga g’ovak va hatto yuqori o’tkazuvchanlikka ega bo’lmagan gilli jinslar qatlamlari pastda yotuvchi qumli yoki alevrolitli kollektorlardagi flyuidlarning migratsiyalanish yo’liga ekran bo’lib qoladi. Dinamik qoplamalar cho’kkan sari yanada zichlashib zichlashgan qoplamalarga aylanadi. Qoplama jinslar juda past o’tkazuvchanlikka ega – odatda 1 x 10 -17 m 2 dan past, ular orqali flyuidlarning sizilishi amalga oshmaydi. Agar uyumdan qoplama orqali oqim yuzaga kelsa, u holda uyum saqlanib qolmaydi. Qoplama jinslarning g’ovakligi 10% dan past. Ammo g’ovakligi 40-50% ga etadigan gilli va kremniyli jinslar qatlami uchraydi, lekin ulardagi molekulyar kuchlarning ta’siri g’ovaklar va g’ovak kanallarning markazigacha davom etadi va ular orqali flyuidlarning migratsiyasi amalga oshmaydi. Qoplama jinslarga kollektor jinslarga nisbatan yuqori suvga to’yinganlik (70% va yuqori) xarakterlidir. Gilli qoplama jinslarning neft bilan to’yingan holatlari ma’lum bo’lgan. Masalan, Aralsor o’ta chuqur SG-1 qudug’idan 4763,5-4764,4 oraliqdan

olingan argillit namunasida neftga to’yinganlik 80 % ni tashkil etgan, lekin bu yerda neft harakatlanmaydi. Qoplama jinslarning sifati litologik belgilari va geologik omillar bilan aniqlanadi. Litologik belgilar va zichlashish darajasi ularning fizikaviy va kimyoviy xossalarini aniqlaydi, geologik esa – qoplama tanalarning ekranlash qobiliyatida aks etadi. Qoplama jinslarning mineral tarkibi turlicha bo’lishi mumkin. Gilli qatlamlarda montmorillonit, kaolinit, gidroslyuda va xlorit guruhlarining minerallari ahamiyatli rol o’ynaydi. Chuqurlik oshgan sari montmorillonit guruhi minerallarining miqdori kamayib ketadi. Kaolinit sekin-asta hosil bo’ladi. Xlorit va gidroslyuda guruhi minerallari eng chuqur quduqlarning butun kesimi bo’ylab kuzatiladi. Gilli qoplamalarning sifati ularning mineral tarkibiga bog’liq. Montmorillonit guruhi minerallari ekranlovchi xususiyatlarini oshiradi. Bu gilli minerallarning turlicha bo’kish va adsorbsiyalanish qobiliyati bilan belgilanadi. Eng yuqori bo’kish va adsorbsiyalanish qobiliyatiga (50-150 mg-ekv/100 g) montmorillonitlar ega. Gidroslyudalar va kaolinit guruhiga bu xususiyat kuchsiz namoyon bo’ladi. Eksperimental tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, toza mayda donali kvars qumiga 20 % kaolinit qo’shilganda aralashmaning o’tkazuvchanligi 500 barobor pasayadi, shu miqdordagi montmorillonit qo’shilganda esa 3000 barobardan ko’proq pasayadi. Galit, angidrit, kalsit, ba’zan dolomitdan tashkil topgan monomineral qoplamalar keng tarqalgan. Ular yuqori ekranlash xususiyatiga ega. Har xil minerallardan tashkil topgan jinslar termobarik sharoitlar o’zgarganda turli deformatsiyalar yuzaga kelishiga, shu jumladan darzliklar hosil bo’lishiga hamda alohida komponentlarning eruvchanligini o’zgarishiga imkon yaratadi. Litostatik (tog’) bosim va siqilish (ma’lum bir chegaragacha) ta’sirida qoplama jinslarning zichlashganligi jinslarning ekranlovchi xususiyatini oshiradi. Masalan, gillar 0,8 zichlashish koeffitsiyentida yetarli darajada yuqori ekranlash xususiyatiga ega bo’ladi. Zichlashish past bo’lganda gilli jinslar uyumdagi flyuidlarni ushlab tura olmaydi.

Platforma sharoitlarida 1,5-3,5 km chuqurliklarda gillarning zichlashish koeffitsiyenti 0,8-0,9 ga yetadi. Katta ko’rsatkichlarda gillar argillitlarga aylanadi, ularning ekranlash xossalari oshadi, lekin ular darzliklar hosil bo’lishiga imkon beradigan kam egiluvchan bo’lib qoladi, bu ularning qoplama sifatidagi qobiliyatini pasaytiradi. Pelitomorf ohaktoshlar, sulfatlar, tosh tuzi katta bo’lmagan chuqurlikda (500 m) ham kuchli zichlashadi va yaxshi qoplama bo’lib qoladi. Jinslarning zichlashishi yuqorida yotgan jinslarning bosimi, yer bag’rining harorati, qatlam suvlarining tarkibi va harakati, siqilishi va geologik yoshi bilan belgilanadi. Shu bilan bog’liq holda litologik tarkibi bo’yicha yaqin bo’lgan ekran jinslarning zichlashganligi hatto bir xil chuqurliklarda ham turlicha bo’lishi mumkin. Jinslarning zichlashishi ularning egiluvchanligini yo’qolishi va yorilish imkoniyatini ortishiga olib keladi. I. V. Bezborodovaning ma’lumotiga ko’ra karbonat jinslarning egiluvchanligi katta oraliqlarda o’zgaradi. Natijada egiluvchanligi nisbatan yuqori bo’lgan karbonat jinslar ekran bo’lishi mumkin, egiluvchanlik koeffitsiyenti 2 dan kichik bo’lgan kam egiluvchanlari esa darzli kollektorlarga aylanishi mumkin. Ma’lumki, darzliklarning quyuqligi va zichligi qatlamning qalinligiga bog’liq – qalinligi qancha katta bo’lsa, darzliklarning zichligi shuncha kam bo’ladi, shunga muvofiq katta qalinlikdagi ekranlovchi qatlamlar kichik qalinlikdagilarga nisbatan yaxshi bo’ladi. Jinslarning tarkibiy qismlarini turli flyuidlar bilan ho’llanganligi (namlanganligi) ekranlovchi xossalariga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Agar jinsning g’ovaklarida ho’llaydigan va ho’llamaydigan ikkita flyuid bo’lsa, ular orasida kapillyar bosimlar farqi bo’ladi, uning hisobiga sistema muvozanatda turadi. Gillarda kapillyar bosim mineral tarkibi, zarralar va g’ovaklarning o’lchamlari, flyuidlarning tarkibi va boshqalarga bog’liq holda katta oraliqda o’zgaradi. Kapillyar bosimning ortishi jinslarning ekranlash xususiyatini oshiradi. Jinslarning teksturasi bir qator holatlarda ekranlovchi xossalarida namoyon bo’ladi. Agar gilli jinsni tashkil etuvchi zarralar oriyentirlangan bo’lsa, unda qatlamlanishga perpendikulyar yo’nalishda jins kam o’tkazuvchan bo’ladi.

