Misli shteynlarni konverterlash - Горное дело - Рефераты

Misli shteynlarni konverterlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

892.5 KB

M isli shteynlarni konverterlash Reja: 1. Jarayon haqida umumiy tushuncha 2.Konverterdagi ashyolar tengligini hisoblash 3.Shteynning ratsional tarkibi

Konverterlash jarayoni pirometallurgiya texnologiyasining eng asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, mis boyitmasi yoki misli ruda qaysi eritish pechida eritilishidan qat’i nazar, olingan mahsulot konverter dastgohiga yuklanadi. Misli shteynni konverterlashdan asosiy maqsad tarkibiga oltin, kumush va boshqa ayrim nodir metallarni biriktirgan holda, tarkibida 96– 98 % mis bo‘lgan xomaki mis olishdir. Konverterlash so‘zi o‘zi suyuq holdagi shteyn tarkibidagi temir va oltin gugurtning havo yoki kislorodga boyitilgan havoning agregatga purkash orqali oksidlanganligini bildiradi. Misli shteynlarni konverterlash ilk bor 1866-yilda rus muhan disi V.A.Semennikov tomonidan Uraldagi Bogoslovsk va Votkinsk za vod larida sinab ko‘rildi va taklif etildi. O‘ sha paytda rus muhandisi konverterni vertikal holatda joylashtirib, havo purkagich furmalarini pechning ostki qismiga joylashtirgan edi. Pech tubining

tez qizib qotib qolishi xomaki mis olishda ancha qiyinchiliklar tug‘dirdi. 1880-yil da yana bir rus muhandisi A.A.Auerbax vertikal holatdagi konverterga yon tomondan furma purkagichlarni o‘ rnatishni taklif qildi va shu y o‘ l bilan suyuq holda mis metal i ni olishga muyassar b o‘ ldi. 100 yildan beri butun dunyo b o‘ yicha ko‘pgina mis eritish zavod larida ushbu taklif qilingan konverterlash usuli amalda keng ishla tib kelinmoqda. Misli shteyn asosan C u 2 S hamda FeS dan hosil bo‘lgan oltingugurtli birikmadir. Uning tarkibidagi mis ashyosi va boyitmasi qaysi eritish pechida qayta ishlanganligiga bog‘liq holda 20 %dan 70% gacha b o‘ ladi. Oltingugurt 24–27 % atrofida b o‘ ladi. Temirning shteyn tarkibida bo‘lishi misga bog‘liq, ya’ni misning shteyn tarkibida o rt ishi temirning kamayishiga olib keladi yoki aksincha bo‘lishi mumkin. Konverterlash 2 bosqichda boradi. Avval shteyn suyuq holda konverterga yuklanadi, s o‘ ng shteyn

tarkibidagi temirni oksidlab, toshqol holatiga o‘ tkazish uchun kvarsli yoki boshqa fluslar q o‘ shiladi. Natijada oltingugurtli temir oksidlanib, toshqol holatiga o‘ ta di, temir oksidi va boshqa toshqol tarkibiga kiruvchi oksidlar shteyn tarkibining zichligidan ancha past bo‘lganligi uchun pechning yuqori qismiga chiqadi. Bu hosil bo‘lgan toshqol pechdan egik holatda ch o‘ michlarga suyuq holda quyiladi va qayta ishlashga j o‘ natiladi. Temir sulfi dining oksidlanishi natijasida hosil bo‘lgan oltingugurt sulfat kis lota olish sexiga j o‘ natiladi. Shu bilan temir va boshqa oksidli birik - malarning pechdan chiqarib tashlanishi boyitilgan mis sulfidining (oq matt) hosil bo‘lishi orqali konverterlash jarayonining birinchi bosqichiga yakun yasaladi. Ikkinchi bosqichda yarim oltingugurtli misning (C u 2 S) to‘liq oksid lanishi va metall holiga aylanishi yuz beradi. Ikkinchi bosqichda ham texnologik oqova gaz tarkibida oltingugurt oksidining tarkibi mis sulfidining oksidlanishi hisobiga 10 %gacha, goho undan ham ortiq b o‘ ladi.

H ozirgi kunda ko‘pgina zamonaviy metallurgiya sanoatida, asosan , gorizontal holatdagi konverterlar ishlatib kelinmoqda. Jumladan, Olmaliq mis eritish zavodida ham gorizontal konverterlar ishlatil moqda. Shuning uchun ham gorizontal konverterlar va ularning tuzilishi haqida fikr yurit iladi . Asosan, amaliyotda sig‘imi 40, 75, 80 va 100 tonna, uzunligi 6–10 m, diametri 3–4 m hamda furmalar soni 32 tadan 62 tagacha bo‘lgan konver terlar keng ishlati lmoqda. Gorizontal konverterlar silindr simon egiluvchan aparat bo‘lib, jarayon uzlukli ravishda olib boriladi. Tashqi g‘ilofi 20 – 25 mm qalinlikdagi p o‘ lat listdan qoplangan bo‘lib, uning diametri 3 – 4 metr, uzunligi 10 metrgacha b o‘ ladi. Ichki qismi to‘liq olovbardosh, xromomag nezitli g‘isht bilan terib chiqilgan. G‘ilof bilan o‘tga chidamli g‘isht oralig‘iga olovbardosh qumli ashyo quyiladi. Buning sababi, harorat oshgan sari terilgan g‘isht kengayishi va o‘zining hajmini o‘zgarti rishi

mumkin. Konverter t o‘ rt juft soqqali g‘ildirakchalar ustida joy lash gan bo‘lib, elektrodvigatel va reduktor yordamida egilish uchun g‘ilof ning har ikkala tomoniga g‘ishtli g‘ildirakchalar o‘ rnatilgan b o‘ la di. Shuning uchun ham konverter gorizontal o‘ q atrofida egilishi va yarim aylana holigacha aylanishi mumkin. Konver - terning orqa tomoniga havo purkash uchun furmalar o‘ rnatilgan b o‘ ladi. Konverterga b o‘ g‘zi orqali suyuq holda shteyn quyiladi va hosil bo‘lgan toshqol, xomaki mis hamda oqova texnologik gazlar ham b o‘ g‘iz orqali chiqadi. Q uyida konverterga taalluqli ayrim texnologik k o‘ rsatkichlar k eltiril gan: Furmalardagi solishtirma purkash sarfi, m 3 (sm 3 .min) 0,5–1,2 purkash bosimi, MPa 0,1–0,12

furmadan purkalanuvchi purkash tezligi, m 3 /s 100–150 koeffitsiyenti, % 95–98 purkash ostida konverterning ishlash vaqti,% 65–80 havo sarfi, m 3 1 tonna shteyn uchun 1250–1750 1 tonna xomaki mis uchun 2100–5800 konverter toshqolining chiqishi, % 30– 80 konverter toshqolining tarkibida, %: mis 1,2–3,0 kremnezem 20–28 temir 50–55 misning olinishi, %: ( o‘ tishi)

xomaki misga 87–92 konverter toshqoliga 3– 6 qaytarmalarga 4– 6 hokazo y o‘ qotishlarga 0,5–0,8 6.2. Konvert o rlash nazariyasi va ishlash prinsiplari Odatda, eritish pechlarida olingan shteyn tarkibida 24–40% Cu, 24–26% S va 35–45% Fe bor. Shteynlarni konverterlash jarayonining maqsadi – temir va oltingugurtni chiqarib tashlashdir. Jarayon davrida bir qator zararli moddalar ham ajralib chiqadi. Oltin, kumush va boshqa nodir metallar xomaki mis tarkibiga o‘tadi.

