Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha - Горное дело - Рефераты

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

309 KB

Misli as h y o va ularni qayta is h las h h aqida umumiy tus h unc h a Reja: 1. Misli xomashyolar va minerallarning tasnifi 2. Misning asosiy xossalari va ishlatilishi 3. Birikma va metallarning fizik-kimyoviy xossalari va nazariyasi 4. Atom, birikmalar haqida asosiy tushunchalar 5. Eritma va qotishmalar haqida asosiy tushunchalar

Metallurgiya sanoatida deyarli barcha foydali qazilma xom ashyo larini boyitgach, ularni eritish va qayta eritish keng ishlatiladi. Biror bir metall olish uchun, u qaysi toifada – rangli, qora yoki nodir bo‘lishidan qat’i nazar, asosiy xomashyo bu ma’danli rudadir. Bular dan tashqari, qazilma boylik sifatida o‘tga chidamli, olovbardosh hamda (flusli) kvarsli ashyolarni ham e’tiborga olish mumkin. Ruda – bu tog‘ jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, tarkibidagi me tall, xususan, mis (0,351% dan kam bo‘lmagan) qancha foizligidan qat’i nazar, qayta ishlash natijasida metallurgiya sanoatida iqtisodiy samara bera oladigan xomashyo. Biz ko‘proq misli ruda yoki tarkibida mis elementi mavjud ashyo lar haqida so‘z yuritamiz. Misli rudalar zamonaviy uskunalar bilan jihoz langan konlarda ochiq yoki yopiq usullar bilan qazib olinadi. Respublikamizda va MDH, Yevro osiyo hamjamiyati mamlakatlarida ko‘proq ochiq usul bilan tarkibi dagi mis 0,35–0,5% dan kam bo‘lmagan rudalar sanoatda ishla tilmoqda. Har qanday ruda, asosan, tog‘ jinslari hamda ma’danlardan tash kil topgan. Minerallar o‘z o‘rnida rudali, ya’ni tarkibida ajratib olish ga moyilligi bor rangli metallar hamda nokerak tog‘ jinslaridan iborat bo‘ladi. Nokerak tog‘ jinslari, asosan, tarkibida kam miqdorda rang li hamda nokerak metallardan iborat bo‘lib, ko‘proq silikatli, karbo natli, kvarsli va aluminosilikatli ma’danlardan tashkil topgan bo‘lib, ba’zan ushbu ma’danlar tarkibida temir oksidi ham bo‘ladi. Rudalarning tarkibi, asosan, kimyoviy va fizikaviy usullarga asos lan gan tahlillar bilan aniqlanadi. Ko‘p hollarda, yuqorida qayd etilgan tah lillar kutilgan natijani bermasligi mumkin, ya’ni rudaning kimyoviy tarkibini bilsak-da, metalning qanday minerallar, birik malar tarkibida mujassam ligini yoki ajratib olish kerak bo‘lgan metal ning fazali tarki bini bilish alo hida ahamiyat kasb etadi. Xomashyo yoki ruda tarkibidagi minerallar hamda birikmalarni va fazaviy tarkibini aniq bilishimiz esa metallurgiya jarayonini to‘g‘ri tanlashimizga va qay si usul bilan uni qay ta ishlab, eritib, iqtisodiy sama ra bera oladigan texno logiyani qo‘llashimizga imkon yara tadi. Shu ning dek, metallurgik hisob uning ratsional

tarkibini hisoblash, ashyolar tengligini keltirib chiqa rishda, rudaning fazali hamda mineralli tarki bini bilgan holdagina amalga oshiriladi. Mineral tarkibining xilma-xilligiga qarab, rangli metalli rudalar t o‘ rt xil turga b o‘ linadi: 1. Sulfidli rudalar, ya’ni metall, asosan, oltingugurt bilan birikkan holda b o‘ ladi. 2. Oksidlangan rudalar, ya’ni unda tarkibidagi metallar kislorod bilan birikkan holda, oksidli, gidrooksidli, karbonatli holda b o‘ ladi. 3. Aralash holdagi rudalar. Bunda metall ham oksid, ham sulfid holida uchrashi mumkin. 4. Tug‘ma metall, ya’ni sof holdagi metalli rudalar. Bunda metall , asosan , erkin holatda joylashgan b o‘ ladi. Ye r qobig‘idagi birikmalarda metallar juda kam joylashgan ligiga qaramay, hozirgi kunda ularni qazib olib, boyitib, qayta ishlab, sanoatda iqtisodiy samara bera oladigan usullar bilan sof metall holi da kerakli miq dor da olinmoqda. Biz k o‘ rib chiqayotgan mis metali ham yer qobig‘ida 0,01% nigina tashkil etadi, xolos. Joylashish xususiyati b o‘ yi cha yuqorida ta’kid lab o‘ tilgan t o‘ rtta turi ham tabiatda uchrab turadi. Shuningdek, mis metalining ikki yuz ellikdan ortiq minerallari b o‘ lib, ulardan ba’zi birlari juda kam uchraydi. Asosan, sanoatda misning oltingugurt va kislorod bilan birikkan minerallari k o‘ p uchraganligi tufayli mis ishlab chiqarishda har ikkala xili ham keng ishlatiladi. Sulfidli va kislorodli minerallarning tabiatda keng ko‘lamda uchrab turadiganlarining nomlari hamda misning ular tarkibidagi foiz ko‘rsatkichi 2.1 - jadvalda keltirilgan. M DH , Y e vroosiyo hamjamiyati mamla kat larida hamda O‘zbekistonda ko‘proq sulfidli rudalar sanoatda ishla tilsa, chet ellarda oksidli hamda aralash rudalar ham qazib olinmoqda. Respub lika mizda, asosan, sulfidli rudalar qazib olinayotganligi uchun aynan shu rudalar haqida batafsilroq ma’lumot beriladi. Sulfidli rudalar o‘z o‘rnida, yalpi (sploshniye) va tarqoq (vkraplenniye) turlarga bo‘li nadi. Yalpi rudalar o‘z nomi bilan ma’lumki, asosan, sulfidli bi rik malardan iborat bo‘lib,

nokerak tog‘ jinslari va boshqa bo‘sh tog‘ jins lari bor-yo‘g‘i 14–20% nigina tashkil qiladi, xolos. Tarqoq rudalarda buning aksi, ya’ni asosiy massa nokerak tog‘ jinslari bo‘lib, sulfidli birikmalar ozgina miqdor (10%)ni tashkil etadi. Rangli metallarni yoki ajratib olish kerak bo‘lgan metallarning ruda dagi miqdoriga qarab, ular polimetalli (ko‘p metalli) hamda mono metalli (bir metalli) rudalarga ajratiladi. Monometall deganimizda, ajra tib olish uchun qazib olingan rudaning tarkibida bitta metall bo‘ lib, texnologik jarayon faqat o‘sha metalni ajratib olish uchun mo‘ljal langan bo‘ladi. Polimetalli ruda qazilma konlarida juda ko‘p joylash gan bo‘lib, ko‘p hollarda o‘ntagacha, ayrim hollarda o‘ntadan ortiq bo‘lgan metallarni o‘zida biriktirib, shulardan ko‘p chiligini texnologik jarayon bo‘yicha ajratib olish nazarda tutiladi, olinayotgan metallardan kela di gan iqtisodiy samara ortib boradi. Biz ko‘rib chiqayotgan mis rudasi ko‘ pin cha mana shu guruhga mansub bo‘lib, uning tarkibida mis bilan nikel, kobalt, oltin, kumush yoki ruxli, unga qo‘rg‘oshin, kadmiy, goh mis molib denli, ba’zi hollarda volfram, oltin, reniy kabi elementlar bilan birga likda uchrab turadi. 2.1-jadval Minerallarning nomi va kimyoviy belgisi Mineral nomi Kimyoviy b elgisi Cu, % Kovellin CuS 64 , 5 Xalkozin Cu 2 S 79,9 Xalkopirit CuFeS 2 34,6 Bornit Cu 5 FeS 4 63,3 Kubanit CuFeS 3 23,5 Talnaxit CuFeS (1 ,8-2) 36-34,6 Malaxit CuCO 3 ∙ Cu(OH) 2 57,4