Qatlamlanishga parallel yo’nalishda o’tkazuvchanlik yuqori bo’ladi. Stilolitli ulanishlar mavjud jinslarda (ohaktoshlar, dolomitlar, gohida qumtoshlar va alevrolitlar) o’tkazuvchanlik qatlamlarning yo’nalishi bo’yicha stilolitlarning ulanish yuzasiga perpendikulyar yo’nalishga nisbatan katta bo’ladi. Jinslarning strukturasi g’ovak muhit va uning strukturasida namoyon bo’ladi. Berkilgan (yopiq) g’ovaklar ularning o’lchamlaridan qat’iy nazar sizilishda ishtirok etmaydi. Ochiq g’ovaklar qoplama jinslarning sifatiga har xil ta’sir ko’rsatadi. Agar g’ovaklar 2 mkm o’lchamdan katta bo’lsa, unda ular bo’ylab uglevodorodlarning migratsiyasi amalga oshadi. G’ovaklarning o’lchami kichik bo’lganda molekulyar kuchlarning ta’siri g’ovak va g’ovak kanallarning markazigacha tarqaladi. Qoplamalarning muhim xarakteristikasi yorib o’tish bosimining kattaligi hisoblanadi – qoplama orqali neftning (gazning) sizilishi boshlanadigan bosimlar farqi. Bu tushuncha bilan ikkinchisi bog’liq – qoplama orqali sizilish to’xtaydigan bosim. Yorib o’tish bosimining ko’rsatkichi katta oraliqda o’zgaradi va gillar hamda neftlarning xossalariga bog’liq (qovushqoq neftlar uchun oshadi). Neft va gazni gilli jinslarning mayda g’ovaklari orqali yorib o’tishi qachonki bu g’ovaklardan kapillyar suvni siqib chiqarish uchun yetarli kuch yuzaga kelsagina sodir bo’ladi. Shunday qilib, gilli jinslarning ekranlash qobiliyati ko’pincha ularning strukturasi va g’ovak kanallar tizimidagi kapillyar bosimning kattaligi bilan aniqlanadi. Flyuidlarning ekranlovchi qatlam orqali o’tishi g’ovaklar orasidagi to’siqlarni mexanik yemirilishi va shu tarzda migratsiyalanish yo’llarini hosil bo’lishi hisobiga ham sodir bo’lishi mumkin. Qoplamalarning ekranlash xossalariga ularning monomineralliligini buzilishi ham ta’sir ko’rsatadi. S. V. Fedorova va A. K. Zamarenovlarning eksperimental ma’lumotlariga ko’ra ohaktoshlardagi gilli qism 3 dan 24 % gacha oshganda yorib o’tish bosimi 5,98 dan 21,11 MPa gacha oshadi. V. D. Ilin va boshqalar tomonidan sulfat jinslarning ekranlash qobiliyatini tadqiqot qilish natijalari shuni ko’rsatadiki, sulfat jinslarda kalsit va dolomitning miqdori 5-10 dan 20-30 % gacha oshganda yorib o’tish bosimi 2-3 dan 0,1 Mpa gacha pasayadi.

Qoplamalarning sifatiga ta’sir ko’rsatadigan geologik omillar ularning qalinligi, tarqalishi, tarkibining bir xilligi, tektonik buzilishlar, qoplamadagi litologik va stratigrafik “tuynik” hisoblanadi. Qoplamalarning qalinligi uglevodorodlar uyumlarini saqlanishida asosiy rol o’ynaydi. Yupqa qoplama qatlam orqali uyumdan neft va gaz chiqib ketishi mumkin, chunki kollektorlardagi flyuidlarning va qoplamadagi bosimlar farqi bir necha megapaskallarga yetadi. Uglevodorodlarning uyumdan chiqib ketishi diffuziya hisobiga bo’lishi ham mumkin. Chunki ba’zi molekulalarning kattaligi qoplamadagi g’ovaklar o’lchamidan ahamiyatli darajada kichik bo’ladi. Masalan, metan molekulalarining o’lchami 0,0002 mkm ni tashkil etadi. Shuning uchun ularning uyumlari ustidagi gilli qoplamalarda uglevodorodlar doim mavjud bo’ladi. Neft yoki gaz uyumidan gazning sizib chiqishi har doim kuzatiladi. Ularni geokimyoviy izlash usuli shu tabiatiga asoslangan. Ko’pchilik hollarda qoplamalarning qalinligi 10-70 metrni tashkil etadi. Qoplamalarning qalinligi yuz metr va undan katta bo’lganda uglevodorodlarning zaxirasi ahamiyatli oshadi. Ekranlovchi qatlamning yoki qalinligining maydon bo’ylab tarqalishi uglevodorodlar uyumlarini saqlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Regional va lokal qoplamalar ajratiladi. Regional qoplamalar neftgazli havzada keng maydon bo’ylab tarqaladi va uning neftgazliligida asosiy rol o’ynaydi. Regional qoplama bo’lmasa, yirik neftgaz havzalari bo’lmaydi. Barcha yirik havzalarda regional qoplamalar bo’ladi. Lokal ekranlovchi qatlamlarning tarqalganligi cheklangan va alohida tutqichlar yoki tutqichlar guruhiga ta’sir ko’rsatadi. Jinslarning litologik tarkibini bir turliligi ham qatlamlarning ekranlash xossasiga ta’sir ko’rsatadi. Bir turli (tuz, gillar va boshqalar) qatlamlar aralash jinsli qatlamlarga nisbatan ishonchli ekran hisoblanadi. Qoplamaning litologik tarkibini yo’nalishi bo’yicha saqlanganligi uning ekranlash xossalarini yaxshilaydi. Gidrodinamik ekranlash hozirgi vaqtgacha yetarli darajada o’rganilmagan bo’lsada, ular neft va kam darajada gaz uyumlarini izlashga yangi istiqbollarni ochmoqda. Gidrodinamik tashkil etuvchilarning ta’siri istalgan turdagi tutqichlarda