Jarayon 6.1-rasmda ko‘rsatilgan maxsus dastgoh – konverterlarda o‘tka ziladi. Konverter tepa qismida bo‘g‘izli teshigi bor, gorizontal quvur simon shakldagi dastgohdir. Agregatning ichki hajmi olovbardosh g‘ishtlar bilan himoya qilingan. Agregatning o‘zi esa po‘lat materialdan tayyor langan. Konverter o‘zining o‘qi negizida burilish va egilish imko niyatiga ega. Zamonaviy konverterlarning hajmi, xomaki mis bo‘yi - cha, 40, 75 va 100 t ni tashkil qiladi. Ularning o‘lchamlari: uzunligi 6,1; 9,15 va 10,76 m va diametrlari 3,66; 4 va 4 m bo‘ladi. Shteynni ng suyuq vannasiga havo berish uchun, konverterda furma lar bo‘lib, har bitta furma po‘lat quvurdan tuzilgan. Undan 1,0 – 1,2∙10 Pa ortiqcha bosim bilan havo beriladi. 40 tonnali konverterda 28 dona, 75 tonna ligida esa 43–50 dona furma bor. Katta konverter furmasining diametri 52 mm ni tashkil etadi. Konverterning qoplamasi va ostki qismi 350–460 mm olovbardosh g‘ishtlar bilan himoyalanadi. Furmali

belbog‘da esa futerovkaning eni 475 mm gacha oshiriladi. Gazlar changtutkichlar orqali qisman sovutilib, changlari ushlanadi. Changtutkichlar cho‘yan yoki po‘lat plitalardan terilganida havo yoki suv bilan sovutiladi. Gazlar changtutkichdan kollektorga tushib, sulfat kislotasi olish uchun yuboriladi. Mis shteynini konverterlash davomida toshqol ajralib chiqadi, uning tarkibiga temir butunlay o‘tadi, oltingugurt esa SO 2 shaklida eritmadan ajralib chiqib, gazsimon holatga o‘tadi.

6.1-rasm. Gorizontal konverter . 1–elektr quvvati yordamida harakatga keltiruvchi yuritma; 2–reduktor; 3–qoplama uchun mo‘ljallangan uskuna (salnik); 4– yuklash uchun mo‘ljal langan yordamchi qurilma; 5–tishli halqa; 6–tishli halqaning sirpan masligini ta’minlovchi uskuna; 7–olovbardosh g‘ishtli qoplama; 8–pech bo‘g‘zi; 9–havo purkagich; 10– zalvorli, ya’ni soqqali klapan; 11–tayanch g‘altaklar; 12–purkagich quvurlar; 13–suyuq eritmaga mo‘ljallangan cho‘mich.

Mis shteynini konvertorlash davomida havo eritma hajmidan nihoyat da tez – 0,13 sekundda o‘tadi. Bunda kislorodni o‘zlashtirish dara jasi 95 % ni tashkil etadi. Hisobotlarga ko‘ra, har bir jarayonning minutda suyuq vannadagi kislorodga muhtojlikning faqat yuz mingdan bir qismigina qondiriladi. Bu reaksiyalarning nihoyatda tez borishini ko‘rsatadi. Misli shteynlarni konvertorlash eritmadagi oltingugurtli birik malarning purkalanayotgan havo tarkibidagi kislorod yordamida oksidlanishiga asoslangan [21, 22]. Jarayon temir sulfidining oksidlanishi bilan boshlanadi: 2FeS+3O 2 +SiO 2 =Fe 2 SiO 4 +2SO 2 +Q (6.1) Mis sulfidi jarayon boshlanishida kislorod bilan reaksiyaga kirish maydi, sababi temir to‘liq

oksidlanmasdan turib quyidagi kimyoviy reaksiya faqat o‘ng tomonga borishi kuzatiladi: (Cu 2 O)+[FeS]=[Cu 2 S]+(FeO) (6.2) Kimyoda shu narsa ma’lumki, temirning misga nisbatan kislorodga moyilligi yuqori bo‘lsa, misning oltingugurtga moyilligi temirga nisbatan yuqoridir. Shuning uchun ham konverterlashning I bosqichiga asosan, temir ha vo p urkash natijasida quyidagi tasnif bo‘yicha deyarli to‘liq oksid la nadi: FeS→ FeO→Fe 3 O 4 (6.3) Temirning to‘la oksidlanish jarayoni uning o‘ta oksid lanib ketishiga olib keladi. O‘ta oksidlanish

natijasida eritmadagi temir magnetit holatiga o‘tadi. Temirni iloji boricha temir oksidgacha (ya’ni FeO) quyidagi reaksiya bo‘yicha oksidlash kerak: 2F e S+3O 2 =2F e O+2SO 2 +Q (6.4) Uning qattiq holda emas, suyuq holda hosil bo‘lishini ta’minlaydi va uni oltingugurtli birikmalardan ajratib olish oson kechadi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun konverterga kvarsli ruda yoki flus yukla nadi. Vyustitning toshqol tarkibida erishi uning faolligini kamayti radi. Bu ko‘rsatkich toshqol tarkibida SiO 2 miqdorining ortishiga ham o‘zaro bog‘liqdir. Vyustit faolligining kamayishi oksidlanish jarayoni ning sekinlashuviga olib kelsa-da, qisman temirning magnetit birikma siga o‘ta oksidlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Eritmadagi magnetit qisman bo‘lsa-da, oltingugurtli temir va kvars bilan birgalikda qaytarilib, FeO∙SiO 2 hosil bo‘lishiga olib kela di. Ushbu (6.2) reaksiya 1200 0 C