Azurit 2Cu ∙ CO 3 ∙ Cu(OH) 2 55,3 Kuprit Cu 2 O 88,8 Tenorit CuO 79,9 Xalkantit CuSO 4 ∙ 5H 2 O 25,4 Xrizokolla CuSiO 3 ∙ 2H 2 O 36,2 Dioptaz CuSiO 3 ∙ nH 2 O < 45 Bugungi kunda qazish ishlari olib borilayotgan va o‘rganilayotgan mis konlar haqidagi ma’lumotlarga e’tibor berilsa, tarkib jihatidan ular ancha kerakli metallar bo‘yicha kambag‘aldir. Misning tarkibi bu kon larda ko‘p hollarda 1–2 % ni tashkil etsa, katta konlarda bu ko‘r sat kich 0,35–0,75 % dangina iborat. Lekin shunday mis konlari mavjud ki, ular tabiatda o‘ziga xos mo‘jiza kasb etgan, desak mubolag‘a bo‘l maydi. Tarkibida misi bor tabiiy birikmalarning bir joyga mujassam bo‘lishi o‘z o‘rnida mis konlarini hosil qilsa-da, ular joylashuvi va kimyoviy tarkibi jihatidan yuqorida sanab o‘tilgan barcha ruda turlariga to‘g‘ri keladi. Qadimgi ruda konlari nafaqat Ural tizmalarida, balki Qozog‘is ton, Buyuk Turkiston hamda Kavkazorti tog‘larida ham keng miqyosda ish la til ganligi arxeologiya qazilmalaridan bizga ma’lum. Barcha MD H respublikalarini qadimdan eng katta mis konlariga boy tizma tog‘, deb atasak arziydi. Agar xaritaga nazar tashlansa, yashil-ko‘k rangli tog‘ tizmalarida Turon qazilma boyliklarini, Gay, Sibay, Qorabosh konlari va boshqa hududlar haligacha mis olish bo‘yicha yetakchi konlardan ekanligiga ishon chimiz komil bo‘ladi. Umuman, Ural tog‘lari mis-ruxli sulfid rudalari toifasiga mansub bo‘lib, bu rudalarga yo‘ldosh metallar: rux, nikel, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, goh kam bo‘lsa-da, vismut, indiy, kobalt, talliy, tellur kabi elementlar uchrab turadi [10]. Bu azim Ural tizmalari qo‘ynidan olingan mis metali va unga yo‘l dosh bo‘lgan elementlar Qizil Ural, O‘rta Ural, Qorabosh hamda Mednogorsk tog‘-kon kombinatlarini to‘la ta’minlab kelmoqda.

Qozog‘iston Respublikasini oladigan bo‘lsak, juda ko‘p ro‘znoma va oynomalarda yangi mis konlarini ochish, geologiya-ekspeditsiya ishla rini keng ko‘lamda olib borish bo‘yicha yaqin yillar ichida u MDH mamla katlari orasida oldingi o‘rinlarni egallashi mumkinligi haqida ma’lu motlar berilmoqda. Ancha yillardan beri ishlab kelayotgan Jezqozg‘on mis kombinati to‘liq ta’minlanib turgan bir paytda, Balxash, Boshikel va yana mingga yaqin piritga boy mis-ruxli hamda kichik oksidli ruda konlari topilganligi yosh mustaqil Qozog‘iston uchun quvonarli holdir. Shuningdek, Kolsk, Taymir yarim orollari, Kavkaz va Baykalortidagi Udokon konlari bir me’yorda ishlab turmasa-da, misli rudalarga ancha boydir. O‘rta Osiyoning Chotqol, Qurama tog‘ tizmalari Ohangaron tu ma nining o‘ng va so‘l tomonlarida joylashgan bo‘lib, oltin, kumush, mis, rux, molibden, uran va boshqa metallarga boy, bizning davrimizda ham Qurama tog‘ tizmasi foydali qazilma boyliklar olishning asosiy manbai hisoblanadi. Minglab tonnadan ortiq rangli metallarga boy toshqol qoldiqlari shundan dalolat beradiki, qadimdan bobokalonlarimiz mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush metallarini toza holda olishga, ularga ishlov berish va har xil zeb-u ziynat buyumlari tayyorlashga mohir bo‘lganlar. Misning asosiy xossalari va ishlatilishi Mis rangli og‘ir metallar ichida xalq xo‘jaligidagi asosiy keng ishlatiladigan metallar s i rasiga kiradi. Mis davriy sistemada 29-tartib raqami bilan birinchi guruhda joylashgan. 2 izotopi b o r b o‘ lib, uning atom massasi 63 va 64 dir. Shuning uchun ham yig‘indi hamda atom og‘irligi 63,54 deb qabul qilingan. Mis quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: - ionizatsiya potensiali I. + 7,72 eV II . + 20,29 eV III. + 36,83 eV

- ion radiusi - 0,8.10 -10 m - metall radiusi 1,28Å - erish va qaynash harorati 1083 va 2310 0 C - valentligi +1,+2 - issiqlik sig‘imi, < 300 0 C 0,104 kal/g. 0 C > 700 0 C 0,118 kal/g. 0 C - qotish paytida hajmning qisqarishi 4,2 % - solishtirma og‘irligi, quyma holida 8,3–8,9 g/sm 3 - sim yoki siqilgan holda 8,87–8,94 g/sm 3 - issiqlik o‘ tkazuvchanligi 0,98 kal (sm.sek. 0 C) - elektr o‘ tkazuvchanligi 56,65 m/om.mm 2 - qattiqligi (Brunel b o‘ yicha) 50 - me’yoriy potensiali +0,34 V - elektr kimyoviy ekvivalenti 1,186 g/(A.s) - bug‘ bosimi (1080 0 C da) 0,113 Pa - rangi qizil Dunyo miqyosida xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida misning ishlatilishi foiz hisobida taxminan quyidagichadir (%): elektrotexnika va elektronika mahsuloti sifatida 45–55 mashinasozlik va transportda 15–30

qurilish sanoatida 5–10 kimyo sanoatida 2–10 boshqa turli tarmoqlarda 10 gacha Sanoat tarmoqlari orasidagi ushbu bo‘linish shartli bo‘lib, misning qaysi tarmoqda qancha ishlatilishi aniq hisoblanmagan, chunki ular orasida deyarli chegara yo‘q bo‘lib, bir sanoat tarkibida ishlatilgan misli ehtiyoj usku nasi ikkinchi sanoat tarmog‘ida asosiy qurilma sifa tida yoki oddiy elektr o‘tkazuvchi sim o‘rnida ishlatiladi. Misli usku naning keng ishlati lishiga asosiy sabab, albatta, uning oson eruv chan ligi va ishlov berishga moyilligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan u elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha mis kumushdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Mis mahsulotlaridan keng ishlatiladigani mexanik qayta ish lov berilgan prokat (asosan sim holida) va latundir. Yer sharini, uning qobig‘ini, unda joylashgan kimyoviy element larni qadimdan olimlarimiz ko‘p marta o‘rgangan.Yer yuzining ostki, ust ki qis mida, havoda, hatto suv osti va koinotda joylashgan barcha zar ra cha-yu jism, tog‘ jinslari, jonzot tanalari-yu o‘simliklar dunyosi, barcha-bar cha si kimyo viy elementlardan iborat ekanligi, ularning goh qattiq, suyuq, gohida gaz simon holatda, bir-biridan shartli ravishda ajra lib turi shi odamzotga azal dan ma’lum.Yer ostiga uning yadrosi tomon chuqur qazi lib, namunalar olin magan va juda ko‘p elementlar aniqlan magan, biroq o‘tkazilgan uzoq yillik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yer shari ning asosiy massasi og‘ir metal lar hamda kremniy, aluminiy, mag niy, temir va boshqa elementlardan iborat. Shu kunga qadar bo‘lgan fikr va kitoblardan xulosa qiladigan bo‘lsak, yer sharining bir-biriga o‘xshamas modda va elementlari aralash ma si quyi dagi qismlardan iborat: metalli, sulfidli, oksidli. Sibir lik ulug‘ olim akademik

V.A.Obruchev ma’lumotiga ko‘ra, yer har xil tar kibli kimyo viy element lardan va ularning solishtirma og‘irligi tax minan quyi dagilardan tarkib top gan (2.1-rasm) [11]. Shuningdek, 2.2-rasmda yer qobig‘idagi kimyoviy elementlarning tarkibi foiz hisobida ko‘rsatilgan.