yuzaga kelishi mumkin. Gidrodinamik tutqichlarning yuzaga kelishi suv siquvi sistemasining holatiga bog’liq. Shuning uchun gidrodinamik ekranlangan neft uyumlarini izlash havzaning suv siquvi sistemesini yaxshi o’rganishni talab qiladi. Qoplama jinslarlar tarqalish xarakteri, qalinligi, tektonik buzilishlarning mavjudligi yoki yo’qligi, tarkibining bir turliligi, zichligi, o’tkazuvchanligi, mineral tarkibi bilan farqlanadi. Kam o’tkazuvchan jinslarni tuzilishi va tarqalishini tahlil qilish asosida E. A. Bakirov tomonidan qoplamalarni tarqalish miqyosi va kesimdagi holatini hisobga olgan holda ularning tasnifi ishlab chiqilgan (jadval). jadval O’tkazmas qoplama jinslarning tasnifi (E. A. Bakirov bo’yicha) Qoplamalarning turlari Turlanish belgilari Tarqa lish maydoni bo’yicha Regional Neftgazli hudud yoki uning katta qismi chegarasida tarqalgan. Subregional Neftgazli viloyat yoki uning katta qismi chegarasida tarqalgan. Zonal Neftgazli zonalar yoki neftgaz to’plangan tuman chegarasida tarqalgan. Lokal Alohida to’planish joylari chegarasida tarqalgan. Neftgazli qavatla rga nisbatan joylashishi bo’yicha Qavatlarora Ko’p qavatli to’planish joylarida neftgazli qavatlarni qoplab yotadi yoki ularni ko’p qavatli to’planish joylariga ajratadi. Qavatlar ichi Neftgazli qavatlar ichida mahsuldor gorizontlarni ajratadi. Litol ogik tarkibi bo’yicha

Bir turli (gilli, galogen, karb о nat) Bir xil litologik tarkibli jinslardan tashqil topgan. Har turli (aralash, qumtoshgilli, gil-karbanatli, terigen- galogenli va shu kabilar) Har xil litogik tarkibli jinslaridan tashqil topgan, aniq qatlamlanish namoyon bo’lmagan. Qatlamlangan Turli litologik jinslar qatlamchalarning navbatlanishidan tashqil topgan. Regional qoplamalar – svitalarning bir qismi yoki bir nechta svitalarni egallab yotgan, galogenlar yoki gilli jinslar bilan namoyon bo’lgan, neftgazli kompleksni butun tarqalish maydonida qoplab turuvchi o’tkazmas (kam o’tkazuvchan) jinslar seriyasidan iborat. Regional qoplamalar keng tarqalish maydoniga ega, litologik barqarorligi (doimiyligi) va qalinligi bilan xarakterlanadi. Ular odatda alohida regionlar yoki yirik neftgazli provensiyalar chegarasida (territoriyasida) kuzatiladi. Subregional qoplamalar – svitalar, svita osti, ba’zan karbonat kesimlarda pachka hajmida ajratiladi. Kam o’tkazuvchan gilli, gil-karbonatli, gohida galogen jinslardan iborat bo’lib, neftgazli kompleks ostini uning butun tarqalish maydonida qoplab yotadi. Aksariyat I tartibli yirik tektonik elementning chegarasida rivojlangan. Uglevodorod uyumlarining kompleks kesimida vertikal joylashishi qoplama qatlamning tarkibi va tuzilishi xususiyatlari bilan aniqlanadi. Bir turli (tarkibida 15% dan ortiq bo’lmagan linza ko’rinishidagi o’tkazuvchan jinslar bo’lgan) va har turli (turli o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan qatlamchalarni ketma-ket almashinuvidan hosil bo’lgan) bo’lishi mumkin. Zonal qoplamalar ko’tarilmalarning alohida zonalari chegarasida tarqalgan bo’ladi (tarqalish maydoni bo’yicha regionaldan kichik). Gohida saqlanganligi alohida uyumlar bilan bog’liq bo’lgan lokal qoplamalar (kon chegarasida) uchraydi. Odatda uglevodorodlar konlari guruhi yoki bir nechta guruhi bilan nazorat qilinadigan II tartibli tuzilma shakllari chegarasida rivojlangan. Zonal qoplamalar neftgaz kompleksi yoki kompleks osti ichidagi svitaosti, ba’zan

o’tkazmas jinslarning pachkasidan iborat bo’ladi. Litologik tarkibi gilli jinslar hamda sulfatli va gil-karbonat turlaridan iborat bo’ladi. Lokal qoplamalar gilli, gil-karbonatli yoki boshqa tarkibli kam o’tkazuvchan jinslardan iborat bo’lib, neftgaz to’planish zonasi chegarasidan chiqmaydigan bir yoki bir nechta yaqin joylashgan konlar chegarasida tarqalgan. Tabiatda neft va gaz uchun mutloq o’tkazmaydigan qoplamalar mavjud emas. Ma’lum bosimlar farqida gilli jinslar uglevodorodlar uchun o’tkazuvchan bo’lib qoladi. Qoplamaning qalinligi qancha katta bo’lsa, uning izolyatsiyalash sifati va katta qalinlikdagi uyumni ushlab turish qobiliyati shuncha yaxshi bo’ladi. Lekin katta chuqurliklarda suvni yo’qotilishi tufayli gilli jinslar mo’rt tanaga aylanadi. Shu sababli katta chuqurliklarda ular kollektor jinslar bo’lishi mumkin. Gilli jinslarning ekranlash xususiyatlarini tadqiq qilib A. A. Xanin eksperimental yo’l bilan g’ovaklarning o’lchamini ekranlash qobiliyatiga ta’sirini aniqlagan (jadval). jadval Gilli jinslarning ekranlash qobiliyatini baholovchi tasnifi (A. A. Xanin bo’yicha) Qoplamalar guruhi G’ovaklarning maksimal diametri, mkm Suyuqlik bo’yicha o’tkazuvchanligi, m2 Kerosin bilan to’yingan jins orqali o’tish bosimi, Mpa Ekranlash qobiliyati А 0,01-0,05 <1 х 10-21 > 10 Juda yuqori B 0,02-0,1 1 х 10 -21 – 1 х 10 -20 10-5,5 Yuqori C 0,05-0,02 1 х 10 -20 – 1 х 10 -19 5,5-2,0 O’rta D 0,1-0,6 1 х 10 -19 – 1 х 10 -18 2,0-0,7 Pasaygan E 0,1-1,0 1 х 10 -18 – 1 х 10 -17 0,7-0,3 Past F > 1 > 1 х 10 -17 < 0,3 Yo’q