haroratdan uncha yuqori bo‘lmagan tezlikda boshlanadi. Chunki haroratning ortishi bilan magnetitning to‘liq parcha la nishi va uning tezligi ham ortishi kuzatiladi. Demak, konverter eritma sining harorati qancha yuqori bo‘lsa, jarayon ham shuncha tez boradi. Biroq haroratning o‘ta (1400 0 Cdan) yuqori bo‘lishi konverter pechining ich ki tomoniga terilgan o‘tga chidamli g‘ishtning ishlash muddati ancha kamayib va bu g‘ishtning tez yemirilib ketishiga olib keladi. Jarayonni 1250–1400 0 C harorat atrofida olib borish maqsadga muvofiqdir [31]. Agar konverterlarda xomaki mis olish texnologiyasini chet el texno lo giyalari bilan taqqoslaydigan bo‘lsak va 1866-yilda V.A. Semennikov hamda 1880-yili A. A. Auerbax tomonidan kiritilgan o‘zga rish lar bilan hanuz gacha ishlab kelganligini hisobga olsak, uni tubdan o‘zgartirish va undan chiqayotgan suyuq konverter toshqolini tash lan ma toshqol holiga kelguncha kambag‘allashtirish lozimligi

tushuni ladi. Konverterda harorat o rt ishi bilan kvarsning erish tezligining nordon ligi ham o rt ib boradi. Toshqol tarkibida SiO 2 23–26%da bo‘lishi eng qulay miqdordir [30]. Kremniy oksidining 30%ga qadar ortib borishi toshqol tarki bidagi mis va magnetitning kamayishiga olib kelmasa-da, biroq kapital xarajatlarning, shuningdek, flusga bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni oshirib yuboradi [28,32,33]. Kvars rudasining o‘lchami maydalashgan i sayin, uning eruvchanlik tezligi ortib boradi. Shuning uchun ham ularning eng qulay me’yori olib boril gan ilmiy- amaliy tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, 10–20 mm bo‘lishi maq sadga muvofiq. Undan kvars konverterga yuklanganda pech bo‘g‘ zidan chiqayot gan oqova gaz bilan chiqib ketish ehtimoli ko‘p. Ko‘p hol larda flus ni iloji boricha kam miqdorda ishlatish, uning tarkibidagi SiO 2 miqdorini 90% va undan ham ortiq bo‘lgan,

kimyoviy reaksiyaga tez kiri sha oladigan kvarsli ashyolarni ishlatish yaxshi samara beradi. So‘nggi yillarda oddiy kvarsli ruda deyarli konverterlarda qay ta ishlan mayapti, chunki tarkibida qimmatbaho metallardan tashkil top gan oltin fabrikasining kvarsli rudalari keng ishlatilmoqda. Bunday ashyo lar ning flus sifatida ishlatilishi, Au va Ag hisobiga bozor iqti so diyo ti davrida har tomonlama texnologiyadan unumli va to‘liq foyda lanish samaradorlikni o shir moqda. Konverterdagi barcha fizik - kimyoviy jarayonlar gazsimon modda larning suyuq eritma tarkibida tinimsiz aylanishi natijasida boradi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, yuqori tezlikda moddalarning tinimsiz harakati furma ustida va havo purkalanayotgan mintaqa yaqinida kechadi. Shuning uchun ham havo tarkibidagi kislorod yordamida metallarning oksidla nishi va magnetitning hosil bo‘lishiga olib keladi. Magnetit shteyn ham da toshqol tarkibida eriydi. Oltingugurtli moddalarning tez oksid la nishi natijasida furma tegrasida haroratning

ekzotermik reaksiya hisobiga ortishi (1600 0 C, goh undan ham yuqori) kutiladi. Bu pech ichida gi g‘ishtlarning muddatidan ilgari ishga yaroqsiz bo‘lib qolishiga olib keladi. Yuqorida qayd qilinganidek, Cu 2 S→FeS→FeO sistemaning bori shi o‘zaro eruvchanligiga bog‘liq. 1200 0 C haroratda temir oksidining sulfidli birikmalarda eruvchanligi 40–60 %gacha boradi. FeO yuqori eruvchanligi gamogenli sulfid-oksid eritmaning hosil bo‘lishiga olib keladi. Shteyn tarkibida Cu 2 S ortishi bilan Cu 2 S→FeS→FeO siste madagi birikmalarning uzviy eruvchanligi kamayib boradi. Sulfid-oksidli eritmaning kremnezem bilan o‘zaro ta’siri konverterning yuqori qismida borib, tarkibida kremnezemi kam bo‘lgan oksidli faza, ya’ni toshqol hosil qiladi. Konverterning suyuq vannasidagi birikma larning doimiy harakati va aylanishi natijasida quyidagi kimyoviy tengliklar majmui boradi:

3Fe 3 O 4 +FeS+5SiO 2 =5(2FeO∙SiO 2 )+S O 2 (6.5) [F e 3 O 4 ] shteyn →(F e 3 O 4 ) tosh q ol (6.6) [ F e S] shteyn →(F e S) tosh q ol (6.7) ( S u 2 O) tosh q ol +[F e S]→[Cu 2 S]+(F e O) (6.8) Jarayon mobaynida konverter gazlar yo rdamida vannaning faol bi q irlashi natijasida magnetit sulfid yo rdamida q aytariladi va gaz pufakchalari tarki bida SO 2 ning parsial bosimi kamayadi . Birinchi bos q ichda h osil bo‘lgan tosh q ol pechga engashib t o‘ kiladi va Ya Q Pga j o‘ nati ladi . Konverter esa shteynni 1200–1250 0 C haroratda qabul qilib , yana havo bilan purkash davom etadi . Bu jarayon bir necha bor qaytarilib , tosh qol bir necha bor t o‘ ki ladi va misga boy oltingugurtli boyitma ( oq matt ) olinadi . 1-

bosqich davomida konverterlarda harorat juda tez sur’at - larda, ya’ni minut iga 5–7 0 C haroratda o rt ib boradi. Shuning uchun ham haroratni o‘z me’yorida saqlash uchun qattiq holatda maydalangan misga boy har xil chiqindilar yuklab turiladi. H arorat me’yoridan o rt ib ketgan paytda tarkibi misga boy kvars rudalarni, hatto mis sulfid li boyitmani ham qayta eritish mumkin bo‘ladi. Jarayonning I bosqichi – shteynni q o‘ shimcha konverterga quymasdan turib furmada purkash olib boriladi va konverterda oltingugurtli oq shteyn hosil b o‘ ladi. Konverter jarayonining ikkinchi bosqichi oq shteyn – S u 2 S ni havo bilan purkash natijasida oksidlantirib , xomaki mis olishdir. Oq shteynni purkash davrida bir paytda ikkita reaksiya boradi: S u 2 S ni S u O qisman oksidlanish va mis birikmalarining o‘zaro bog‘lanishlari:

