Texnologik jarayondagi fazalar o‘rni va ularning matematik ko‘rinishlari - Горное дело - Рефераты

Texnologik jarayondagi fazalar o‘rni va ularning matematik ko‘rinishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

205 KB

Texnologik jarayondagi fazalar o‘ rni va ularning matematik k o‘ rinishlari Reja: 1. Mis ashyolarini boyitish 2. Xomashyo va shixtalarni tayyorlash hamda uzatish

H ar qanday texnologik jarayonning maqsadi boshlang‘ich xom ashyo dan avvaldan rejalashtirilgan va kutilgan tayyor yoki yarimtayyor mah su lot ni olishdir. Avvaldan kutilgan mahsulotni olish uchun hamisha intilish b o‘ lib kelgan. Xomashyo tarkibidan biror metalni sof holda olish uchun texno logik jarayonni olib borayotganda imkon darajasida uning tarkibidagi metalni k o‘ proq ajratib olishga harakat qilinadi. Buning uchun juda k o‘ p texnologik omillar mavjud b o‘ lib, ularning deyarli hammasi ham jarayon ning borishiga o‘ z ta’sirini k o‘ rsatadi. Iqtisodiy, ekologik va bosh qa omillar garchi texnologik jarayonni tanlash paytida ta’sir k o‘ r satsa-da, bu b o‘ limda ular e’tiborga olinmaydi. Texnologik jarayonning asosiy omillaridan biri sifatida berilgan ma’lum boshlang‘ich material va energiya tashuvchini qabul qilish mum kin. Bosh lang‘ich ma’lum materialga turli tarkibdagi qattiq, suyuq va gazsimon fazalar kiradi. Demak, j li fazaning ashyo tasnifi, uning massa si va komponent yoki elementlarning tortma (og‘irlik miqdorda) konsen tratsiyasi bilan aniqlanadi (2.2 - jadval). Shaxsiy faza (j) indeksi bilan belgilansa, unda uning komponent yoki element tarkibi {X i } konsentratsiya yig‘indisi (ko‘plik) yoki [X k ] bilan belgilanadi. Bunda: i-komponent yoki k-element indeksidir. Unda j-fazasini [X ij ] j (X OF k ) yoki [X kj ] j (X OF k ) komponentlar yoki elementlar konsentratsiya yig‘indisi deb tushunish kerak. (0) indeksining birinchi zona “og‘irlik” birligi, ya’ni X OF ij = % X OF ij /100 bo‘lsa, (OF) indeks yo‘qligi esa mol birligidir. Faza tarkibini elementlar bo‘yicha ta’riflash lozim bo‘lganda, elementlar uchun “k” indeksini qo‘llash ma’qul.

Unda j faza uchun {X kj } yoki (X OF kj ), X 0 kj =%X kj /100 Fazalarning ashyolar tengligida ular massasining doimiy ligi e’tiborga olinadi. Shuning uchun ham j fazaning element tarkibi uchun M k j belgilansa, M kj =M k j X ij element massasini tashkil etadi. Bunda element konsentratsiyasini aniqlash uchun molli {X kj } yoki og‘irlikli (X OF k ) ulush ishlatishdan qat’i nazar, yuqorida ko‘rsatilgan M kj element massasiga teng bo‘laveradi va ushbu tenglikka rioya qilinadi: Σ X kj =1 Σ X OF kj =1 Agar tashqi massa almashinuv kechmasa, borayotgan j-fazalar ichida element tarkibi o‘zgarmaydi (bu haqda 2.3-jadvalda batafsil ko‘rsa til gan). Mis sanoatidagi jarayonda qatnashadigan barcha element va kom po nentlarni o‘rganadigan bo‘lsak, ularning soni juda ko‘p. Shuning uchun ham fazalarda uchraydigan element va komponentlarning bir xilli gini ta’minlash, tushunarli bo‘lish uchun ham indekslar bilan fazalar bel gilab chiqiladi. Agar fazalarning elementar tarkibi va ularning massasi yoki ele ment tarkibiga kiruvchilarning massasi aniq bo‘lsa, bu holda fazalar ning massa tasnifi osongina aniqlanadi va bir xil bo‘ladi. Molekular ulush va konsentratsiya uchun ham deyarli shunday yoziladi: M j = Σ M ij = Σ M j∙ X ij