O’tkazuvchanligi va gazning yorib o’tish bosimiga bog’liq holda ekranlash qobiliyati bo’yicha A.A.Xanin qoplamalarni besh guruhga ajratgan (jadval). jadval Ekranlash qobiliyatini bo’yicha gilli jinslarning guruhlari (A.A.Xanin bo’yicha, 1969 y.) Guruh G’ovaklarning maksimal diametri, mkm Qoplamaning ekranlash qobiliyati Gaz bo’yicha mutloq o’tkazuvchanligi, m2 Yorib o’tish bosimi, Mpa jadvalning davomi А 0,01 dan kam juda yuqori 10 -21 dan past 12 dan katta Б 0,05 yuqori 10-20 8 С 0,30 o’rta 10-19 5,5 Д 2 pasaygan 10-18 3,3 Е 10 past 10-17 0,5 dan kichik Tabiiy saqlagichlar. Tutqichlar Yer qobig’ida neft, gaz va suvlarni o’z bag’rida saqlash uchun o’tkazmas jinslar bilan berkilgan (qoplangan) kollektor jinslar xizmat qiladi. I.O.Brod ularni tabiiy saqlagichlar deb atashni taklif qildi. U neft, gaz va suvlar uchun tabiiy saqlanadigan joy bo’lib, uning ichida shu flyuidlar sirkulyatsiyalanishi mumkin. Uning shakli kollektorning atrofdagi o’tkazmas jinslar bilan munosabatiga bog’liq. Tabiiy saqlagichlar uchta asosiy turga bo’linadi: - qatlamli tabiiy saqlagichlar; - massiv tabiiy saqlagichlar; - litologik chegaralangan tabiiy saqlagichlar. Qatlamli tabiiy saqlagichlar keng maydonlarni egallab yotgan ustki va

ostki tomonidan yomon o’tkazuvchan (o’tkazmas) jinslar bilan chegaralangan kollektordan iborat. Bunda kollektorning umumiy qatlamlilik xarakteri u yoki bu kichik maydonlarda saqlanib qoladi yoki kollektorning tarqalish chegaralari bo ’ ylab qalinligini o ’ zgarishini kuzatish mumkin . rasm. Qatlamli tabiiy saqlagich Qatlamli saqlagichlardagi kollektorlarning litologik tarkibi odatda bir xil, lekin juda murakkab tuzilishga ega bo’lishi mumkin. Ko’pchilik hollarda bunday qatlamlar oralig’ida o’tkazmas jinslar linzalari uchraydi (3.3-rasm). Massiv tabiiy saqlagichlar har xil yoki bir xil litologik tarkibli katta qalinlikka (bir necha yuz metr) ega bo’lgan kollektor qatlamlardan iborat. Bundagi barcha o’tkazuvchan jinslar qatlamlari o’zaro aloqada bo’lib, bitta tabiiy saqlagichni tashkil qiladi (rasm). Aksariyat massiv saqlagichni tashkil etuvchi jinslarning yoshi har xil bo’ladi. Qazilma riflar ham massiv saqlagichlarga kiradi. rasm. Massiv tabiiy saqlagich Massiv tabiiy saqlagichlar uni tashkil etuvchi jinslarning xarakteriga ko’ra ikkita guruhga bo’linadi: bir jinsli va bir jinsli bo’lmagan . Bir jinsli massiv saqlagichlar . Bunday saqlagichlar bir turli jinslar qatlamidan tashkil topgan, katta qismi karbonatlardan. Karbonat jinslar kimyoviy yoki organogen yo’l bilan hosil bo’lgan bo’lishi mumkin. Bir jinsli bo’lmagan massiv saqlagichlar . Yuqoridagi guruhdan farqli ravishda bu guruhdagi jinslar qatlami bir turli emas. U litologik jihatdan, masalan, ohaktoshlar, qumlar va qumtoshlarning navbatlanishini o’zida namoyon qilishi mumkin.

Litologik chegaralangan tabiiy saqlagichlar hamma tomonidan o’tkazmas jinslar bilan o’ralgan (chegaralangan) bo’ladi. Bunday tabiiy saqlagichlarga gil qatlamidagi qum linzalarini misol qilib ko’rsatish mumkin (rasm). rasm. Litologik chegaralangan tabiiy saqlagichlar. Tabiiy saqlagichlarda neft va gaz to’plamlarini hosil bo’lishi . Tabiiy saqlagichlarning katta qismi unda uglevodorod uyumlari hosil bo’lmasdan avval suv bilan to’lgan bo’ladi. Bunga sabab tabiiy saqlagich jinslari yoki birlamchi elizion (“elizio” – siqilish) suvlarga to’yingan bo’ladi yoki ulardagi g’ovak muhitni atmosfera ya’ni infiltratsion suvlar egallagan bo’ladi. Neft va gaz suvga nisbatan keyinroq hosil bo’lgan hisoblanadi. Neft va gaz hosil qiluvchi jinslarda hosil bo’lgan uglevodorodlar migratsiyalanish yo’li bilan kollektor qatlamgacha yetib keladi. Suv bilan to’lgan tabiiy saqlagichda erkin holatdagi neft va gaz kollektor qatlamning eng yuqori qismini egallashga harakat qiladi. Ular gravitatsion effekt ta’sirida toki kollektor qatlamning ustki yuzasigacha ko’tariladi. So’ngra kollektor qatlamning ustki yuzasi bo’ylab yuqoriga qarab o’zining harakatida davom etadi. Bu harakat toki ularning yo’lida biron bir to’siq uchragunga qadar davom etadi. Bunday to’siqlar o’tkazuvchan jinslarni o’tkazmas jinslar bilan almashinuvi ya’ni litologik ekran, qatlamning qiyaligini (yo’nalishini) teskari tomonga o’zgarishi, stratigrafik nomuvofiqliklar yuzalari, tektonik buzilishlar yuzalari bo’lishi mumkin. Agar ular o’zining yo’lida to’siqlarga duch kelsa, tabiiy saqlagichning usha qismida (to’siq oldida) neft va gaz to’plami hosil bo’ladi. a b