2Cu 2 S + 2O 2 = 2Cu 2 O + 2SO 2 + 771 kDj (6.9) Cu 2 S + 2Cu 2 O = 6Cu + SO 2 – 116,4 kDj (6.10) Ikkala reaksiya kislorodning o‘zlashtirish darajasi 90 % dan yuqori roqni tashkil qilishi bilan tez va to‘liq o‘tadi. Konverterning h aj midagi haroratlarda (1150 0 C balandroq) SO 2 ning parsial bosimi katta raqamni tashkil qiladi (R > 8·105 Pa). Ikkala reaksiyaning borish sharoitlari ko‘rib chiqilganda 2 ta xulosa ga kelish mumkin: 1) Jarayonning ikkinchi bosqichida konverterda misning yarim oksidi uchramaydi, chunki u paydo bo‘lishi bilan mis yarim sulfidi bilan o‘zaro bog‘lanib, xomaki mis tashkil qiladi va katta bosim bilan SO 2 ajralib chiqadi; 2) Suyuq mis yarim oksidini konverterga quyish mumkin emas, chunki ikkita suyuqlik aralashsa, katta

miqdorda SO 2 paydo bo‘ladi va moddalar portlash effektiga duch kelishi mumkin. Mis yarim oksidini sovuq holatda yukla sh mumkin . Bunda moddalar asta-sekin qizib, suyuq holatga o‘tib, reaksiyaga kirishadi. Ikkita reaksiyaning borishi natijasida jarayonning ikkinchi bos qichida xomaki mis paydo bo‘ladi. Xomaki mis suyuq holatda bo‘ladi, chunki uni ng erish harorati 1083 0 C, konvertordagi haroratlardan ancha pastroqdir. Xomaki mis paydo bo‘lishining dastlabki minutlarida , u mis yarim sulfidida eriydi. Keyin esa mis sulfidi erish qobiliyati bo‘yicha (oltingu gurt 17,9 % gacha) eritilsa, ikki qatlamga ajraladi: yuqori qatlam misga to‘yingan C u 2 S dan iborat va tashqi qatlam–xomaki mis, unda 1,8 % gacha oltingugurt b o‘ ladi. Purkash davrida pastki qatlam yuqoridagi qatlam kamayishi hisobiga o‘sib boradi. Mis yarim sulfidini oksidlantirish uchun haroratni har doim yuqori qatlamga berish kerak, shuningdek , mis

zavodlarida furmalar konverterning biqinida joylashadi. Metallurg ishchi-mutaxassis havo ning to‘g‘ri kelishini doim nazorat qilishi kerak va konverterni aylan tirib, havo yo‘lini oq shteyn ga yo‘naltirishi lozim. Amaliyotda jarayonning ikkinchi bosqichi uzluksiz, taxminan 2–3 soat davomida o‘tkaziladi, jarayonning yakunlanishi maxsus kimyoviy tahlil orqali aniqlanadi. Shteynni purkashdan oldin konverter, yoqilg‘i yondirish yoki oldinga o‘tgan jarayon hisobiga yuqori haroratda isitilgan bo‘ladi. Aniqlangan ekzotermik reaksiyalar borishi davomida ajralib chiqqan issiqlik jarayon talab qilgan issiqlikni to‘la qondira oladi. Issiqlikning ortiqcha qismi eritilgan moddalarning harorati ni or t tirishga sarflanadi. H aroratning o rt ish tezligi birinchi bosqichda 0,9–3 0 C/ minut ni va ikkinchi bosqichda 0,15–1,2 0 C/ minut ni tashkil qiladi. Toshqolni pechdan chiqarish paytida eritmaning harorati pa sayadi, uning yuqori issiqlik o‘tkazish

qobiliyatiga ega ekanligi sababli harorat ning pasayish tezligi ancha ortadi va 3–8 0 C /minutni tashkil qiladi. Mis shteynlarida rux va qo‘rg‘oshindan boshqa bir qator nodir va zarra li ikkilamchi metallar bor. Amaliyotdan ma’lumki, shteyn tarkibi dagi zararli moddalar gaz bilan quyidagi darajada yo‘qotiladi %: 84 As, 73 Sb va 96 Bi. Konvertorlash davomida xomaki mis tarkibiga 70–80 % selen va 40–50 % tellur o‘tadi. Reniy deyarli to‘liq gaz fazasiga ajralib chiqadi. Bunday gazlar bir qator foydali elementlarga boy va alohida ajratib olish anchagina iqtisodiy samara beradi. Konverterda furmadan chiqayotgan havoning boshlang‘ich tezligi 100–170 m/s ni tashkil qiladi. Havo oqimining katta tezligi oksidlan tirish reak siya larining tez va to‘liq o‘tishiga yordam beradi. Konverterda ortiqcha issiqlikning borligi unda sovuq ikki lamchi moddalarni eritishga imkon yaratadi.

Aylanuvchi (oborot) sovuq material larni ng soni shteyn massasiga nisbatan 20–25 % ni tashkil qiladi. Jarayonning ikkinchi bosqichida konvertorlashdan umumiy ajra lib chiqadigan issiqlik 20 % ni tashkil qiladi. Ayniqsa, bu davrda issiq lik ortiqcha bo‘lib, sovuq moddalarni qo‘shish imkoniyati bo‘ladi. Konverter jarayonini takomillashtirish yo‘llaridan biri – bu katta mablag‘ sarfini talab qiladigan ishlardan asosiylari – mexanizatsiya lash va avtomat lash, o‘tga chidamliroq olovbardosh g‘ishtlarni ishlatish va asosiy kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirishdir. Reaksiyalarni tezlashtirish uchun kislorodga boyitilgan havodan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ishlab chiqa rish unumdorligi kislorodga nisbatan o‘sishidan ko‘ra yuqoriroq dir. Masa - lan, havodagi tarkibi 23,3% bo‘lsa (nisbiy boyitish 11,5 %), konverterni ishlab chiqarish unumdorligi 14,1 % ga ortadi. Havoning kislorodga boyitish darajasini 25,3 % ga olib chiqish unumdorlikni 38,7 % ga o sh ira di. Faqat

bu tadbirni qo‘llashda haroratning keskin ortishi natijasida olov bardosh g‘ishtlarning tezda ishdan chiqishini e’tiborga olish lozim. Konverter jarayonining asosiy kamchiliklaridan biri – uning davriy ligidir. H ozirgi davrda uzluksiz jarayonni yaratish yo‘nalishida ilmiy izla nishlar olib borilayapti. Jarayonni amalga oshirish qiyinchi liklari ikki bosqichli bo‘lib, birinchi bosqichi toshqolni yo‘qotishdir. Jarayonning ikkinchi katta kamchiligi – bu ajralib chiqayotgan sulfidli gazlarning atrof-muhitni zaharlashidir. Ustki qismi yopiq konverterlarni qo‘llash va hamma gazlarni sulfat kislotasini olishga yuborish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Konverter toshqollarida 3,0–3,5 % mis bor, bu yarim mahsulot hi sob la nib, qaytadan yallig‘ pechga yuklanadi. Toshqolda 27–29 % krem niy dioksidi bo‘lsa, yallig‘ pechda qayta ishlash deyarli qiyinchilik tug‘ dir maydi. Toshqollarni flotatsiya bilan boyitishda uning tarkibida faqat 18–20 % SiO 2 bo‘lishi kerak.