Agar fazada jarayon tashqi massa va almashinuvlarsiz borsa, faza lar massa tasnifi tortma ulushi tarkibini aniqlaydi, ya’ni bo‘ladi, biroq hamma vaqtda ham bu tenglik ro‘y bermaydi. Bunda M j o – i-li komponentning molekular og‘irligi. Komponentlar massasidan iborat fazalar massasining yig‘in disi o‘zgar mas doimiy bo‘lib qoladi. Agar fazalarning molli (ya’ni gramm -molekulasi) massasi ko‘rilayotgan bo‘lsa, u holda u ichki fazadagi kimyo viy jarayon larga bog‘ liq bo‘lib, o‘zgaruvchan qiymatga ega bo‘la di. Shu ning uchun ham xomashyo tengligi keltirib chiqarilayotganda yoki hisoblash paytida kompo nentlar molli konsentratsiyasidan ele mentlar bo‘yicha molli konsen tratsiyaga qayta o‘giriladi. Molli konsentratsiyadan tortma konsentratsiyaga quyidagi ma’lum formula orqali o‘girish maqsadga muvofiqdir. 2.3-jadval Ayrim qo‘llaniladigan formula, belgilar va birikmalarning ko‘rsatkichlari, parametrlarining xususiyatlari [8] № Nomlanishi Ko‘ rsat ki - chi Birligi Ani q las h formul asi 1 2 3 4 51 jdM dM i

1 Indekslar 1.1 K omponentlar i 1.2 Fazalar J 1.3 Elementlar k 1.4 K imyoviy reak - siyalar s 1.5 Erkin indekslar m n o p 2 Sistemadagi molli massalar M mol 3 Mi qd ori (konsen - tratsiya) X 3. 1. Fazadagi element ning mi q dori N 4 Faollik koeffitsiyent i y 5 Faollik a 6 . Entalpiya (ental - piya ning o‘ garishi) N I  N 6. 1. Entropiya (entro - piya ning o‘ zgarishi) S I  S k kal/mo l 6 . 2. H arorat T K 0 C 6. 3. Bosim P Pa 6. 4. H ajm V m 3 litr 6. 5. Oltingugurt- P s2-o2

kislorod li potensial 6. 6. K imyoviy reaksiyadagi muvozanat doimiy ligi k l 7 . Erkinlik darajasi soni f O‘rgani layotgan fazada biror komponent {x ij } yoki {x ij 0 } tarkibi bilan ma’lum. Unda barcha komponentlar soni ham ma’lum bo‘ladi. Fazalarning miqdor tasnifi {M ij } yoki {M ij 0 } komponentlarning tortma yoki molekular massasiga asoslanadi. Unda M i = Σ M ij , M 0 i = Σ M 0 i = Σ M T ij . Tortma konsentrat siya uchun 2.2-jadvaldan ma’lumki, suyuq faza ishtirok etayotgan metalli (mis), metall (temir), shteyn va shlak birikmada ishtirok etsa, qattiq faza da esa “mag netit”, kremniy dioksidi va uglerod birikmalaridan ibo rat ekanligi ma’lum. Fazalardagi barcha birikmalarga birinchi fazada joylash ganligi j=1 ikkinchidagi j=2 va hokazo indeks qo‘yilgan. Kom po nentlarga esa i=1, i=2 va hokazolar qo‘yilgan. Demak, so‘roq faza dagi “metall” (mis) j=1da (3-katakchada) 15 ta komponent ishtirok e t - moq da yoki qattiq fazada magnetit j=5 da 1 ta komponent qatnash moq da, yani X 7,5 , bu 7-tartibdagi qatorga to‘g‘ri keladi. Qolgan lari ham xuddi shu usulda texnologik jarayonda qatnashgan omillarni hisoblash mumkin. Uning xossasi bitta o‘zgaruvchan miqdorga bog‘liq bo‘lsa, u eng od diy hol bo‘lib, uni o‘rganish juda oson. Misol uchun bitta komponent konsen tratsiyasi X i      tij Tj Tij Tj X M M M