rasm. Tabiiy saqlagichda neft va gaz to’plamini hosil bo’lishi. a – litologik ekran bo’lganda; b – antiklinal buklangan qatlamda. Tabiiy saqlagichlarning tasnifi. Tabiiy saqlagichlarning N.A.Yeremenko (1988 y) tomonidan taklif etilgan tasnifida quyidagi tushunchalardan foydalanilgan: - sinf; - genetik turi; - tartibi; - tarqalishi; - morfologik turi. Tabiiy saqlagichning sinfi uni tashkil etuvchi kollektorlar va qoplama jinslarning litologik tarkibi bo’yicha belgilanadi: - terrigen; - terrigen-karbonat; - karbonat-terrigen; - karbonat-evaporit; - pelitoid; - vulkanogen; - vulkanogen-cho’kindi; - cho’kindi-vulkanogen. Sinfni aniqlashda birinchi qismda kollektor qatlamning, ikkinchi qismida esa qoplamaning litologik tarkibi ko’rsatiladi. Masalan, “terrigen-karbonat” tabiiy saqlagich terrigen kollektorlar va karbonat qoplamadan tashkil topgan, “terrigen” esa kollektor qatlam va qoplama jinslar terrigen jinslar bilan namoyon bo’lganligini ko’rsatadi.

Tabiiy saqlagichning genetik turi (tabiiy saqlagichni tashkil etuvchi jinslarning genezisi) uning asosiy xarakteristikasini belgilaydi – sig’imlik va sizdirish xossalari hamda ularning kesim va maydon bo’ylab o’zgarishi. Yotqiziqlarning genezisini o’rganish asosida tutqichlarni bashoratlash va izlash ishlari amalga oshiriladi. Tabiiy saqlagichlar mono- va polifatsial bo’lishi mumkin. Ikkinchi holatda, masalan, turli oqim qumlari almashib keyin allyuvial yotqiziqlar bilan birgalikda yagona gidrodinamik tizimni hosil qiladi. Fatsial o’zgaruvchanlik yagona saqlagichning fizikaviy xossalarida, uglevodorodlarning migratsiyasi va akkumulyatsiyasi jarayonlarida namoyon bo’ladi. Tabiiy saqlagichni tashkil etuvchi elementlar orasidagi o’zaro munosabatning xarakteriga ko’ra tabiiy saqlagichning tartibi aniqlanadi – oddiy (mukammalashgan va mukammallashmagan) va murakkab. Bu tushunchalardan foydalanish shu bilan bog’liqki, kollektor qatlamlar oralig’ida ko’pincha o’tkazuvchan pachka yotadi, ya’ni kollektorlar oralig’ida o’tkazmas pachka mavjud bo’lmaydi. Bunday hollarda qatlamlar yagona suvneft yoki gazneft chegarasiga ega bo’lishi mumkin va ular orasida gidrodinamik aloqa bo’ladi. Oddiy mukammal tabiiy saqlagich – bu pastdan va yuqoridan o’tkazmas qatlam bilan berkilgan kollektor qatlam ( qoplama+kollektor+qoplama ) yoki o’tkazmas va oraliq pachkalarning turli ko’rinishda birgalikdagi kollektor qatlam ( qoplama + oraliq pachka + kollektor + qoplama yoki qoplama + kollektor + oraliq pachka + qoplama ). Oddiy nomukammal tabiiy saqlagich – oddiy mukammal tabiiy saqlagichni bir qismi va qoplab turuvchi va/yoki oraliq pachkalar bilan pastdan berkilgan kollektor qatlam yoki kollektor jinsni quyi yoki yuqori o’tkazmas jinslar bilan birlashmasi bilan namoyon bo’lgan: oraliq pachka + kollektor; kollektor + oraliq pachka; oraliq pachka + kollektor + oraliq qatlam; qoplama + kollektor yoki kollektor + qoplama.

Murakkab tabiiy saqlagich – bir nechta kollektor qatlamlarning o’tkazmas jinslar va oraliq pachkalar bilan turli ko’rinishda birgalikdagi majmuidan iborat. Bunda o’tkazmas jinslar hamma kollektor jinslar uchun ham yuqoridan ham pastdan yagona bo’lishi lozim. Tabiiy saqlagichning juda muhim xarakteristikasi – ularning tarqalish maydoni hisoblanadi. Uglevodorodlarning hajmi va ularni turli genetik va morfologik tutqichlardagi konsentratsiyasi shunga bog’liq. Tabiiy saqlagichlar tarqalishiga ko’ra lokal, zonal yoki regional bo’lishi mumkin. Tabiiy saqlagichning morfologik turini aniqlash saqlagichning tarqalish chegarasini belgilash, tutqichlar hosil bo’lishi qulay bo’lgan joylarni aniqlash va bashoratlash imkonini beradi. Tutqichlar. Tabiiy saqlagichlarning neft va gazni tutib qolishi mumkin bo’lgan va ularni to’plami hosil bo’ladigan qismi tutqichlar deb ataladi. Qatlamli va massiv saqlagichlarda qatlamlarni qavariq bukilmalari yoki gumbazsimon shakldagi rif massivlari neft va gaz uchun tutqich hisoblanadi. Litogik chegaralangan (linzasimon) tabiiy saqlagichlarning o’zi neft va gaz tutqichlari bo’lib xizmat qiladi. Hosil bo’lishiga ko’ra tutqichlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Tuzilmali tutqichlar – qatlamlarning bukilishi va (yoki) ularni butunligining buzilishi natijasida hosil bo’ladi. 2. Stratigrafik tutqichlar – cho’kindilar to’planishidagi tanaffus vaqtida kollektor qatlamlarning yemirilishi (yuvilib ketishi) va undan keyin o’tkazmas jinslar bilan qoplanishi natijasida hosil bo’ladi. Cho’kindi to’planishidagi tanaffusdan keyin hosil bo’lgan jins qatlamlari oddiy tuzilma shaklida yotishi bilan xarakterlanadi. Bu qatlamlarni avval hosil bo’lgan qatlamlardan ajratib turuvchi yuza stratigrafik nomuvofiqlik yuzasi deyiladi. 3. Litologik tutqichlar – g’ovak o’tkazuvchan jinslarning o’tkazmas jinslar bilan litologik aralashuvi natijasida hosil bo’ladi. 4. Rifogen tutqichlar – rif quruvchi organizmlarning (korallar, mshankalar) hayot faoliyatining tugashi natijasida ularning skelit qoldiqlarini rif