2.1-rasm . Ye r sektorining turli tarkibdagi qatlami va solishtirma og‘irligi . 2.2-rasm .Y e r qobig‘idagi kimyoviy elementlarning tarkibi, %. O 2 – 47; Si – 27,1; Fe – 5; Ca, Na, K, Mg – 11,2; hokazolar – 1,7. Ushbu rasmdan ma’lumki, yer sharining ustki qismi, ya’ni yer qobig‘i, asosan, kisloroddan va yengil, rangli metallardan iborat. Bunga asosiy sabab – nechaCa, Na, K, Mg Fe hokazolarO 2 Al Si

million yillar mobaynida atmosferadagi qor, yomg‘ir, umu man , suvning yer qobig‘i bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lishidir. Yerosti suvi ning neft, gaz va boshqa kimyoviy moddalar harakati ular moleku la - la ri ning doimiy yer shari (qattiq massa) qatlami bilan alo hida bo‘li shi ham yer yadrosi tomonga, hatto 100 km dan ortiq maso fada silikat qatlami (asosan SiO 2 )ni tashkil etsada, metallar tarkibi ortib boradi. Mis yer qobig‘ida nihoyatda kam joylashgan, yaxlit 0,01 % ga teng. Biroq mis ayrim, hatto kamyob, nodir metallarga nisbatan ham kam bo‘li shiga qaramay (masalan, stronsiy, sirkoniy, berilliy va boshqa siyrak kamyob metallar), xalq xo‘jaligida ko‘p ishlatiladi. Ayrim kon larda mis 3–5% gacha bo‘ladi, biroq qazib olib uni qayta ishlash, hatto mis tarkibi 0,35–0,4 % atrofida bo‘lsa ham, iqtisodiy samara beradi va u qazib olinib, so‘ng albatta boyitiladi. X–XII asrlarda dunyoda yiliga 50–70 t mis eritib olingan bo‘lsa, 1800-yilga kelib, bu ko‘rsatkich yiliga 12–15 ming tonnani tashkil etdi. Oradan 100 yil o‘tgach (1900) , dunyoda mis eritib olish 500 ming tonnaga yetgan bo‘lsa, 1981 - yilga kelib esa yiliga 7 mln. tonna toza mis eritib olingan. XX I asr boshlarida bu ko‘rsatkich 17 mln. tonnani tashkil qilib turibdi. 5 ta mamlakat dunyodagi jami misning 70% dan ortig‘ini jahon bozoriga yetkazib bermoqda, bular: Chili, AQSH, Yaponiya, Rossiya va Xitoy. Bu mamlakatlar ichida Chili oxirgi 40 yil mobaynida olam shumul yutuq larga erishib kelmoqda. 1960-yilda bor-yo‘g‘i 200 tn. mis eritib olgan Chili 1970-yilda ikki barobar (400 tn), 1980-yilga kelib 800 t dan ortiq, 1990-yilga kelib esa 1 mln.t. dan ortiq mis eritib oldi. XXI asr boshla rida Chili mamla kati dunyoda nafaqat mis zaxiralari bo‘yicha, balki mis eritib olish bo‘yicha birinchi o‘ringa chiqib oldi va hozirgi kunga kelib 3 mln. t. ga yaqin mis olmoqda. Asosan, chet el olimlari va investorlari hi so bi ga Chili metallurgiyasi rivojlanib kelmoqda. Konlar ning ochiq usulda qazib olinishi, gidrometallurgiya jarayonining keng q o‘ llani lishi chililik metallurglarga q o‘ l kelmoqda.

Xitoy davlati ham 2000–2005 - yillari 3 mln.tonnaga yaqin mis olib, dunyo metallurglarini hayratga solmoqda. O‘zbekistonni ham mis zaxirasi va mis eritib olish bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinlarga loyiq deyishga haqlimiz. Birikma va metallarning fizik-kimyoviy xossalari va nazariyasi Atom, birikmalar haqida asosiy tushunchalar H ar qanday birikma, qotishma biror bir metall yoki elementdan tashkil topgan b o‘ ladi. Birikma, komponent yoki deylik, qotishma tarkibi, albatta, metaldan yoki biror bir kimyoviy elementdan iborat b o‘ lar ekan, avvalo, metall yoki qotishma va uning tuzilishi haqida s o‘ z yuritishga t o‘ g‘ri keladi. Metal ning asosiy xossalaridan biri uning tuzilishidir. Atomlarning tuzili shiga qarab esa metallarning xususiyatini bilish mum kin. Masalan, issiqlik o‘ tkazuv chan ligi, elektr o‘ tkazuv chanligi, g‘ovak ligi va hokazolar. Fan olamiga qadim dan ma’lumki, atomlar ma’lum son ga ega b o‘ lgan proton va neyt ronlardan iborat musbat zaryad bilan zaryad langan yadrodan hamda uning atrofida yuqori tezlikda ma’lum ayla nada yoki ellips orbitasi b o‘ yi cha harakatda b o‘ lgan, manfiy zaryadlangan elekt ron lardan iborat. Bunda atomdagi elektronlar soni mus bat zaryad langan yadro soniga teng va u davriy sistemadagi ele ment ning tartib raqa miga mos keladi. Shuning uchun ham atomning elektr xususiyati neyt ral dir. Agar yadroga eng yaqin orbitasining radi usi r 1 - harfi bilan ifodalansa, unda elektronlar haraka tidagi radiuslari natural sonlar kvadrati b o‘ yicha qaraladi, ya’ni: r 2 =4 r 1 ; r 3 =9 r 1 ; r 4 =16 r 1 va hokazo. Ushbu atomdagi elektronlar bir qancha qatlamlarga b o‘ linishi mumkin, chunki u elektronlar energiyasi bilan bog‘liqdir. H ar bir qatlamda ma’lum elektronlar joylashgan, ya’ni N=2n 2 ,

- - - -- -- - - - - - -- - - - -- - - - -- -- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -bunda: N – elektronlar soni; n–qatlamlar soni (yadro tomondan sanaladi), misol tari - qasida mis elementini olish mumkin. Birinchi qat lamda 2∙1 2 =2 ta elektron; ikkin chi qatlamda 2∙2 2 =8 ta elektron; uchinchi qatlamda 2∙3 2 =18 ta elektron; to‘rtinchida 1 ta elektron; jami 29 elektron mavjud bo‘lib, mis elementi Mendeleyev davriy jadvalida 29-tartibda joylash gan, bu esa mis atomining 29 ta elektroni bor deganidir. Qatlam yadrodan boshlab tartibini raqamlab, oddiy usul bilan o‘rganib chiqamiz, ya’ni: 1, 2, 3, 4, 5... Qatlamlar guruhchasi harflar bilan, ya’ni guruhchalarni 0(s), 1(p), 2(d), 3(f) bilan belgilansa, demak, harflar oldidagi raqam qatlam tar ti bini anglatadi, ya’ni ikkinchi qatlamdagi elektronlar 2s; 2p; 2d; 2f yoki uchinchi qatlamdagi elektronlar 3s; 3p; 3d; 3f yoziladi. Elektronlar soni esa daraja timsolida yozi ladi, ya’ni 2s 2 ikkinchi qatlamdagi s guruh chada 2 elektron borligini anglatadi. Har qanday elementning elektron tuzilishini ko‘rsatilgan qoida bo‘yicha yozish mumkin. Misol tariqasida yana chizma bayoni bilan mis elementining elektron tuzilishini k o‘ rsatamiz. 2.3-rasmdan ko‘rinib turibdiki, 1 - qatlam da manfiy zaryad bi lan zaryadlangan 2 ta elektron, 2 - qatlam da 8 ta, 3 - qatlam da 18 ta, 4 - qat lam da esa 1 ta, ya’ni oxirgi 29- elektron joylashgani ko‘rinib turib di. Guruhchalar bo‘yicha ikkinchi qatlamda elektronlar quyidagicha joy lashadi: nolinchi guruhchada (s) 2 ta elektron, birinchi guruhchada (p) 6 ta elektron, shunga ko‘ra misning elektron tuzilishini quyidagicha yozish mumkin: 1s 2 2s 2 p 6 3s 2 p 6 d 10 4s 1