yoki ikki komponentlar konsentratsiyasi nisbatini olishimiz mumkin. X i /X i+1 olishimiz mumkin. Argument sifatida bitta o‘zgaruvchili ko‘rsatkichni statistik qayta ish lab, grafikda chiziqchalar to‘g‘ri yoki yarim aylana (yoy) shaklida qayta ishla nadi (chiziladi). Ikki o‘zgaruvchi omil ta’siri aks etgan chiz ma bog‘liq likni tekislikdan aniq ko‘rish va unda ularning tasvirini bayon etish oson. Uchta o‘zgaruvchi omilning ko‘rinishini tasvirlash uchun uch xil ko‘rini shli ikki tomonlama qirqim holida namoyon etish mum kin. Biroq aslida amalda bitta o‘zgaruvchi bo‘lgan taqdirdagina bog‘liq lik xususiya tini gra fik chizma orqali tasvirlash mumkin. Ikkita o‘zga ruvchi uchun esa chiz mada uchinchi koordinata o‘qini chizish va tasvirlash kerak, ammo buni tekislikda tasvirlash qiyin. Agar tarkib ikki noma’lum o‘zgaruvchanlik bilan izohlanadigan bo‘lsa, tarkib xususiyatining bog‘liqligini tasvirlash uchun izochiziq usu li qo‘lla niladi. Bunda X 1 , X 2 koordinatalaridagi nuqtalarning geo metrik o‘rni izo chiziq hisoblanib, F(X 1 , X 2 )=const talabiga javob be rishi kerak. Xususiyatlarning oraliq belgilari, xossalari grafik inter pola ts iya yo‘li bilan aniqlanadi. Agar tadqiq etiluvchi xususiyat ikki qismdan tarkib topuvchi sistema yoki fazaga bog‘liq holatda bo‘lsa, amalda u bir qism kompo nentning xossasi orqali aniqlanadi. X y +X y =1 yoki X y b+X y b=1 Bunday sistemalar binar (ikkilik) sistemalar deb nomlanadi (2. 9 -rasm). Uch qism (X y –X y –X y )dan tashkil topgan sistema uchlik siste malar deyiladi.

2.9-rasm. X 1 -X 2 sistema uchun binar turidagi diagramma xususiyati. Konsentratsiyalar orasidagi bog‘liqlik berilgan tarkib nuqta sini bir xil aniqlash konsent r atsion uchlikning X 1j =1, X 2j =1, X 3j =1 koordinatalari (X 1j , X 2j , X 3j )dan foydalanish imkonini beradi. Nuqta konsentratsiya uchburchagida berilgan tarkibiga mos keluv chi holatini ikki usul orqali belgilash mumkin bo‘ladi: - perpendikular bo‘yicha ; - tutashib kesuvchi chiziqlar bo‘yicha aniqlash. Har ikkala usul 2.10, 2.11-rasmlarda ko‘rsatilgan. Nisbatan murakkab sistemalarni grafik tasavvur etish usullari ham mavjud. To‘rt qismdan tarkib topgan va X 1j +X 2j +X 3j +X 4j =1 tengligi (nis bati) bilan bog‘langan sistemani, uchlik sistemaga o‘xshash holatda, konsent r atsion tetraedrda

grafik tasvirlash mumkin. Xususiyatlarning izo ustki tengligini konsentratsion tetraedrda grafik ko‘rsatish mumkin [8]. Amalda tutashib kesuvchi chiziqlar usulidan foydalaniladi. Tutashib kesuvchi chiziqlar tekisligidagi holati sistemaga xos tarkib-xususiyatdan kelib chiqib, diagramma tarkib berish shartlari bilan aniqlanadi. (X 1 j =cons t , X 2 j –X 3 j –X 4 j ) 2.10-rasm. X 1 –X 2 –X 3 (F-izoliniya) konsentratsion uchburchakda perpendikular chiziqlar yordamida M(X 1 ) nuqtada fazalar xususiyatini aniqlash (parallel chiziqlar o‘tkazish orqali).