shaklida to’planishi va uning o’tkazmas jinslar bilan qoplanishi tufayli hosil bo’ladi. Neft va gaz uyumlari Neft va gaz to’plamlari regional va lokal turlarga bo’linadi. Lokal to’plamlar toifasiga neft va gaz uyumlari va konlari kiradi. Uglevodorodlarning regional to’plamlari toifasiga neftgaz to’planish zonalari, neftgazli viloyatlar va hududlar kiradi. Neft va gaz uyumi – neft va gazning o’tkazuvchan – g’ovak va darzli kollektorlardagi alohida tabiiy to’plamidan iborat. Uyum tabiiy saqlagichning neft va gazni haydovchi kuchlar bilan unga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar tenglashgan qismida hosil bo’ladi. Uyumning shakli va o’lchamlari tutqichning shakli va o’lchamlariga bog’liq. Neft va gaz koni – maydonining o’lchamlari bilan chegaralangan va Yer qobig’idagi bir yoki bir nechta tabiiy tutqichlar bilan bog’liq neft va gaz uyumlari to’plamidan iborat. Gaz, neft va suv tutqichda o’zining zichligiga muvofiq joylashadi. Gaz eng yengil bo’lganligiga sababli tabiiy saqlagichning yuqori qismida qoplama tagida joylashadi. Pastdagi bo’shliqlarni neft va uning tagini suv egallaydi. Neft va gaz uyumlarining elementlari . Neft va gaz uyumlarida bir nechta elementlar ajratiladi. Gaz va neft, neft va suv chegarasi yuzalari gazneft va suvneft chegarasi yuzasi deb yuritiladi. Suvneft (gazneft) chegarasi yuzasi bilan mahsuldor qatlamni ustki yuzasining kesishish chizig’i tashqi neftlilik (gazlilik) konturi deb yuritiladi. Agar chegara yuzasi gorizantal bo’lsa, neftlilik (gazlilik) konturi rejada qatlamning ustki yuzasi izogipslari bilan paralel bo’ladi. Neft – suv (gaz-neft) chegarasi qiya bo’lganda esa neftlilik (gazlilik) konturi tuzilma xaritasida qatlamni ustki yuzasi izogipslarini kesib o’tadi. Suvneft (gazneft) chegarasi yuzasi bilan mahsuldor qatlamning ostki yuzasining kesishishidan hosil bo’lgan chiziq ichki neftlilik (gazlilik) konturi deb

yuritiladi (3.7 а -rasm). Massiv tabiiy saqlagichlardagi uyumlarda ichki konturlar mavjud bo’lmaydi (3.7b-rasm). rasm. Gumbazsimon uyum 3.7b-rasm. Massiv uyum 1 – ichki gazlilik konturi; 2 – 1 – tashqi gazlilik konturi; 2 –tashqi tashqi gazlilik konturi; 3 – ichki neftlilik konturi. neftlilik konturi; 4 – tashqi neftlilik konturi. Uyum neft va gazdan iborat bo’lib, undagi neftning egallagan hajmi gazga nisbatan ancha katta bo’lsa bunday uyumlar gaz shapkali neft uyumi deb yuritiladi. Agar uyumda neft gazga nisbatan juda kam bo’lsa, u holda neft xoshiyali gaz uyumi deyiladi. Ko’pchilik hollarda yer qarida suv bilan bevosita chegaralangan gaz uyumi yoki gaz to’plami mavjud bo’lmagan neft uyumlari uchraydi. Uyumning uzunligi, kengligi va maydoni uning ichki – tashqi neftlilik (gazlilik) konturlarini gorizontal tekislikdagi proyeksiyasiga qarab aniqlanadi. Uyumning balandligi uning ostki yuzasi bilan eng yuqori nuqtasigacha bo’lgan vertikal masofadan iborat. Neft va gaz uyumlari tasnifi. Har xil turdagi neft va gaz uyumlarining tasnifini tuzish bo’yicha bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Ular orasida I. O. Brod, N. A. Eremenko, N.YU.Uspenskiy, A.A.Bakirovlar tomonidan ishlab chiqilgan tasniflar tahsinga loyiq. A. A. Bakirovning tutqichlar hosil bo’lishining ososiy xususiyatlarini hisobga olib tuzgan tasnifiga muvofiq lokal neft va gaz to’plamlarining to’rtta sinfi ajratiladi. Bular tuzilmali uyumlar, stratigrafik uyumlar, litologik uyumlar va rif uyumlari.

rasm. Gumbazli uyumlar a – buzilmagan; b – buzilgan; c – murakkablashgan kriptodiapir yoki vulqon hosilasidagi tuzilma; d – tuz gumbazli tuzilma; 1 – kesmada neft; 2 – rejada neft; 3 – mahsuldor qatlam yuzasi bo’yicha stratoizogipslar; 4 – buzilishlar; 5 – ohaktoshlar; 6 – vulqon hosilasi; 7 – tuz gumbazi; 8 – qumlar; 9 – gillar; 10 – neftlilik konturi. Tuzilmali uyumlar . Antiklinal tuzilmali uyumlar alohida antiklinalga mansub bo’lib, yer bagrida ular uzilma bilan buzilgan holda ham uchraydi. Gumbazli uyum, antiklinal tuzilmaning gumbaz qismiga joylashgan bo’lib, uzilmasiz bo’lishi mumkin, ba’zan esa uzilma o’tgan bo’lishi mumkin, hamda diapir hodisasi bo’lishi mumkin yoki loyli vulqon, tuz gumbaziga mansub bo’lishi mumkin (rasm). Tektonik ekranlangan uyumlar aksariyat tushilma uzilma yoki ko’tarilma uzilma tufayli hosil bo’ladi va tuzilmaning gumbazi qanotida yoki pereklinal qismida joylashishi mumkin (rasm).

rasm. Tektonik ekranlangan uyumlar. a – tushilma uzilma (sbros) oldi; b –ko’tarilma uzilma oldi; c – surilma osti; d– tuz gumbazli tuzilma. Kontakt oldi uyumlari mahsuldor qatlamining tuzli gumbaz yoki balchiq vulqonga tutashgan joyida hosil bo’ladi (3.9-rasm). Monoklinallar bog’liq uyumlar aksariyat fleksura yoki tuzilmali bug’un yoki buzilma bilan bog’liq bo’ladi. Sinklinal tuzilma uyumlari aksariyat sinklinalning qanotlarida suvsiz kollektorlarda hosil bo’ladi. Ular juda kam uchraydi (AQSh da va Hindistonda mavjuddir).