2.3-rasm. Misning elektron tuzilish sxemasi. Yadro zaryadi +29 ga teng, uning atrofida 29 ta elektron harakatlanadi. Ushbu tartibga nazar tashlab, shuni aniq aytish kerakki, elektronlar yad rodan qancha uzoqlashsa yoki qatlam tartibi ortib borsa, elek tronlar ener giyasi ham shuncha ortib boradi. Guruhchalardagi elek tronlar ham qat lam singari ularning guruh tartib raqami ortib borsa, ularning energiya ko‘rsatkichi ko‘payadi. 2.4-rasmdan ko‘rinib turibdiki, nolinchi va birinchi guruh chalarda (s) va (p) energetik ko‘rsatkich deyarli bir xil hamda juda past, ikkinchi (d) guruhchada elektronlar energiyasi birdan ortib ketishi va uchinchi guruh chada (f) yanada yuqori bo‘lishi, hatto yuqoridagi boshqa qat lamlarga ham chiqib ketishi mumkin. 2.4-rasm. Atomdagi elektronlar energiyasining guruhchalar bo‘yicha ortib borish grafigi. Aynan energiyaning ortib ketishi sababli elektronlar aynan biror bir qatlam yoki guruhchada doimiy harakatda bo‘ladi, guruhchadan ikkin chisiga yoki qatlamlarga o‘zgarib turishi mumkin, biroq birinchi qatlam dagi elektron ning ikkinchi qatlamga o‘tishi uchun ancha energiya sarf qilishi kerak bo‘ladi. Agar teskari jarayon kechishi kuzatilsa, unda energiya ajralib chiqadi. Atomdan oldinda joylashgan oxirgi qatlamdagi elektron valentli elektron deyiladi va u yadro

bilan juda bo‘sh bog‘langan bo‘ladi. Shuning uchun ham oxirgi erkin elektron o‘z atomini tark etib, boshqa atom orbitasiga o‘tib ketishi mumkin. Atomlar o‘z elektronlarini bera turib, musbat zaryad bilan zaryad langan ionlarga aylanib qoladi. Metallarning tuzilishiga nazar tash lay digan bo‘lsak, ular kam harakatlanuvchi musbat zaryadlangan ionlardan iborat panjaradan tuzilganligini, uning atrofida esa yuqori tezlikda erkin elektronlarning hara katda ekanligini tasavvur qilish mumkin. Atomlar tuzilishining chizma sini, ko‘p marotaba panjaralar bilan birikkan maketini ko‘rganmiz va alohida suratini berib o‘tishga hojat yo‘q, deb o‘ylaymiz. Eritma va qotishmalar haqida asosiy tushunchalar Qotishma – bu elementlarning qattiq, suyuq va gazsimon hola tidagi diffuziyasi natijasida hosil bo‘lgan birikma. Qotishma tarki bidagi metallar, ko‘pincha, o‘zaro birikib , kimyoviy birikma hosil qiladi. So‘ng bu birikma or tib qolgan metalda eriydi. Ba’zan qotishmalar bir kimyoviy moddadan ibo rat bo‘lishi mumkin. Hech q anday o‘zaro kimyoviy birikma hosil qil mas dan, faqat aralash bir jinsli sistema hosil qilsa, bu qattiq eritma deyiladi. Qotishma – ikki va undan ortiq metallarning erigan (suyuq) holidan o‘zaro ta’sir natijasida (diffuziya yordami) hosil bo‘lgan va haroratning sovushi natijasida metall zarralarining kristall holatiga o‘tishi mobay nida paydo bo‘lgan moddalar birikmasi, desak ham to‘g‘riroq bo‘lar edi. Ikki yoki bir necha moddadan iborat bir jinsli sistemalar eritma deb ataladi. U bir jinsli ekanligi uchun ham oddiy aralash - madan farqlidir. Eritmalar bir jinslilik jihatidan kimyoviy birik malarga o‘ xshaydi. Ba’zi moddalar boshqa modda (erituvchi) eriganda issiqlik chiqishi (yoki issiqlik s o‘ nishi) erish bilan kimyoviy birikish orasida o‘ xshashlik borligini k o‘ rsatadi. Eritma mexanikaviy aralashma bilan kimyoviy birikma o‘rta sidagi oraliq holatni egallaydi. Eritmaga o‘tgan modda o‘zining avvalgi holatini yo‘qo tib, eritmaning komponenti bo‘lib qoladi. Eruvchi modda erituvchi ichida mayda

zarralar, molekulalar va ionlar holida tarqalgan bo‘ladi. Erit ma larda ham xuddi gazlarnikiga o‘xshash diffuziya jarayoni sodir bo‘ladi. Erish vaqtida diffuziya jarayoni katta ahamiyatga ega. Masa lan, yuqori haroratda eritib turgan pech vannasiga qattiq holdagi xomashyo va birikma yuklanganda, uning sirtidan molekula ajralib chiqa di hamda diffuziya tufay li erituvchiga barobar tarqaladi. Erish vaqtida bu jarayonga qarshi kristallanish jarayoni ham sodir bo‘ladi. Bu yerda qarama-qarshi ikki ja rayon kechadi. Chunki erishga ta’sir qiluvchi har xil omillarga (havo, harorat, bosim, gaz harakati va hokazo) bog‘liq va ikkala (erish va kristal lanish) jarayonning tezligi bir-biriga teng bo‘lib qola di, ya’ni bir daqiqada nechta zarra eritmaga o‘tsa, xuddi shuncha zarracha qaytadan kristalga aylanadi. Bu vaqtda erigan modda bilan erimay qolgan modda orasida muvozanat qaror topadi va eritma to‘yinadi. Turli atomlarning erigan paytda birga qo‘shilib ketishi, so‘ng sovushi natijasida umumiy boshqa kristall panjara hosil bo‘lib, yangi modda yuzaga kelishi natijasida hosil bo‘lgan birikma kimyoviy birikma deb ataladi. Kimyo viy birikma rivojlanib, moddaga aylanayotgan bir paytda uning tuzi lishi, xossasi, kristall panjara joylashishi, element larning bog‘lanish xusu siyati birik mani tashkil etgan metallar tuzili shi, elementlarning bog‘lanish xususiyatidan tubdan farq qiladi. Demak, kimyoviy birikma xususiyati undagi metallar xusu siyatidan farq qilar ekan, uning qattiqligi, eruvchanligi va boshqa xossalari ham o‘zgarib ketadi. Masalan, misning metall holidagi qattiqligi (35 NV) bronza qotish masidan umuman farq qiladi. Shuningdek, qotishmaning erish harorati ham uning tarkibidagi metallarga qaraganda turlichadir. Akademik N.S.Kurnakov metallar qotishmalari haqida ancha ilmiy ishlar olib borib, fan taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shdi, ay niqsa, qotish maning qoti shida bo‘ladigan jarayonlarni aniqladi va qotishma larni tekshirib, tarkiblari keng chegarada o‘zgarib turadigan kimyoviy birikmalar borligini topdi.