2.11-rasm. X 1 –X 2 –X 3 (F-izoliniya) konsentratsion uchburchakda kesuvchi chiziqlar yordamida M(X 1 ) nuqtadagi fazalar xususiyatini aniqlash (perpendikular chiziqlar chizish orqali). konsentratsion uchligi tarzida bo‘lib, bunda X 2j +X 3j +X 4j =1-X 1j Konsent r atsion tetraedr uchun tutashib kesuvchi chiziqlar tekis ligidagi usulini qo‘llash mumkin [8] (38-bet 2.5; 2.6-rasmlarda berilgan). Adabiyotlarda sistema uchun besh, olti faza tashkil topuvchi diag ram ma ning tarkib-xususiyati haqida ham yo‘ldosh ko‘rsatmalar uchraydi. n–o‘lchovli uchburchakda nuqtaning holatini loyihalash Premel usuli orqali aniqlanadi, bu (n=1)–o‘lchovli uchburchak bo‘lib, o‘lchovli qirqim tekis likda teng qilib tutashguncha davom etadi.

Bu murakkab usul bo‘lib, metallurglarga qaraganda matematiklar uchun ko‘proq qiziqish uyg‘otadigan soha deyish mumkin. Texnologik jarayonlarni tahlil qilish, ularning nazariyasini bilish uchun, avvalo, fazalarning asosiy xossalarini va unga bog‘liq bo‘l gan boshqa omillarni (tarkibi va hokazo) tushunish kerak. Fazalar tarkibi komponentlar {X i } j {X i 0 } j yoki elementlarning molli yoxud massali miqdoriga bog‘liq. Shu miqdorga bog‘liqlik massali xususiyatini fazalar funksiyasi deb olish to ‘ g ‘ ri bo‘ladi. Fizik-kimyoviy sistemada ularning tarkib xususiyatini tasavvur qilib, o‘rganishning eng oson usullaridan biri jadval asosida ko‘rib chiqishdir . Chun ki jadvalga fazaning turli tarkibdagi xususiyat va xossa lari alohida yozib boriladi. Jadval asosida tarkibiga qarab, ularning xossalari va unga bog‘liq bo‘lgan boshqa xususiyatlarini grafikka tushi rish mumkin. Fizik - kimyoviy sistemada ularning tartibiga qarab xususiyat larining bog‘liqlik jadvalini quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin: № Xosalarning ko‘rsatkichi Berilgan tashqi omillar orqali ko‘rsatilgan nuqta lardagi fazalar tartibi (R,T,V) X 1 X 2 X 3 X m Mis ashyolarini boyitish Mis rudalarini to‘g‘ridan - to‘g‘ri eritish, qayta ishlash doimo iqti sodiy samara beravermaydi. Shuning uchun ham minora pechidan bosh qa qolgan pechlar,