rasm. Tutash yuza uyumlari. a – tuz gumbazi bilan bog’liq; b – diapir o’zagi yoki balchiq vulqonining hosilalari bilan bog’liq; v – vulqon hosilalari bilan bog’liq. Rif uyumlari. Rifli uyumlar aksariyat bitta suv-neft chizig’iga ega bo’ladilar. O’zbekiston sharoitida (G’arbiy O’zbekistonda) ko’pgina rifli neft, gazkondensat va gaz konlari mavjud. Bu yerlarda rif massiviga jami zaxiraning 75-80 %, rif usti yotqiziqlarida, qolganlarida 20-25 % joylashgan (Sho’rtan, Kukdumaloq, Dengizkul, O’rtabuloq va boshqalar). Rus platformasi konlarida ham rif massivlari uchraydi (rasm). rasm. Rifogen uyumlar. a – yakka rif massivlariga joylashgan; b – bir guruh rif massivlariga joylashgan. Litologik turdagi uyumlar. Litologik ekranlangan uyumlar qatlamning qiyiqlanishi (tugashi) yoki o’tkazuvchi jinsning o’tkazmaydigan jins bilan almashinuvi tufayli hosil bo’ladi. Shu turda asfalt yoki bitum hosil bo’lishi natijasida qatlam bir tomonidan to’silib qolgan uyumlar ham kiradi (rasm).

rasm. Litologik ekranlangan uyumlar. a – tabaqalar ko’tarilishi bo’yicha kollektor jinslarning qiyiqlanish maydonlari bilan bog’liq; b – o’tkazuvchan jinslarning o’tkazmas jinslar bilan aralashishi bilan bog’liq; v – asfalt bilan to’silgan. Litologik chegaralangan uyumlar qadimgi daryolar o’zanida hosil bo’lishi mumkin (yengsimon uyumlar), undan tashqari dengizning qirg’oq qismida valsimon yotqiziqlarning bir qismida yoki atrofi gillar bilan o’ralib qolgan qum linzalarda hosil bo’lishi mumkin. Bunday uyumlar Farg’ona vodiysidagi neogen yotqiziqlarida ko’plab uchraydi. Ularning tasnifi va holatlarini Z. M. Mashrabov va boshqalar ko’p tahlil qilganlar (rasm). rasm. Litologik chegaralangan uyumlar. a – qazilma daryo o’zanlarining qumli hosilalariga joylashgan; b – qazilma barlarning devorsimon to’plangan qumtoshlariga joylashgan; v – uyasimon yotqizilgan qumtoshlar kollektorlarida joylashgan.

Stratigrafik turdagi uyumlar. Stratigrafik turdagi uyumlar aksariyat kollektor qatlamlar tuzilmasining yuvilib ketishi va uning ustiga yosh tog’ jinslarini stratigrafik normuvofiqliklar bilan yotishi natijasida hosil bo’ladi. Stratigrafik sinf uyumlari antiklinal, gumbazsimon va monoklinal tuzilma- larda ham kuzatiladi (rasm). Neft va gaz uyumlarining yuqorida keltirilgan tasnifi neft va gaz geologiyasi fanlarining hozirgi rivojlanish bosqichida Yer qobig’ining neftgazliligini bashoratlashga gidrodinamik yondoshishga asosan A.A.Abidov tomonidan to’ldirilib qayta ishlab chiqilgan. rasm. Stratigrafik sinfning uyumlari. Neftgazgeologik rayonlashtirish Yer qobig’ida ma’lum geologik qoidalarga asoslanib neftgazgeologik jihatdan belgilangan hudud va akvatoriyalarda ajratilgan turli toifadagi neftgaz to’plamlarini tarqalish xossa-xususiyatlarini ma’lum o’lkalarda, ya’ni regional miqyosda, qonuniyatlarini esa global miqyosda o’rganishlik tadqiq etilayotgan geologik makonda yangi neftgaz to’plamlarini ilmiy bashoratlash imkonini beradi. Yagona prinsip asosida ma’lum hudud va akvatoriyalarda turli toifadagi neftgaz to’plamlarini ajratishlik geologiya fanida keng qo’llaniladigan muqobillik (analogiya) usuli asosida biron-bir kam o’rganilgan neftgaz to’plami uchun boshqa bir mukammal tadqiq etilgan neftgaz to’plamining xossa-xususiyatlarini qo’llash va buning asosida yangi neftgaz konlari mavjudligini ilmiy bashorat etish uchun zamin yaratadi.

Bu borada chet ellardagi neftgaz to’plamlari chegaralarini ajratishlik, tektonik, litologik, geodinamik jihatdan tuzilish xossa-xususiyatlarini bilishlik talaba yoki mutaxassis uchun kelgusida o’zi ish olib boradigan hududga mos neftgaz to’plamlarini ajratib olib, undagi xossa-xususiyatlarni o’zi ishlayotgan hududga tadbiq etish imkonini beradi. Neftgaz to’plamlarining turli toifalarini ajratishlik ularni faqatgina sifat jihatdan emas, balki ularda to’plangan neft va gaz resurslarini miqdoriy baholashga ham asos bo’lib xizmat qiladi. Buning natijasida har bir ajratilgan neftgaz to’plamida neftgaz qidiruv va razvedka ishlarining yo’nalishi hamda hajmini belgilash imkonini berib, yangi neft va gaz konlarini ochishga xizmat qiladi. Klassik neft va gaz geologiyasi fanida neftgaz to’plamlarini ajratish borasida ikki oqim vujudga keldi. Birinchi oqim tarafdorlari I.M.Gubkin ta’limotini mukammallashtirib, neftgaz territoriyalarini o’rganishda tektonik jarayonlar hal qiluvchi mezon ekanligini isbotlab berdilar. Bu yo’nalish tadqiqot qoidalari A. A. Bakirov tomonidan mukammal ishlab chiqildi. Bunga asosan neftgazli territoriyalar o’zlarining tektonik rivoji va tuzilishiga muvofiq bir elementlar birliklariga ajratiladi va ularning yig’indisi neftgazli territoriya va akvatoriyalarning yaxlit bir tizimini tashkil qiladi. Yuqori birlikdan quyi birlikka tomon yaxlit bir neftgazli territoriya yoki akvatoriya tizimi tarkibida quyidagi elementlar ajratiladi: neftgazli provinsiya - neftgazli oblast - neftgazli rayon - neftgaz yig’iluvchi zona - neftgaz konlari - neftgaz uyumlari. Ikkinchi oqim tarafdorlari (K. P. Kaliskiy, I.O.Brod, N.B.Vassoevich, I.V.Visoskiy, V.B.Olenin, B.A.Sokolov va boshqalar) ushbu neftgaz elementlaridan farqli ravishda asosiy birlik sifatida “neftgaz havzalari” ni ajratishni tavsiya etadilar. “Basseyn” (“havza”) yo’nalishidagi neftgazgeologik rayonlashtirishning amaliyotga mos tushmaydigan taraflari haqida tektonik omilni asosiy mezon sifatida ilgari surib, neftgaz provinsiya va oblastlarini ajratishni tavsiya etgan olim A.A.Bakirov to’la-to’kis o’z asarlarida to’xtalib, shunday