Suyuq holatdagi metallarning bir jinsli aralashmasi yoki bu ara lash maning qotishidan hosil bo‘lgan mahsulotni qotishma deb atasak, uning qo tish jarayoni qanday kechadi? Biror suyuqlik qizdirilib, s o‘ ngra sovutilsa, harorati bir tekis pasaya boradi (2.5- rasm). 2.5-rasm. Harorat vaqt diagrammasi. Bu pasayuvchi chiziq rasmda ko‘rsatilganidek, vaqt o‘tishi bilan bir xilda va bir maromda harorat soviydi. Agar suyuqlik sovush vaqtida kristallana boshlasa, kristallanish issiqlik chiqishi sababli sistema sovushdan birmuncha t o‘ xtaydi. Suyuqlikning hammasi qattiq holatga o‘ tib b o‘ lguncha harorat o‘ zgarmay turadi. Barcha suyuqlik qotib, deyarli qattiq holatga o‘ tgandan keyin sistema sovushda davom etadi. 2.6-rasmda ko‘rsatilganidek, sovush diagrammasi harorati pasayadi va chiziq gorizontal holatda bo‘lib, unda harorat tizimning suyuqlanish haroratini ko‘rsatadi.

2.6-rasm. Kristalning vaqt mobaynida qotishi. Har bir jarayon issiqlik chiqishi, yutilishi va sovushi natija sida ro‘y berar ekan, issiqlikning ko‘pgina qismi bekorga sarf bo‘lishi haqida to‘xtalib o‘tish joiz, deb hisoblaymiz. Chunki issiqlikning ishga aylanishi yoki energiyaning issiqlikka aylanishi nazariyadagidek to‘liq bo‘lmaydi. Boshqa turdagi energiya lardan foydalanilganda ham energiyaning ma’lum qismi issiqlikka ayla nib, bir qismi bekorga isrof bo‘ladi. Masalan, elektromagnit, transfor mator va boshqa mashinalar ishlayotganda elektr energiyasining faqat ozgina qismi yorug‘likka, qolgan qismi esa issiqlikka aylanadi. Issiq lik ka aylangan energiya atrofdagi muhitga tarqalib ketadi va undan foydali ish olib bo‘lmaydi; energiyaning miqdori o‘zgarmasa ham, ammo uning sifati o‘zgaradi. Demak, energiya o‘z qiymatini yo‘qotadi. Tabiiy hodi sa larda energiyaning shu kabi tarqalishi energiyaning “degradatsiya si” deyil adi. Qiymatini yo‘qotgan bunday energiya miqdorini xarakter lash uchun termodinamikaga “entropiya” degan tushuncha kiritilgan. Izoter mik jarayonda jismga yutilgan issiqliklar yig‘indisining jism absolut haroratiga nisbati shu jismning entropiyasi deb ataladi: Agar sistema A holatdan V holatga o‘tsa, entropiyaning o‘zgarishi quyidagicha ifodalanadi:T Q S   T Q S S B A А В    

yoki bo‘ladi, chunki dQ=nC p dT. 2.7-rasmdan ko‘rinib turibdiki, harorat ortganda, entropiya batamom uzluksiz o‘zgarmaydi. 2.7-rasm. Entropiyaning vaqtga bog‘liqligi . Modda holati o‘zgaradigan nuqtalarda moddaning tartibsiz lanish darajasi o‘zgarmas haroratda ancha keskin o‘zgarishi sababli uning entropiyasi ham shu nuqtalarda keskin o‘zgaradi. Shuningdek, kimyoviy jarayonlarning quyidagi asosiy besh yo‘nalishi haqida so‘z yuritamiz: 1 . Agar biror sistemada energiya o‘zgarmasa, ya’ni sistemaga tash qa ridan energiya berilmasa yoki sistemadan energiya chiqmasa, jarayon faqat entropiya ko‘payadigan yo‘nalishda amalga oshadi, Δ S maksimumga intiladi.T T T C n S S T p А В     2 1

2. Agar sistemada entropiya o‘zgarmasa, ya’ni zarrachalarning joylashish tartibi bir xilda qolsa, jarayon faqat energiya kamayadigan yo‘nalishda amalga oshadi. O‘zgarmas hajm va o‘zgarmas haroratda “ichki energiya” Δ U minimumga intiladi; o‘zgarmas bosim va o‘zgar mas haro ratda “entalpiya” Δ H minimumga intiladi. 3. O‘zgarmas bosim va o‘zgarmas haroratda sodir bo‘ladigan kimyo viy jarayonlarda bir vaqtning o‘zida ham energiya, ham entropiya o‘zgarishi mumkin. Bunday hollarda reaksiyani harakatlantiruvchi umu miy quvvat (kuch) qaysi yo‘nalishda minimumga intilsa, kimyoviy jarayon ham ana shu yo‘nalishda amalga oshadi. Reaksiyani harakatlan tiruvchi umu miy quvvat “izobar potensial” va 1961- yildagi xalqaro kelishuvga muvo fiq “Gibbs ning erkin energiyasi” nomi bilan yuritiladi. U G bilan ifo da lanadi. Demak, G moddadagi energiya va entropiyani ifodalovchi kattalik. O‘zgarmas bosim va o‘zgarmas haroratda sodir bo‘ladigan kimyo viy reaksiyada izobar potensialning o‘zgarishi Δ G= Δ H–T Δ S tenglama bilan ifodalanadi. Demak, izobar potensial kamayadigan reaksiyalargina o‘zgarmas bosimda o‘z- o‘zicha amalga oshishi mumkin; boshqacha aytganda, mah su lot larning erkin energiyasi dastlabki moddalarning erkin ene r giya sidan kam bo‘lgan reaksiyalargina o‘zgarmas bosimda o‘z-o‘zicha amalga oshadi. Shun ga k o‘ ra, har qaysi modda o‘ zining “hosil b o‘ lish izo bar potensiali” bilan xarakterlanadi. Standart holatda oddiy modda larning hosil bo‘li shi izobar potensiallari nomi deb qabul qilingan. Reaksiyaning izobar poten sialini hisoblash uchun mahsulotlarning hosil b o‘ lish izo bar potensiallari yig‘indisidan dastlabki moddalarning hosil b o‘ lish izobar potensiallari yig‘indisini ayirish kerak: Δ G 298 0 = ΣΔ G 298 0 – ΣΔ G 298 0 reaksiya mahsulotlar dastlabki moddalar

Odatda, moddalarning “hosil bo‘lish izobar potensiallari” ular ning “hosil bo‘lish entalpiyalari” Δ H 0 va “standart entropiyalari” C 0 asosida topiladi. Demak, agar aA+bB↔mC+nD reaksiya uchun Δ G 0 298 0 man fiy isho rali bo‘lsa, reaksiya o‘z-o‘zicha to‘g‘ri yo‘nalishda boradi. Δ G 0 298 0 musbat ishorali bo‘lsa, reaksiya teskari yo‘nalishda borishi mumkin. Δ G 0 298 0 =0 bo‘lsa, reaksiya kimyoviy muvozanat holatiga kelishi mumkin. 4. Δ G= Δ H–T Δ S tenglamadan ma’lumki, past haroratlarda, T Δ S hadi kichik qiymatga ega bo‘lgani uchun uni nazarga olmaslik mumkin; u holda bo‘ladi. Demak, bu sharoitda moddalik effektiga ega bo‘lgan reak siya largina sodir bo‘lishi mumkin. Past haroratlarda reaksiyaning yo‘na lishini entalpiyaning o‘zgarish ishorasi belgilaydi. Agar reaksiya uchun Δ H manfiy bo‘lsa, reaksiya o‘z- o‘zicha sodir bo‘la oladi. 5. Yuqori haroratlarda T Δ S hadi katta qiymatga ega: u holda T Δ S ni emas, balki Δ H ni nazarga olmaslik mumkin. Unda Δ G  T Δ S ga bo‘lamiz. Demak, yuqori haroratlarda reaksiyaning yo‘nalishini entro piya ning o‘zga rish ishorasi belgilaydi; yuqori haroratlarda entropiyasi ko‘paya digan reak siya largina o‘z- o‘zicha sodir bo‘la oladi. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerak ki, termodinamik mulohazalar asosida topilgan bu xulosalar faqat jarayon yo‘nalishidagi ehtimollikni ko‘rsatadi, xolos, haqiqatan, jarayon ning ayni yo‘nalishda amalga oshish yoki oshmasligi “energetik omil lardan” tashqari yana “kinetik omillarga” ham bog‘liq. Fazalar haqida tushuncha Kimyoviy jarayonlarni, qulay rejimni tanlash, birikma yoki metal lar ning fizik- kimyoviy xususiyatlarini aniqroq bilish, asosan, shteyn va toshqolning erishi, qotishi, kristall holiga o‘tishi, uning eruv chanligi, g‘ovak ligi, qovushqoqligi, tarkibining o‘zgarishi, qaynash va hokazo omil la rini tahlil qilish tanlangan texnologik jarayonni to‘g‘ri boshqarishga olib keladi. Bu tahlilni oddiy qilib, ikki yoki uch diag rammali grafiklar orqali o‘rganish qulay dir. Diagramma grafigini H G   