asosan, mis rudalari boyitilgandan keyingina boyit mani qayta ish lash ga mo‘ljallangan. Minora pech, asosan, tarkibida 1–3% yoki undan yuqori bo‘lgan rudalarnigina qayta ishlab kelmoqda. Shunin g dek, to‘g‘ri dan - to‘g‘ri misli rudani pirometallurgiya usuli or qa li qayta ish lash ham kam miqdorda bo‘lsa-da, qo‘llanib kelin moqda. Ayniqsa, AQSH, Kanada, Avstra liya mam lakat larida gidrome tal - lurgiya, ya’ni uyum li, bakteriyali va yerosti tanlab eritish orqali qayta ish lash usuli keng qo‘llaniladi . Demak, bu mavjud bo‘lgan mis olish usullaridan keng tarqalgan mis boyitmasini pirometallurgiya usuli bilan qayta ishlashga moslash tirilgan turidir. Mis boyitmasini olish uchun, asosan, saylanma (selektiv) flotatsiya usuli keng qo‘llanib kelinmoqda. Mis rudasi x oh ochiq, x oh yopiq usulda qazib olin masin, mis boyitish fabrikasiga temiryo‘l vagon larida yoki avto mobil trans port lari orqali keltiriladi. Keltirilgan ruda lar har xil hajm va shaklda bo‘ladi. Shuning uchun ular mayda lagich va tegirmonlarda may dalanib saralanadi. Maydalash va yanchish jarayoni bir necha bosqichda, bir necha xil turlardan iborat bo‘lgan tegirmon va maydalagichlarda olib boriladi. Birin chi bosqichda 300– 1500 mm.li ruda kelib tushadi va jag‘li, konusli mayda la gich lar da maydalanib, 100– 300 mm ruda holiga keltiriladi. So‘ng ikkinchi bosqichga o‘tiladi. Unda ruda 100–300 mm.dan 10–50 mm.gacha jag‘ li may da lagichlar yor da mida maydalanadi va bu jarayon o‘rta ma yda lash jarayo ni deb ataladi. Keyingi jarayon kichik maydalash jarayoni. Ruda qis qa konusli, sterjenli maydalagichlar orqali 3–10 mm.gacha mayda - lanadi. Shun dan so‘ng zalvorli, sterjenli tegir monlarda 0,05–2,0 mm, hat to bundan ham mayda holigacha yanchiladi. Bu maydalash bosqichlaridan so‘ng ruda lar boyi - tish jarayoniga o‘tiladi, ya’ni boyitish flotatsiya yoki gravitatsiya usul lari orqali olib boriladi. Bu usullarda jarayonni tez la tish, yengillatish uchun organik va anorganik reagentlardan foydala niladi. Ishlatilish y o‘ na lishiga qarab, flotatsiya uchun q o‘ llaniladigan reagentlar quyidagi turlarga b o‘ li nadi: yig‘uvchi lar (sobirateli), k o‘ pik hosil qiluvchilar (vspenivateli), taz yiq lagichlar (depressori), faol lash tiruvchilar (aktivatori) va muhitni me’yor lovchilar.

Yig‘uvchilar – bular belgilangan mineral zarralarini suv bilan ivi tib sara lab olishga, yig‘ishga asoslangan. Bular ko‘proq qalayli, kam hollarda natriyli ksantogenatlar bo‘lib, ular zarrachalarning havo pufakchalariga yopishishini ta’minlaydi. Ko‘pik hosil qiluvchilar – asosan alifatik spirtlar, fenollar, krezol va bosh qa shunga o‘xshash sintetik mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Ular suyuq lik va havo chegarasidagi fazalar orasidagi tortishish kuchini kamay tiradi. Bu esa havo pufakchalarining o‘ ta mayda b o‘ lishini ta’min laydi va k o‘ pin cha mustahkam va barqaror qiladi. Tazyiqlagichlar – olinmoqchi bo‘lgan mineralni flotatsiya mobay nida ush lab qolib, tazyiq o‘tkazish orqali ko‘proq namlab, minerallarni bo‘k ti rish ga xizmat qiladi. Muhitni me’yorlovchilar – ularning fizikaviy va kimyoviy xossa larini bilgan holda muhitni kerakli me’yorda saqlash uchun qo‘llaniladi. Flota t siya jarayonida reagentlarning qay tarz va usulda ishlatilishi belgilab qo‘yiladi. Boyitish natijasida boy bo‘lgan boyitma (tarkibidagi Cu – 15–20 %; S–28– 32% va hokazo) hamda asosi nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘l gan tashlanma chiqindi, bo‘tana loyqa holda maxsus joyga quvurlar orqa li suyuq holatda chiqarib yuboriladi. Tindirilgan suv orqaga, sano atga, xusu san, flotatsiyaga qaytariladi. 2.4- jadvalda ayrim rivojlangan mamla kat larning zavodlaridagi boyitmalarning flotatsion tarkibi berilgan . 2.4-jadval Ayrim rivojlangan mamalakatlarning zavodlarida qayta ishlanayotgan mis boyitmalarining flota ts ion tarkibi Korxonalar Cu Fe S Zn “Gar f ild” (AQSH) 29,2 29,2 31 - “Morensi” (AQSH) 27,2 26,2 37,6 - “Xeyden” (AQSH) 28,36 31 39,6 - “Norddoyche Affineri” 30,5 30,2 35,5 -