yozgan: “Basseyn – bu fransuzcha [bassin] so’zidan olingan va egiklik, vanna shaklini bildiradi, tabiatda esa biz neftgaz to’plamlarini regional ko’tarilmalarda – gumbazsimon turlarida, anteklizalarda, megavallarda ham keng tarqalganligini ko’ramiz. Demak, “neftgaz basseyn” larini rayonlashtirishning asosiy birligi sifatida ajratishlik amaliyot nuqtai nazaridan neftgazgeologiya faniga mos kelmaydi”. Neftgazgeologik rayonlashtirish – tadqiq etilayotgan hudud yoki akvatoriyani geotektonik tuzilishiga hamda uni tashkil qilgan cho’kindi jinslar tarkibi va regional neftgazliligiga qarab turli tartibdagi bir-biriga bog’liq bo’lgan bo’laklarga ajratishdir. Ma’lum qoidalarga asosan ajratilgan bu bo’laklar neftgazgeologik elementlar deb ataladi. Quyida neftgazgeologik elementlarning prof. A. A. Bakirov tavsiya etgan tushunchalarini keltiramiz. Neftgaz provinsiyasi (NGP) – geologik tuzilishi va shakllanish tarixi, shuningdek neftgazning stratigrafik kengligi jihatidan umumiyligi bilan farqlanadigan turli geotuzilmalardan tarkib topgan yaxlit bir geologik hudud. Neftgaz oblasti (NGO) – geologik tuzilishi, rivojlanish tarixi va har bir geologik davr mobaynida neftgaz hosil bo’lishi va yig’ilishida o’tmish (paleo) geografik va tektonik sharoitlarning umumiyligi bilan farqlanadigan yaxlit bir yirik geotuzilma tarkibidagi hududdir. Neftgaz rayoni (NGR) – neftgaz oblastining bir bo’lagi bo’lib, geotuzilmalarning xossa va xususiyatlariga qarab ajratiladigan u yoki bu neftgaz to’planuvchi zonalarning yig’indisidan iborat bo’ladi. Neftgaz yig’iluvchi zonalar – geologik jihatdan o’xshash, bir-biri bilan genetik jihatdan bog’liq va yondosh, bir guruhga mansub tutqichlardagi konlarning yig’indisidir. Neftgaz konlari – bir kichik mahalliy maydonda joylashgan bir yoki bir necha tutqichlardagi neftgaz uyumlarining yig’indisidir.

Neftgaz uyumlari – bir yoki bir necha qatlamlarda umumiy neft-gaz-suv yoki neft-suv chegarasi bilan nazorat qilib turiladigan yagona to’plam. Neftgaz provinsiyalari uyushmasi – geologik jihatdan yagona bo’lgan va bir yoshda yoki rivojlanish tarixi jinsan bog’liq platforma hududida ajratilgan barcha neftgaz provinsiyalarining yig’indisi. Neftgaz provinsiyalari kamari (tasmasi) – geologik jihatdan yagona bo’lgan va bir yoshdagi burmachanlik hududida ajratilgan neftgaz provinsiyalari yig’indisi. Yuqorida keltirilgan qonun-qoidalar va tushunchalar asosida Yer kurrasidagi har bir litosfera plitasining turli geosinklinallari va platformalaridagi ikkinchi darajali geotuzilmalar tahlil etib chiqildi. Bunda ularning cho’kindi jins yotqiziqlarida neftgaz bo’ylama kesim bo’yicha qanday tarqalgani mufassal o’rganib chiqildi. Buning natijasida neftgazning aniqlangan va bashorat etilayotgan stratigrafik kengligini har bir ikkinchi darajali geotuzilmalarda aniqlandi. Natijada, platformalar, geosinklinallar, o’tish hududlarida neftgaz oblastlarini ajratish imkoni tug’ildi. Shu yo’l bilan kurramiz litosfera plitalarida 500 dan ziyod neftgaz oblastlari (shu jumladan bashorat etilayotganlari) chegaralab chiqildi va o’rganildi. Turli yoshdagi platforma va geosinklinallarning har qaysisida neftgazning bir xil yoki yaqin stratigrafik kengligi bilan tavsiflanadigan neftgaz oblastlari provinsiyalarga biriktirildi. Shu yo’l bilan muallif xaritasiga muvofiq Yer kurrasida 500 dan ziyod neftgaz oblastlarini birlashtiruvchi yuzdan ortiq neftgaz provinsiyalari chegaralanib chiqildi. Neftgaz provinsiyalari neftgazning aniqlangan va bashorat etilayotgan stratigrafik kengligi jihatidan yetti turga bo’linadi: yuqori proterozoy- paleozoy, paleozoy, paleozoy-mezozoy, mezozoy, mezozoy-kaynozoy, kaynozoy va paleozoy-mezozoy-kaynozoy. Shunday qilib, neftgaz hududlari va akvatoriyalari klassik prinsiplar asosida so’nggi ma’lumotlarga tayanib qaytadan o’rganilgan va Dunyo litosfera plitalari birinchi marotaba neftgazgeologik jihatdan rayonlashtirib chiqilgan. A dabiyotlar :

1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000.

Похожие

Neft va gaz zahiralarini hisoblash

Neft va gaz konlarini qidirish

Neft va gaz uyumlarini ishlatish tizimlari

Neft va gaz uyumlarining energetik tavsifi

Neft va gaz uyumlarini ōrganish usullari