II bosqich temir sulfidining (FeS) shteyn tarkibidagi faol ligining kamayishi bilan boshlansa-da, Cu 2 S faolligi ortib boradi. Bu o‘z navbatida , temir oksi di (FeO) faolligining kamayishiga olib keladi: (C u 2 O) toshq +(F e S)=(C u 2 S)+(F e O) (6.11) Eritmada mis sulfidi (Cu 2 S ) va temir sulfidining (FeS) yuqori tezlik da oksidlanishi mobaynida FeS shteyn tarkibida bor - yo‘g‘i 3–4 % qolgan bo‘ladi. Konverterlashning II bosqich jarayonining kimyoviy reaksiyalari quyidagilar: Cu 2 S+O 2 =2Cu+SO 2 (6.12)

2C u 2 S+3O 2 =2C u 2 O+2SO 2 (6.13) C u 2 S+2C u 2 O=6C u +SO 2 (6.14) Shunday qilib, 1250 0 C harorat ostida olib borilgan II bosqich dagi xomaki mis olish jarayoni so‘nggi ikkita reaksiya bilan yakunlanadi. Shu qatorda, xomaki mis olish jarayonida unga yo‘ldosh bo‘lgan qimmat baho nodir metallar: oltin va kumush ham shteyn tarkibiga o‘tadi va keyingi jarayonlarda ajratib olinadi. Shuningdek, rux konverterlash mobaynida toshqol va chang tarkibiga o‘tadi. Chang tarkibidagi Zn 15–20 %ni tashkil etadi. Konverterdagi ashyolar tengligini hisoblash Shteynning ratsional tarkibi

H isob 100 kg issiq shteyn uchun olib bor iladi . Yuqoridagi yallig‘ qayta ruvchi eritish pechi va kislorodli-mash’alli eritish pechidan olingan shteynlar tarkibini umumlashtirib, shteynning kimyoviy tarki bi quyidagicha qabul qil inadi , %: C u –31,8; Fe–37,2; S– 25,0; Fe 3 O 4 –2,6 va hokazo. Shteyn tarkibidagi barcha mis C u 2 S k o‘ rinish i da qabul qil inadi . Shuningdek, shteyn tarkibida FeS, FeO va Fe 3 O 4 ham bor. C u 2 S miqdori hisobla nadi : kg. Cu 2 S tarkibida oltingugurtning (S) tarkibi: 39,8226 – 31,8 = 8,0226 kg. FeS tarkibida oltingugur t ning miqdori: 8226,398,31 08,127 14,159 

25,0–8,0226 = 16,9774 kg. Temir miqdori kg. FeS tarkibi: 29,5754–16,9774 = 46,5528 kg . Fe 3 O 4 tarkibida temirning miqdori: 37,2– 29,5754=7,6246 kg . Fe 3 O 4 miqdori: kg. Kislorod miqdori: 10,5370–7,6246 = 2,9124 kg .5754,299774,16 06,32 85,55  5370,106246,7 55,167 55,231 

Hisoblashlar natijasida olingan shteynning ratsional tarkibi 6.1-jadval da keltirilgan. 6.1-jadval Mis shteynining ratsional tarkibi, kg Birik- malar Cu Fe S O 2 H oka zo H amma si Cu 2 S 31, 8 8,022 6 39,822 6 FeS 2 29,57 16,97 46,552

54 74 8 Fe 3 O 4 7,624 6 2,912 4 10,537 0 Hok a zo 3,087 6 3,0876 Jami 31 , 8 37,2 25,0 2,912 4 3,087 6 100,0

Kvarsli flusning ratsional miqdori Xalkopiritda hamma oltingugurt temir va mis bilan bog‘liqlikda deb qabul qilamiz. C u FeS 2 da C u miqdori: kg. C u FeS 2 da Fe miqdori: kg. C u FeS 2 miqdori: 0,3+0,2973+0,2613=0,8586 kg. Xalkopiritdan qolgan mis quyidagi miqdorda 2973,0 12,64 3,054,63  2613,0 12,64 3,085,55 

2,0–0,2973=1,7027 kg kuprit bilan bog‘langan Cu 2 O bo‘ladi. Cu 2 Oda O 2 miqdori: kg. Cu 2 O miqdori: 1,7027+0,2144=1,9171 kg . Xalkopiritdan qolgan temir quyidagi miqdorda 3,5– 0,2613=3,2387 kg limonit Fe 2 O 3 ∙2SiO 2 ∙2H 2 O bilan bog‘langan. Fe 2 O 3 da temir bilan bog‘langan kislorod miqdori: kg. Limonitda namlik miqdori: kg. 2144,0 08,127 7027,116  3917,1 7,111 2387,348  5657,1 7,111 2387,354 

Glinozyom kaolinit Al 2 O 3 ∙2SiO 2 ∙2H 2 O bilan bog‘langan holda qabul qilinadi. Bunda kaolinit tarkibida kremnezem quyidagi miqdorda bo‘ladi: kg. Kaolinitda namlik miqdori: kg. Kaolinit miqdori: 10+11,7816+3,5294=25,311 kg. Kaolinitdan qolgan kremnezem kvars shaklida quyidagi miqdorda bo‘ladi: 72–11,7816=60,2184 kg.7816,11100 0,102 172,120  5294,3 0,102 1036 

SaO ohak bilan bog‘langan holda qabul qilinadi. SaSO 3 bu holda SaO bilan bog‘langan uglekislotalar quyidagi miqdorda bo‘ladi: kg. SaSO 3 miqdori: 2+1,5714=3,5714 kg. Kvarsli flusning ratsional tarkibi 6.2-jadvalda keltirilgan. Konverter toshqolining tarkibini aniqlash Zavod amaliyotidan va konverterlash jarayonini kuzatish orqali quyidagilar qabul qilinadi: a) Mis toshqol tarkibida 1%dan 3%gacha, tarkibida esa S i O 2 20%dan 30 %gacha b o‘ ladi.5714,12 56 44 

b) Toshqol tarkibidagi Fe 3 O 4 miqdori S i O 2 miqdoriga bog‘liq. v) S i O 2 , Fe 3 O 4 va FeO miqdorlarining yig‘indisi kvarsli flus va sovuq qaytarmalar tarkibiga bog‘liq. Konverter toshqoli tarkibidagi barcha mis C u 2 S holida qabul qil inadi . Toshqol tarkibidagi FeS shteyn tarkibidagi FeS miqdoriga t o‘ g‘ri proporsional. Yuqorida berilganlar hisobga oli ni b, quyidagi miqdor qabul qil inadi . Mis miqdori: C u =2,5 %. SiO 2 +O 2 +Fe 3 O 4 +FeO=87 %. % FeO=87%– SiO 2 – %Fe 3 O 4.