(Germaniya) “Onaxama” (Yaponiya) 23,6 22,8 27,2 4,1 “Xita ch i” (Yaponiya) 17,2 - 32,7 3,4 “Mufulira” (Zambiya) 49- 52 9-10 20,9 - “Maunt-Ayza” (Avstraliya) 24,3 28,5 32 - “Balxash KMK” (Qozog‘iston) 2 6- 27 15 2 3 1,4-1,5 “Olmaliq TMK” (O‘zbekiston) 19 30- 31 35 0,1- 0,7 Sredneuralsk mis eritish zavodi (SMEZ) (Rossiya) 17,5 30 35 6,5 “Norilsk NKM” (Rossiya) 24- 29 30- 34 28- 31 - Xomashyo va shixtalarni tayyorlash hamda uzatish Hozirgi paytda xomashyo kimyoviy tarkibining tez-tez o‘zgarib turi shi, misli ashyo yoki boyitmani o‘tkazib beradigan korxonalarning bir me’yor da ishlamasligi ko‘pgina qiyinchiliklarga olib kelmoqda. Chunki eri tish pechlari dan olingan mahsulotning sifati va undan olina digan iqtisodiy samara hamda boshqa iqtisodiy- texnik ko‘rsatkich larning yuqo ri bo‘lishi, asosan, shixta tayyorlash jarayoniga bog‘liq. Shuning uchun ham har qanday mis eritish zavodlarida, ilmiy tad qiqot loyihalashtirish institutlarida ashyolarni eritishga tayyorlash muhim metallurgik jarayonlardan biri deb qaraladi. Tarkibida ajratib olish ga moyilligi bor metalli ashyolar, ya’ni qaytar ashyo, chang, kvarsli fluslar, mis boyitmasidan iborat bo‘lgan ashyolar qorishmasi shixta deb ataladi. Shixta tarkibiga qanday holatda (qattiq, suyuq, gazsimon) bo‘lishidan qat’i nazar, yonilg‘ilar kirmaydi. Shixtaning sifatiga, asosan, quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Kimyoviy tarkibining doimiyligi. 2. Kimyoviy, mineralli va qumoqlik tarkiblarining bir toifali ligi.

3. Shixta birikmalarining eng qulay va afzal yirikligi. 4. Eritish uchun bo‘lgan qulay namligi. Metallurgiya agregatlarining qat’iy bir maromda ishlashi uchun yuqoridagi ikkita talab muhim ahamiyatga ega. Metallurgiya sanoati sharo i tida har kuni yuzlab, minglab tonna xomashyo qayta ishlatilganda, ular tar ki bining doimiyligi, xomashyoning bir me’yorda berib turilishi ta’minlanishi zarur. Qayta ishlanayotgan shixtaning yirikligi esa qaysi jarayon va qaysi pechda borishiga bog‘liq. Yallig‘ qaytaruvchi pech uchun shixta yirik ligi 2–5 mm.dan ortmasligi kerak. Kislorodli-mash’alli pech uchun esa 0,1 mm dan yuqori bo‘lmasligi lozim. O‘z navbatida shixtaning namligi ham texnologik jarayonning bori shiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. Yallig‘ qaytaruvchi pech uchun 5–8% namlikdagi shixtalarni ishlatish mumkin bo‘lsa, kislorodli-mash’alli pechlarda esa shixta quvurli quritkichlarda qayta quritiladi va namligi 0,5% ga yetganda pechga havo orqali purkaladi. Hozirda shixta tayyorlashning ikkita usuli keng qo‘llanib kelin moqda. Bular mexanik va kimyoviy usullardir. Mexanik usulga quyi dagi jarayonlar majmui kiradi: 1. Rudalarni, kvarsli fluslarni, qaytar ashyolarni tarkibida misga boy bo‘lgan konverter toshqollari bilan tegirmonda maydalash va yanchish. 2. Xomashyolarning yirikligiga qarab saralash yoki g‘alvirlash. 3. Rudalarni boyitish. 4.Ashyolarni va materiallarni saqlash hamda ularni joylashtirish. 5. Shixta qorishmasini tayyorlash.