tahlil qilish uchun fazalar va ayrim atamalarga alohida izoh berib, ular haqida asosiy tushunchalarga ega bo‘lmog‘imiz lozim. Biror obyektni o‘rganish maqsadida tashqi muhitdan ajralgan, deb faraz qilingan jismlar guruhi uchun sistema iborasi kiritiladi. Sistema – bir yoki bir necha modda yig‘indisi bo‘lib, bular orasida issiq lik alma shinishi va diffuziya borishi mumkin. Unga bir necha element lardan iborat o‘rga ni layotgan qotishmalar kiradi. Masalan, “Cu–Ni sistemasi” yoki “Cu–S siste masi”. Bunda mis va nikel elementlari dan iborat qotish ma sistemasi o‘rga nilmoqda yoki shteynli qotishma bo‘lsa, “FeS–Cu 2 S sistemasi”, “FeS–Cu 2 S–ZnS sistemasi”. Bunda temir sulfidi va mis sulfididan iborat shteynli qotishmaning sistemasi yoki temir sulfidi (FeS), mis sulfidi (Cu 2 S) va rux sulfidi (ZnS)dan iborat shteynli qotishma sistemasining uchta sulfidli birikma orasidagi o‘zaro kimyoviy ta’siri o‘rganilmoqda. Sistemaning bir xillik qismi faza deb yuritiladi. Agar faza lar bir nechta bo‘lsa, murakkab sistema vujudga keladi va unda fazalarni bir-biridan ajratib turadigan chegara sirti bo‘lishi kerak. Qattiq, suyuq, toza metall eritmalari, kimyoviy birikmalar qotishmalar fazasi bo‘la oladi va metal lurgiyada fazalar soni “F” harfi bilan belgilanadi. Sistemani tashkil qiluvchi moddalar komponentlar deb ataladi. U toza metal lardan, kimyo viy birik malardan yoki barqaror kimyoviy element - lardan iborat bo‘lishi mumkin. Agar qotishma bir xil metallardan iborat bo‘lsa, u hol da bir komponentli sistema; qotishma ikkita ele ment dan iborat bo‘lsa, ikki komponentli sistema va hokazoli sistemalar mavjud bo‘lishi mumkin. Buning hammasi tarkibidagi elementlarning turiga, soniga bog‘liqdir. Komponentlar soni “ K ” harfi bilan belgilanadi. Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajra ladigan va termodinamika xossalari bilan farq qiladigan qismi faza deb ataladi. Yanada boshqacharoq aytganimizda, faza getrogen sistemaning bir modda dan yoki bir necha moddalar aralashmasidan iborat gomogen qismidir. Masalan, gazlar aralashmasi bitta fazani tashkil qiladi, chunki bir gaz ikkinchi gazda cheksiz erigani uchun gazlar bir-biridan chegara sirtlar bilan ajralmaydi. Toza suyuqlik

ham bitta fazani tashkil qiladi. Agar biror metalning erigan, suyuq hola tini e’tiborga olsak, uning ustki qismi, havo (kislorod bilan) ta’ sir qilgan sirti, kislorodga to‘yin gan qismi bilan ikki faza deb hisob lanadi. Eritmadagi og‘ir metallar suyuqlik tubiga cho‘kib , qattiq qotishma hosil qilsa, bu sistema uch fazali bo‘ladi. Suyuqlik tubidagi qattiq qotish ma (yoki jism) qan chalik maydalangan bo‘lishiga qaramay (chunki u suyuqlikdagi mayda zarra ning cho‘ki shidan paydo bo‘lgan), bari bir bir faza deb hisob lanaveradi, chunki ana shu qattiq jism kristallari bir-biridan ajralgan bo‘lsa ham, termodinamik xossalari jihatidan bir- biridan farq qilmaydi. O‘z o‘rnida V. Gibbs (1873 – 1878-yillari) termodinamikaning I va II qonunlariga asoslanib, fazalar qoidasini taklif etgan. Keyinchalik akademik K.S.Kurnakov shogirdlari bilan birga bu ta’limotni rivojlan tirdi, fazalar qoidasiga asoslanib, murakkab sistemalarning xossalari va uning tarkibi orasidagi bog‘lanishlar haqida katta ilmiy izlanishlar olib bordi [12, 13]. Agar bir qattiq jism ikkinchi qattiq jismda eritilsa, bir jins li ara lashma (qotishma) hosil qilinsa, bu bir fazali bo‘ladi. Agar bir qattiq jism qaytar tarzda ajralishidan qattiq va gaz modda hosil bo‘lsa, sistema kimyoviy muvozanat holatida uch fazali bo‘ladi. H ar bir sistema bir yoki bir necha moddadan iborat b o‘ l sa , bu mod dalar sistemaning tarkibiy qismlari deb ataladi. Sistemaning tarkibiy qism lari kimyoviy jihatdan bir jinsli moddalar b o‘ lib, uzoq vaqt davo mida alohida b o‘ la oladi. Shuningdek, sistemaning mustaqil tarkibiy qism lari ham bir s o‘ z bilan komponentlar deb a taladi . Komponentlar oddiy va murakkab moddalar b o‘ lishi mumkin. Sistemadagi har qaysi fazaning kimyoviy tarkibini xarakterlash uchun yetarli bo‘lgan modda xillarining eng kichik soni sistemaning mus ta qil tarkibiy qismlari yoki komponentlar soni deb ataladi.

Kimyoviy reaksiya yoki pechda eritilib, xomashyolar ajralib, yangi birik malar hosil bo‘layotgan sistemada komponentlar sonini aniqlash ancha qiyin bo‘ladi. Masalan, kalsiy karbonat (SaSO 3 )ning ajralishida, muvozanat vaqtida (SaSO 3 parchalanib bo‘lgach) sistemada uchta tarki biy qism (SaO, SaSO 3 , SO 2 ) bo‘lishiga qaramay, komponentlar soni 2 ga teng, chunki biz ikki moddaning miqdorini bilsak, uchinchisining miq dorini ular orasidagi bog‘lanishdan hisoblab olamiz. Shuning uchun uchin chi tarkibiy qism mustaqil emas. Shuningdek, S+SO 2 =2SO siste mada ham uchta tarkibiy qism bo‘lgan holda komponentlar soni ikkita bo‘ladi. Kimyoviy sistemadagi komponentlar sonini topish uchun sistema dagi tarkibiy qismlar sonidan shu sharoitda borayotgan kimyoviy reaksiya lar sonini ayirib tashlash kerak. Bu qoidaning ma’nosi shuki, kimyoviy reaksiya borayotgan muvozanat sistemalarda komponent larning soni hamma vaqt siste madagi tarkibiy qismlarning (yuqoridagi misol da 3 ta tarki biy qism qatnashayapti SaSO 3 , SaO, SO 2 ) umumiy soni dan kam bo‘la di; kimyoviy jarayonlar bormayotgan fizik sistema larda esa komponentlar soni hamma vaqt sistemaning tarkibiy qismlari soniga teng bo‘ladi. Masalan, toza mis eritmasiga oltingugurt ta’sir ettirsak, eritmadagi mis sulfid holida eritmada qoladi. Ikkita tarkibiy qism (mis va oltin - gugurt) ikkita komponentdir. Shu narsani doimo esda tutush kerak ki, ba’zan sistemadagi komponentlar soni sistemada sharoitning o‘zgarishi bilan o‘zgarishi mumkin. Ma’lum bir sistemaning termodinamik holatini to‘la xarak terlash uchun yetarli bo‘lgan mustaqil o‘zgaruvchilar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. Ya’ni fazalar soniga halal bermay turib, ma’lum chegarada ixtiyoriy o‘zgartirish mumkin bo‘lgan parametrlar soni sistema erkinlik darajasi sonidir. Tenglik holatini buzmay, fazalar sonini o‘zgartirmay, o‘zga ruvchi omil larni o‘zgartirib, erkinlik darajasi sonini aniqlash mum kin. Masalan, o‘ zga ruvchi omillarga harorat, konsentratsiya, bosim, vaqt va hokazolar kiradi. Agar faqat haroratni k o‘ tarsak yoki pasaytirsak, bitta o‘ zgaruvchi b o‘ ladi va erkinlik darajasi soni birga teng b o‘ ladi. Agar haro rat bilan bosimni o‘ zgartirsak, u holda ikkita