M iq-dori 1,9171 6,1961 25,311 3,5714 0,8586 60,2184 1,9274 100 H okazo 1,514 1,9274 3,4988 H 2O 1,5657 3,5294 5,0951 O 2 0,2144 1,3917 1,6061 A l2O 3 10,0 10,0 CaO 2,0 2,0 SiO 2 11,781 60,218 72,0 S 0,3 0,3 Fe 3,238 0,261 3,5 6.2-jadval Kvarsli flusning ratsional tarkibi

Cu 1,702 0,297 2,0 Birikm alar Cu2O Fe2O 3∙3H 2O A l2O 3∙2SiO 2∙2H 2O CaCO 3 CuFeS2 SiO 2 H okazo Jam iGrafikdan top iladi [22, 27]: Fe 3 O 4 =13,7%, SiO 2 =28,2 %. Toshqol tarkibidagi magnetit miqdori kamaytirgan holda balans tengligidan bir qancha yuqori qilib qabul qilinadi: SiO 2 =26 %, Fe 3 O 4 =15% . FeO miqdori: FeO=46 % Temir oksidining hammasi kremnezem bilan fayalit tarkibiga bog‘liq deb qabul qilinsa , unda temir oksidi tarkibida SiO 2 miqdori:

kg bo‘ladi. Fayalit miqdori: 19,2355+46=65,2355 kg. Shunda eritish holdagi kvars: 26–19,2355=6,7645 kg qoladi. Mis bo‘yicha Cu 2 S miqdori: kg. Oltingugur t ning miqdori: 3,1311–2,5=0,6311 kg.2355,1946 7,143 09,60  1311,35,2 08,127 14,159  2764,23 25528,46 

Toshqol tarkibidagi FeS miqdori: kg. Grafikdan [16] shteyn tarkibidagi bunday miqdorga konverter toshqoli tarkibidagi 2,48 % Fe to‘g‘ri keladi. FeS tarkibida temirning miqdori: kg , Oltingugurt esa 4,39–2,789=1,601 kg. Fe 3 O 4 tarkibida temirning miqdori: kg. Kislorod 4,146 kg. Fayalit tarkibidagi temirning miqdori: 789,2 91,87 85,5539,4  854,10 55,231 1555,167 

kg. Kislorod miqdori 10,2436 kg. Kremnezem miqdori 19,2355 kg. Hisoblangan hisoblar orqali konverter toshqolining ratsional tarkibi 6.3 - jadvalda keltirilgan. 6.3-jadval Konverter toshqolining ratsional tarkibi Birik- malar Cu Fe S O 2 SiO 2 Hokazo Cu 2 S 2 , 5 0,6311 3,13117564,35 79,203 2355,657,111 

Fe 3 O 4 10,854 4,146 2FeO . SiO 2 35,7564 10,2436 19,2355 65,2355 SiO 2 6,7645 6,7645 FeS 2,789 1,601 Hokazo 5,4789 5,4789 Jami 2,5 49,3994 2,2321 14,3896 26 5,4789 Sovuq holdagi misli materiallar ning tarkibi va miqdori Sovuq misli material (qoldiq) tarkibi quyidagicha qabul qilinadi: C u =12,0%, F e =44,0 %, S=7,5%, S i O 2 =17,0 %, CaO=2,0 %, Al 2 O 3 =5,0%, va 12,5% hokazolar . 50%li mis sof metall holida va 50% Cu 2 S birikma holida qabul qilinadi.

Hisob 100 kg uchun olib borilsa, metall holidagi sovuq materiallar miqdori 6 kg va Cu 2 S miqdori: kg. Undagi oltingugurt miqdori: 7,5137–6=1,5137 kg. Qolgan oltingugurt FeS tarkibidagi temir bilan bog‘liq deyilsa, FeS miqdori topiladi: kg. Undagi temirning miqdori: 16,4523–6=10,4523 kg .5137,7 08,127 614,159  4523,16 06,32 691,87 

Qolgan temir miqdori FeO va Fe 3 O 4 tarkibida bo‘lishi kerak. FeO fayalit bilan bog‘liq deb ol inadi . Erkin holdagi kremnezem tarkibi kg b o‘ ladi. Fayalit tarkibidagi kremnezem miqdori: 17– 4,25=12,75 kg. Fayalit tarkibidagi FeO miqdori: kg. FeO tarkibida Fe miqdori: 25,40,17 41  4905,30 09,60 75,127,143  7007,23 85,71 4905,3085,55 

k g. Qolgan temir magnetit tarkibida b o‘ ladi: 44–10,4523–23,7007=9,847 kg. Magnetit miqdori kg. Hisoblashlar orqali olingan sovutilgan materiallarning ratsional tarkibi natijalari 6.4-jadval d a keltirilgan. 6083,13 55,167 847,855,231 

Birinchi bosqichdagi texnologik jarayonning hisoblari I. Konverter toshqoli va kremnezemli ruda miqdori. Hamma hisoblar 100 kg issiq shteyn uchun x deb, ketadigan konverter toshqo lining miqdori u , kremniyli ruda miqdorining ishlatilishi belgilab olinadi. Kvars tarkibi: %, SiO 2 –74,5; Fe–14,7; Al 2 O 2 –5,3. Konverterga yuklanadigan temir, kg : 100 kg issiq shteyndan 37,2 28 kg sovuq materiallardan 28∙0,44=12,32 y kg kremniyli rudadan 0,035 y jami 49,52–0,035 u x kg toshqol tarkibida Fe miqdori 0,493994 kg.

Temir toshqol tarkibiga to‘liq o‘tsa, quyidagi tenglik o‘rinli bo‘ladi: 49,52+0,035 u =0,493994 x (a)

6.4-jadval Sovutilgan misli materiallarning ratsional tarkibi, kg B irik - malar M iqdor i S u S F e SiO 2 S a O A1 2 0 3 O 2 Hoka zo S u 6,0 6,0 S u 2 S 7,5137 6,0 1,513 7 F e S 16,452 3 6,0 10,45 23 F e 3 O 4 13,608 3 9,847 3,761 3 2F e Si O 2 43,24 0 5 23,70 07 12,7 5 6,789 8 SiO 2 4,25 4,25 S aO 2,0 2,0 A l 2 O 3 5,0 5,0

Hokaz o 1,9352 1,935 2 J a mi 100,0 12, 0 7,513 7 44,0 17,0 2,0 5,0 10,55 1 1,935 2 Konverterga yuklangan kremniy kislotasi, kg: u kg kremniy rudasidan 0,72 u 28 kg sovuq materiallardan 28∙0,17=4,76 jami 4,76+0,72 u =0,26 x x kg konverter toshqoli tarkibida Fe miqdori 0,26 x (b) Ikkala tenglamani yechib, a) va b) x =102,3883 kg y =30,263 ol inadi . II. Jarayonda ishtirok etuvchi FeS miqdori.