6.Shixta qorishmasining namligini qochirish yoki namlantirish. Ayrim jarayonlarga namli yoki o‘ ta namli shixta talab qilinadi. 7. O‘ ta mayda shixta birikmalarini yiriklashtirish. Mexanik tayyorlash mobaynida xomashyolar yoki shixtaning ele men tar mineralogik tarkibi o‘zgarmaydi. Faqat uning tarkibidagi ajra tib olinishi kerak bo‘lgan ma’danlar bilan nokerak tog‘ jinslari orasidagi nisbat yoki uning qumoqligi, mayda-yirikligi hamda namligi o‘zgarishi mumkin. Kimyoviy usul esa ashyolarning kimyoviy va fazali tarkibining o‘z ga rishi bilan boradi. Kimyoviy usul bilan tayyorlash deyilganda, ko‘proq piro metallurgiya jarayoni, ya’ni sulfidli ashyolarni oksidlovchi kuy dirish yo‘li bilan pechlarda eritish yoki gidrometallurgiya usuli bilan tanlab eritishga tayyorlash tushuniladi. Mis ashyolarini tayyorlash, ulardan vaqtida o‘rtacha namuna olib, zaxirada ma’lum miqdorda ushlab turish shixta tayyorlashning asosiy omil laridan biridir. Zaxirada xomashyoning hech bo‘lmaganda 20–30 kun ga yetadigan miqdorda bo‘lishi, nafaqat korxona eritish agregat larining bir me’yorda ishlashini ta’minlaydi, balki rejadagi misni va qimmatbaho metallarni olishga sarf qilingan xarajatlarni qoplashga olib keladi va ishlab chiqarishning unumdorligini oshiradi. Shixta qorishmasini tayyorlash ombori bir qancha zovurlardan hamda shixta uchun mo‘ljallangan bo‘linmalardan iborat bo‘lib, ularga shixta qo rish masi alohida yuklanadi. Kerak bo‘lganda osma yuk ko‘targich mashi nalar yordamida ashyo olinib, xampalar (bunker) orqali shixta uzat kich tasmaga, undan so‘ng shixta qorishmasi uchun mo‘ljallangan xampaga yukla nadi. Shixta qorishmasining sifatli tayyor lanishi va yaxshi aralash tirilishi metallurgik jarayonga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umuman, jarayon ning borishi davomida misning kam yo‘qo lishi, unumdorlikning ortishi, jarayonning bir tekisda bo‘lishi shixta qorishmasining tayyor lani shiga bog‘ liq. Shixta qorishmasini tayyorlash, saqlash hamda ja rayonga uzatish mexa nizat siyalash gan qatlamli shtabel orqali xomashyo omboriga olib boriladi. Mexanizatsiya lash gan shixta saqlanadigan va jihoz langan joy yopiq