o‘ zgaruvchi b o‘ lib, erkin lik darajasi soni ikkiga teng. H arorat, tarkib va boshqa o‘ zgaruvchi omillar ham doi miy b o‘ lsa, unda erkinlik darajasi soni nol (0) ga teng b o‘ lib qoladi. Erkin lik darajasi soni “ F ” harfi bilan belgila nadi . Ichki va tashqi sha - roitga bog‘liq holdagi barcha sistemadagi o‘ zgarishlar qonuniyati fazalar qoidasiga b o‘ ysunadi. Fazalar qoidasi komponent, faza, sistemaning erkinlik dara jasi kabi tushunchalar orasidagi munosabatni ko‘rsatadi. Fazalar qoida sini faqat muvo - zanatda turgan sistemalarga tatbiq etish mumkin. Uni quyi da gicha ifodalash mumkin: K komponentdan iborat sistemadagi faza lar soni ( F ) bilan sistemaning erkinlik darajasi ( F ) yig‘indisi sistemaning komponentlar soni – K qo‘shish ishorasi (+) 2 ga teng, ya’ni F+F=K+2 2-bosim va haroratni k o‘ rsatadi. Bundan: F=K-F+2. Murakkab sistemalarda erkinlik darajasini topish uchun kom ponentlar sonidan fazalar sonini ayirib, qoldiqqa 2 ni q o‘ shish kerak. Bosim kam ta’sir etadigan kondensatlangan, ya’ni qattiq va suyuq faza lardan iborat sistemalar uchun fazalar qoidasi F=K-F+1 holida ifodalanadi. Fazalar soni va sharoitini biror sistemada joylashgan, ya’ni ushbu komponent sonidan iborat qotishmada belgilaydi. Fazalar qoidasi faqat tenglik sharoitidagina q o‘ llaniladi. Barcha diagramma holatlar tenglik holatida tasnif lanadi. Demak, fazalar qoidasini t o‘ liq diagramma holat lari uchun q o‘ lla sh mumkin . Fazalar qoidasi fazalar soni, komponentlar va sistemadagi erkinlik darajasi sonlariga uzviy bog‘liq:

F=K+V-F bu n da: F – erkinlik darajasi soni; K – komponentlar soni; F – fazalar soni; V – tashqi o‘ zgaruvchan omillar soni (harorat, bosim). Agar konsentratsiyani doimiy deb olsak ( V =1), unda tashqi o‘ zgaruvchi omil faqat bosimdan iborat b o‘ lsa, fazalar qoidasi quyidagicha yoziladi: F=K+1-F Agar bir komponentli sistemada toza metall bo‘lsa, u holda bitta faza mavjud bo‘ladi (u suyuq holda erigan bo‘lsa yoki qattiq holda bo‘lishiga qaramay), unda K =1 va F =1 teng bo‘ladi. Unda: F =1+1-1=1 Demak, bitta erkinlik darajasi soni mavjud. Bu degani, shu sharoitda metalni ma’lum oraliqda, bir fazani saqlagan holda sovutish yoki qizdirish mumkin. Nima uchun faqat bir fazali holatni saqlagan holda haroratni o‘zgar tirish mumkin? Chunki metalni (agar mis b o‘ lsa) 700–800 0 C gacha qizdirish mumkin, ya’ni erigunga qadar. Yoki erigan suyuq holatda b o‘ lsa, 1500–2000 0 C gacha, hatto undanda yuqoriga k o‘ tarish (2300 0 C gacha) mum kin. Chunki u bug‘ holatiga o ‘ tmasligi kerak. Agar bir kompo nentli siste mada ikkita faza hosil b o‘ lsa, masalan, erigan metalning sovushi natijasida yarmi qotish, yarmi hali suyuq holda qolgan b o‘ lsa, ya’ni suyuq va qattiq faza mavjud b o‘ lsa, unda K =1, F =2 b o‘ ladi :

F =1+1-2=0 Ya’ni birorta ham erkinlik darajasi bo‘lmaydi. Bunday holat, qachonki harorat doimiy bo‘lsa, sistemada bo‘lishi mumkin. Faza qoidasiga ko‘ra, bir komponentli sistema ikki fazadan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Chunki F =3, K =1 bo‘lsa, F =1+1-3= -1 bo‘lib qoladi. Bu esa hech qanday ma’no bermaydi va bunday holat sistemada bo‘lishi mumkin emas. Bir komponentli sistemada ikkitadan ortiq faza bo‘lmaydi. Aynan bir komponentli sistemalar uchun fazalar qoidasini quyidagicha yozish mumkin: F =1- F +2 yoki F+F =3. Fazalar soni 3 ga teng b o‘ lsa, F +1-2+2 unda F =1 ga teng b o‘ ladi. Mabodo fazalar soni 1 ga teng bo‘lsa, F =2 bo‘ladi. Demak, yuqoridagi ta’rif larga qo‘shimcha qilib bir komponentli sistemalarda erkinlik darajasi ikkidan ortiq bo‘la olmaydi, fazalar soni esa uchdan ortiq bo‘lmaydi (2.2-jadvalda batafsil ko‘rsatilgan). Shuning uchun bir komponentli sistemalarni tasvirlashda absissa va ordinata o‘ qlaridan foydalanish mumkin. Muvozanatdagi siste ma larni grafik usulda tasvirlab, sistemaning holat diagrammasi hosil b o‘ ladi. Ikki komponentli sistemalar haqida qisqacha fikr yuritamiz. Agar ikki komponentli sistemada faqat bitta faza bo‘lsa, erkinlik darajasi uchga teng bo‘ladi, chunki: F=K-F+ 2 dan F+F =4 ifoda kelib chiqadi; bundan esa:

1+ F =4 yoki F =3 b o‘ ladi. Demak, ikki komponentli sistemada erkinlik darajasining maksi mal qiymati 3 ga teng. Shuning uchun bunday sistemalarda harorat, bosim va komponentlardan birining konsentratsiyasini ixtiyoriy ravishda o‘ zgartirish mumkin. Agar fazalar soni 2 ga teng bo‘lsa, erkinlik darajasi ham 2 ga teng bo‘ladi, ya’ni: F =2-2+2=2 Agar ikki komponent uch fazada bo‘lsa, erkinlik darajasi 1 ga teng bo‘ladi, ya’ni: F =2-3+2=1 Agar ikki komponent 4 fazada b o‘ lsa, sistema invariantli (e r kinlik darajasi 0 ga teng) b o‘ ladi: F=K-F +2; F= 2-4+2=0 bu holda faqat ma’lum haroratlarda, ma’lum bosimda va ikkala komponentning ma’lum konsentratsiyasidagina sistema 4 fazali bo‘lib qola oladi.