Shteyn va sovuq materiallar bilan konverterga: 46,5528+28∙0,164523=51,1594 kg FeS yuklanadi . Kremniyli ruda bilan yuklanadigan xalkopirit miqdori: 30,263∙0,008586=0,2598 kg. C u FeS 2 konverterda quyidagicha parchalanadi: 2C u FeS 2 =C u 2 S+2FeS+S Reaksiya vaqtida : C u 2 S: kg. 1126,014,159 02,367 2598,0 

FeS: kg. S : kg. CuFeS 2 ning disso ts ialanishi natijasida jarayonga 51,1594+0,1244=51,2838 kg FeS kiritiladi. FeS ning bir qismi toshqolga shteyn koroloklari ko‘rinishida 102,3883∙0,0439=4,4948 kg miqdorda ajratib olinadi. 1244,082,175 02,367 2598,0  0227,006,32 02,367 2598,0 

Shuningdek, Cu 2 O bilan ta’sirlashuvchi FeS miqdorini konverter vannasiga yuklanuvchi kremniyli ruda bilan birga hisobga olish kerak. Yuklanadigan kremniyli ruda miqdori: Cu 2 O: 28∙0,019171=0,5368 kg. Fe 2 O 3 : 28∙0,046304=1,2965 kg. Shu oksidlarning hammasi FeS bilan quyidagi reaksiya bo‘yicha ta’sirlanadi: FeS+Cu 2 O=FeO+Cu 2 S (6.15) F e S+3F e 2 O 3 =7F eO +SO 2 (6.16) (6.15) reaksiyada FeS mi q dori : 3298,091,87 08,143 5368,0 

k g bo‘ladi. (6.15) reaksiya natijasida: kg FeO (unda 0,2096 kg Fe) , kg Cu 2 S hosil bo‘ladi. (6.16) reaksiyada: kg FeS qatnashadi. 2696,085,71 08,143 5368,0  5970,014,159 08,143 5368,0  2379,091,87 1,479 2965,1 

Reaksiya mobaynida: kg FeO (unda 1,0579 kg Fe). kg SO 2 hosil bo‘ladi. Kislorod hisobiga toshqol bilan yo‘qolishi va oksidlash reaksiyasi natijasida yuqori oksidlarning shteyndan FeS 4,4948+0,3298+0,2379=5,0625 kg miqdorda chiqib ketadi. 3610,195,502 1,479 2965,1  1733,006,64 1,479 2965,1 

Qolgan oltingugurtli temirni kislorod bilan oksidlash kerak: 51,2838–5,0625=46,2213 kg FeS qoladi. (S=16,8565 kg , Fe=29,3648 kg )

Temir va oltingugurtning oksidlanishi Konverter toshqolida temir magnetit holida b o‘ ladi: 102,3883∙0,10854=11,1132 kg . Issiq shteyn bilan Fe 3 O 4 holidagi 7,6246 kg temirning miqdori kirgiziladi. Temir sovuq materiallar bilan magnetit holda yuklanadi: 28∙0,09847=2,7572 kg. H ammasi bo‘lib jarayonga magnetit holida yuklanayotgan temirning miqdori:

7,6246+2,7572=10,3818 kg. Temir kislorod bilan purkash orqali magnetitga oksidlanadi: 11,1132–10,3818=0,7314 kg. Konverter toshqolida temir FeO holida b o‘ ladi: 102,3883∙0,357564=36,6104 kg. Sovuq materiallar bilan temir FeO k o‘ rinishida yuklanadi: 28 ∙0,237007=6,6362 kg.

Bundan tashqari temir FeO gacha (6.15) va (6.16) reaksiya b o‘ yicha oksidlanadi: 0,2096+1,0579=1,2675 kg. Kislorod bilan purkash orqali temir FeO gacha oksidlanadi: 36,6104–6,6362–1,2675=28,7067 kg. Keyingi reaksiya b o‘ yicha F e oksidlash uchun kislorod miqdori topiladi: 3Fe+2O 2 =Fe 3 O 4 (6.17) 2794,07314,0 55,167 64 

kg ni tashkil etadi. Temirni reaksiya b o‘ yicha oksidlash uchun kislorod miqdori: 2Fe+O 2 =2FeO (6.18) kg ni tashkil etadi. Hammasi bo‘lib, nazariy jihatdan temirni oksidlash uchun ketadigan kislorod sarfi: 0,2794+8,2239=8,5033 kg. 2239,87067,28 55,167 32 

Konverterlashning birinchi bosqichida Fe tarkibidan 16,8565 kg oltingugurt oksidlanadi. Konverter gazlarining tarkibi b o‘ yicha eksperimental berilganlar asosida quyidagilar qabul qil inadi : SO 2 gacha oksidlanadigan oltingugurt miqdorining SO 3 gacha oksidlanadigan oltingugurt miqdoriga nisbati 6:1 ni tashkil etadi. Shuningdek, xalkopiritning dissotsialanishi natijasida 0,0227 kg ele mentar oltingugurt hosil b o‘ ladi. Shundan kelib chiqadiki, jami bo‘lib 16,8565+0,0227=16,8792 kg oltingugurt oksidlanadi. SO 2 gacha oksidlanuvchi oltingugurt: kg S. Hosil bo‘ladi : 28,28,9087 kg SO 2 , talab qilinadi : 14,4408 kg O 2 . SO 3 gacha oksidlanuvchi oltingugurt: kg S . 4679,146 78792,16  4113,21 78792,16 

H osil b o‘ ladi: 6,0215 kg SO 3 , talab qilinadi: 3,6102 kg O 2 . H ammasi bo‘lib, S ni oksidlash uchun nazariy jihatdan kislorod sarfi 14,4408+3,6102=18,051 kg ni tashkil etadi. H ammasi bo‘lib, temir va oltingugurtni oksidlash uchun: 18,051+8,5033=26,5543 kg. Amaliy mashg‘ulotdagi ma’lumotlarga asosan konverter vanna sidagi kislorod sarfi 95%. Amali yotda kerak b o‘ ladigan kislorod miqdori top iladi : kg. Kislorod ortig‘i: 27,9519–26,5543=1,3976 kg. Havo tarkibidagi kislorod miqdori 23% bo‘lsa, I bosqichga 9519,27 95,0 5543,26  53,121 23,0 9519,27  2093,94 29,1 53,121 

kg yoki nm 3 havo berish kerak. H avo bilan azot beriladi, shundan 121,53– 27,9519=93,57,81 kg. 30,263∙0,050951=1,5419 kg N 2 O . H isoblangan gazlar tarkibi va miqdori 6.5-jadvalda keltir ilgan . 6.5-jadval Gaz ning tarkibi va miqdori Gaz Massa, kg Hajm, m 3 % SO 2 28,9087 10,11 11,29 SO 3 6,0215 1,68 1,88 O 2 1,3976 0,98 1,09