omborxonadan iborat bo‘lib, shixta qorishmasini uzatish, saqlash va jarayonga yetkazib berishga mo‘ljallangan uskunalar bilan jihozlangan bo‘ladi. Har bir bo‘limga ashyolar qatlam holida, uloqtiruvchi aravachalar orqali uzatiladi. Shixta qorishmasidan shtabel holida 8000 tonnagacha uyum hosil qilingach, shixta qorishmasini uzatib berib turuvchi mashina orqali zich qatlam yumshatilib, bo‘shatilib, g‘ovak lanadi va kerakli konveyerga sochib beradi. Tayyor bo‘l gan qorishma zovurga uzatiladi. Tashigich trans porter tasma orqali uzati layotgan shix - taga boshqa tasma orqali xomashyo (kvars, qaytaruv chi, chang) bir me’yorda qo‘shib turiladi. Transporter uzatish tasmalari orqali bir ashyoning ikkinchi ashyoga qo‘shilishi natijasida xomashyolar yax shilab qori lib, metal lurgik jarayonga uzatiladi. Metallurgik jarayonga bor gunga qadar avtomat lashtirilgan tarozi orqali o‘tayotgan mahsulot hajmi va miqdori yozib boriladi. Shixta qorishmasini tayyorlashning xampalar orqali tayyorla nadigan usuli ham keng qo‘llanib kelinmoqda. Bu usulda shixta xampa larda alohi da saqlanadi va uning ostida tinimsiz o‘tib turgan trans porter tasmaga oldin dan hisoblangan miqdorda ashyo qatlam bo‘lib tusha di. Shixta qorish masi transporter tasmalarda aralashadi va hosil bo‘lgan tayyor shixta metal lurgik jarayonga yuboriladi. Tayyor bo‘lgan shixtani yallig‘ qayta ruvchi eri tish pechiga jo‘natish mumkin, lekin hamma pechlarga ham bu usullar bilan tayyorlangan shixtani yuklab bo‘lmaydi. Ba’zi bir pechlarga maxsus qayta quritilgan, o‘ta maydalangan shixta uzatilishi kerak, ya’ni Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinatidagi kislorodli-mash’alli eritish pechiga o‘ta maydalangan hamda shixtaning namligi 0,5 %dan iborat bo‘lgan qorishma kerak bo‘ladi. Qayta quritish jarayoni tabiiy holda, ya’ni ochiq havo va termik harorat ostida olib bori li shi mumkin. Muallaq holatda eritish uchun shixta qorishmasi ter mik quritishdan o‘tishi shart. Quritish jarayoni asosan quyidagi usullar bilan olib boriladi: 1.Quritkichlar ostida qorishmalarni, materi a llarni quritish . 2.Quvurli baraban pechlarida tinimsiz xomashyolarni aralashtirib turish mobaynida yonuvchi gazlar orqali quritish .

3.Shixtani issiq gazlar oqimiga qarama - qarshi qilib o‘tkazgani mizda muallaq holdagi namlikni bug‘lantirish orqali quritish . 4. Maxsus quvurlarda quritish. Bu uskuna yuqori unumdorligi va namlikni to‘la yo‘qotishgacha bo‘lgan jarayonni o‘z ichiga olganligi bilan boshqalardan farq qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 . 11. Обручев В.А. Образование гор и рудн ых местрождений. Изд. АН России, 1942 . 12. Пригожин М., Дефей Р. Химическая термодинамика. М . : Наука, 1968. – 509с. 13. Карапетянц М.Х. Химическая термодинамика. М . : Химия,1972. –583с. 14. Вольский А.Н., Сергиевская Е.М. Теория металлургических про цес сов. М.: Металлургия, 1968. – 345 с.

15. Купряков Ю.П. Отражательная плавка медных концентратов. М.: Метал лургия, 1976. – 262 с.

Похожие

Nеft-gаz kimyo tехnоlоgiya tizimlаrini mаtеmаtik mоdеllаshtirish

Termik krekinglash texnologik tizimi

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Neft, gaz va ularning mahsulotlarini saqlash uchun rezervuarlar

Sanoat gaz ta’minoti sistemalari qurilmalari va ularning sinflari