2.2-jadval Mis sanoatida qo‘llaniladigan texnologik jarayonlarda qatnashadigan fazadagi tarkibi jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan element va komponentlarni ifodalash №K om ponent va uning indeksi Komponentlar va ularning faza sistemasidagi indekslari Suyuq faza Qattiq faza G azli faza J=8 M etall (m is) j=1 M etall (tem ir) J=2 Shteyn j=3 Toshqol j=4 M agnetit j=5 K rem niy dioksidi j=6 U glerod j=7 1 Cu ° i=1 X 1.1 X 1.2 X 1.3 X 1.4 - - - 2 Cu 2 S i=2 X 2.1 X 2.2 X 2.3 X 2.4 - - - 3 Cu 2 O i=3 X 3.1 X 2.3 X 3.3 X 3.4 - - - 4 FeS i=4 X 4.1 X 2.4 X 4.3 X 4.4 - - - 5 FeO i=5 X 5.1 X 2.5 X 5.3 X 5.4 - - - 6 Fe 3 O 4 X X X . X - - -

i=6 6.1 2.6 3 6.4 7 Fe 3 O 4 i=7 X 7.1 X 2.7 X 7.3 X 7.4 X 7.5 - - - 8 Fe 2 O 3 i=8 X 8.1 X 2.8 X 8.3 X 8.4 - - - - 9 Fe 3 C i=9 X 9.1 X 2.9 X 9.3 X 9.4 - - - - 10 Si i=10 X 10.1 X 2.10 X10. 3 X 10.4 - - - - 11 SiO 2 i=11 - - - X 11.4 - X 11.6 - - 12 CaO i=12 - - - X 12.4 - - - - 13 Al 2 O 3 i=13 - - - X 13.4 - - - - 14 C i=14 X 14 .1 X 14 .2 - X 14.4 - - X 14.7 - 15 CO i=15 - - - - - - - X 15.8 16 CO 2 i=16 - - - - - - - X 6.8 17 H 2 i=17 X 17.1 X 17.2 - - - - - X 17.8 18 H 2 O i=18 - - - - - - - X 18.8 19 S 2 i=19 - - - - - - - X 19.8 20 SO - - - - - - - X

i=20 20.8 21 SO 2 i=21 - - - - - - - X 21.8 22 H 2 S i=22 - - - - - - - X 22.8 23 Jami N 2 i=23 X 23.1 X 23.2 - - - - - X 23.8 24 O 2 i=24 X 4.1 X 24.2 X 24.3 X 24.4 - - - X 24.8 JAMI 15 15 11 15 1 1 1 10 Ikki komponentli sistemalarda erkinlik darajasining maksimal qiymati 3 ga teng bo‘ladigan sistemani to‘la tasvirlash uchun uchta koor dinata o‘q bo‘lgan fazoviy diagrammalardan foydalanish mumkin. Bu o‘ qlar ning biriga bosim, ikkinchisiga harorat va uchinchisiga konsentratsiya q o‘ yiladi. Lekin qattiq va suyuq sistemalarni o‘ rganishda diagramma tuzish masalasi birmuncha soddalashadi. Qattiq va suyuq holatdagi moddalar ning xossalariga bosim (atmosfera bosimi) kam o‘ zgarishi hech qanday ta’sir qilmasligi uchun bunday sistemalarni tekshirishda bosimni o‘ zgar mas deb qabul qilish mumkin. Bu holda diagramma tuzish uchun faqat ikki o‘ qli koordinatalar sistemasi kifoya: bir o‘ qqa harorat, ikkin chisiga konsentratsiya q o‘ yiladi. Qattiq va suyuq holatdagi sistemalar uchun fazalar qoidasi: F=K-F+1

formulaga ega bo‘ladi, chunki bosim o‘zgarmas bo‘lgani uchun erkinlik darajasi bittaga kamayadi, so‘ngra gaz fazasi hisobga ham olinmaydi. Ikki komponentli sistemalarda komponentlar bir-biri bilan kimyo viy reaksiyaga kirishi yoki bir-biriga kimyoviy ta’sir ko‘rsatmas ligi mumkin. Ba’zan ikki modda orasida hosil bo‘lgan kimyoviy birik mani ajratib olish mumkin bo‘lmaydi. Shuning uchun ikki komponentli (va 3, 4, 5 kompo nentli) sistemalarni o‘rganishda akademik N.S.Kurnakov va uning shogird larining ilmiy tadqiqotlari muhimdir. Bu vaqtda qat tiq, suyuq va gazsimon fazadagi o‘zgarishlar va komponentlarning ifoda la ni shi juda keng, toshqol, shteyn va undagi birikmalar haqida ko‘rsatilgan. Faza qoidasini o‘rganib, bir komponentli sistema uchun qisqacha shunday xulosaga kelish mumkin: - ikki faza bo‘lishi mumkin, sharti – harorat doimiy bo‘lib, qotish va erish harorati unga mos kelsa; - ikki fazalida metalning qizishi yoki sovushi mobaynida, albatta, to‘xtash (to‘g‘ri chiziq) paydo bo‘ladi. Turli-tuman qotishmalarning sovush chiziqlaridan foydalanib, sistema ning holat diagrammasi tuziladi. Buning uchun abssissa o‘qiga sistemaning og‘irlik yoki molekular foizlar bilan ifodalangan tarkibi, ordina talar o‘qiga qo tish harorati qo‘yiladi. Diagrammaning eng chetki ordinata chiziqlarini to za metallar, masalan, shteyndagi mis va temir sulfid lari egallaydi (2.8 – 2.11 - rasmlarda keltirilgan). Abssissa o‘qi ning hammasi 100 bo‘lakka bo‘linadi. Masalan, uning qoq o‘rtasi 50% Cu 2 S va 50% FeS to‘g‘ri keladi [14].

2.8-rasm. Rozebama usuli yordamida moddalarning par s ial xususiyatini aniqlash. Sovush diagrammasidan olingan ma’lumotlar bu diagrammaga k o‘ chi riladi. Buning uchun abssissa o‘ qiga qotishma tarkibini, ordina talar o‘ qiga esa sovush diagrammasida chiziq singan haroratlarni q o‘ yib, bir necha nuqta hosil qilinadi. S o‘ ngra bu nuqtalar bir-biri bilan tutash ti ri ladi. Shunday qilib, ikki komponentli sistemaning suyuqlanish diagrammasi hosil b o‘ ladi. Diagram mada minimumda tura digan 0 nuqta evtek tikani ifodalaydi. Diagrammaning yuqori qismidagi chiziqlar us ti da yotuvchi soha har xil tarkibli suyuq qotishmalarga t o‘ g‘ri keladi. 900 0 C dan past haroratda o‘rganilayotgan (misoldagi) qotishma qotib qola di. Suyuq joylashgan chiziqlari likvidus chiziqlari deyiladi (likvidus so‘zi lotincha bo‘lib, suyuq demakdir). Qattiq holatdagi chizig‘i solidus chizig‘i deb ataladi (solidus so‘zi lotincha bo‘lib, qattiq demakdir), chunki undan pastda qattiq faza turadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б.

3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 . 11. Обручев В.А. Образование гор и рудн ых местрождений. Изд. АН России, 1942 . 12. Пригожин М., Дефей Р. Химическая термодинамика. М . : Наука, 1968. – 509с. 13. Карапетянц М.Х. Химическая термодинамика. М . : Химия,1972. –583с. 14. Вольский А.Н., Сергиевская Е.М. Теория металлургических про цес сов. М.: Металлургия, 1968. – 345 с. 15. Купряков Ю.П. Отражательная плавка медных концентратов. М.: Метал лургия, 1976. – 262 с.

Похожие

Avtogen jarayon haqida umumiy tushuncha

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari

Misli shteynlarni konverterlash

Nеftni кimyosi va fiziкasi to’g’risida umumiy tushuncha

Sanoatda neft, gaz kondensati va gazni qayta ishlash