N 2 93,5781 74,86 83,6 H 2 O 1,5419 1,92 2,14 Jami 131,4478 89,55 100,0 Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis miqdori Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis tarkibida CuS, metall holidagi mis va boshqa qo‘shimchalar bo‘ladi. Konverterga yuklanadigan CuS 2 , kg : 100 issiq shteyndan 39,8226 ; 28 kg sovuq materiallardan 28∙0,075137=2,1038 ; jami 41,9264 . CuFeS 2 dissotsia ts iya vaqtida: 0,1126 kg CuS 2 hosil bo‘ladi. Cu 2 O+FeS=Cu 2 S+FeO reaksiya bo‘yicha yana 0,597 kg Cu 2 S hosil bo‘ladi. Konverterdagi Cu 2 O jami miqdori:

41,9264+0,1126+0,597=42,636 kg. Konverter toshqoli bilan 102,3883∙0,031311=3,2059 kg Cu 2 S bog‘liq. Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis tarkibida 42,636–3,2059=39,4301 kg C u 2 S qoladi. (31,4866 kg S u va 7,9435 kg S ). Sovuq materiallar bilan sof metall holidagi mis boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis tarkibiga to‘liq o‘tgandagi miqdori: 28∙0,06=1,68 kg. C u 2 S umumiy miqdori va metall holidagi mis miqdori: 39,4301+1,68=41,1101 kg . Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis tarkibidagi mis va oltin gugur t ning yig‘indisi 95% ni tashkil etadi, 45% hokazolarga to‘g‘ri keladi. Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis miqdori topiladi:

kg. Hisoblar natijasi I bosqichning materiallar tengligi 6.6 - jadvalda keltirilgan. II bosqichning texnologik hisobi Boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan misni purkash orqali yarim sulfidli mis SO 2 , SO 3 gacha va metall holidagi misgacha oksidlanadi. Amaliyotda berilganlar asosida misning boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan misdan xomaki mis olinishi 99,5 % deb qabul qilinadi. Xomaki mis tarkibida 98,8 % mis b o‘ lsa, unda misning miqdori: kg. Xomaki mis tarkibida oltingugurtning miqdori 0,20 % bo‘lsa, bu 33,4016∙0,0020=0,0668 kg ni tashkil etadi. Hammasi bo‘lib boyitilgan mis sulfidigacha bo‘lgan mis tarkibida oltingugurtning miqdori 7,9435 kg , shuningdek , oksidlanish uchun: 0472,43 955,0 1101,41  4016, 33 988, 0 0008, 33 

7,9435–0,0668=7,8767 kg kerak. Jadvalda berilgan konverter gazlarning tarkibi asosida, II bosqichdagi oltingugurt SO 2 va SO 3 gacha 5:1 nisbatda oksidlanadi, deb qabul qilinadi. SO 2 gacha oksidlanadigan oltingugurt: kg. Hosil bo‘ladi: 13,1155 kg SO 2 , sarf bo‘ladi : 6,5516 kg kislorod. SO 3 gacha oksidlanadigan oltingugurt: kg. H osil b o‘ ladi: 2,1896 kg , sarf b o‘ ladi: 0,8768 kg O 2 . Nazariy jihatdan umumiy kislorod sarfi: 6,5516+0,8768=7,4284 kg. 95% kislorod sarf bo‘lganda, amaliy jihatdan konverter vannasidagi kislorod miqdori: kg ni tashkil etadi.5639,65 68767,7  3128 ,11 68767,7  8194,7 95,0 4284,7 

Kislorod o rt ig‘i: 7,8194–7,4284=0,391 kg.

KerakH okazolar Y U K LA N D I 3,0876 0,5418 1,0588 4,6882 O LIN D I 1,9371 0,0182 2,7329 4,6882 H 2O 1,5419 1,5419 1,54 1,54 1,54 N 2 93,5781 93,5781 93,5781 93,578 93,578 O 2 2,9124 2,9543 0,486 27,9519 34,3046 14,733 14,4408 3,6102 1,3976 19,448 0,1227 34,304 A l2O 3, 1,4 3,0263 4,4263 4,4263 4,4263 CaO 0,56 0,6053 1,1653 1,1653 1,1653 SiO 2 4,76 21,7894 26,5495 26,5494 26,5494 S 25 2,1039 0,0908 27,1947 7,9435 2,372 14,4679 2,4113 16,8792 27,1947 Fe 37,2 12,32 1,0592 50,5792 50,525 0,0541 50,579 Cu 31,8 3,36 0,6053 35,7653 33,1666 2,5987 35,7653 O g‘irligi 100,0 28,0 30,263 121,53 179,793 43,0472 102,3883 28,9087 6,0215 1,3976 93,5781 1,5419 131,4478 2,9097 279,793 M aterial Issiq shteyn Sovuq m ateriallar K rem niyli ruda H avo Jam i O q m att Toshqol G azlar SO 2 SO 3 O 2 N 2 H 2O Jam i gazlar Ba’zi yo‘qotishlar Jam i № 1. 2 3 4 1 2 3 4 5 6 7 8 6.6-jadval I bosqichning material tengligi, kg I bosqichning materiallar tengligi, kg

bo‘ladigan havo tarkibi: k g yoki nm 3 . H avo bilan azot ham kelib tushadi: 33,9974–7,8194=26,178 kg. H isoblangan gazlar tarkibi 6.7-jadval d a keltir ilgan . Konverterlash jara yo ni II bosqichining gazlar tarkibi va miqdori 6.8-jadvalda keltirilgan. 6.7-jadval Gazlar ning tarkibi Gaz Massa, kg Hajm m 3 % SO 2 13,1155 4,59 17,38 SO 3 2,1896 0,61 2,31 O 2 0,391 0,27 1,02 N 2 26,178 20,94 79,29 Jami 41,8741 26,41 100,0 6.3. 3 . Konvertorlash jarayonining umumiy materiallar tengligi Umumiy materiallar tengligi hisoblan gan da, konverterga yukla nadigan barcha suyuq va qattiq materiallardan 1% miqdorda chang chiqishi hisobga olinadi. Toshqol va xomaki mis tarkibidagi mis miqdori: kg %9974,33 23,0 8194,7  3546,26 29,1 9974,33 

Xomaki misda 33,0008 92,7 Toshqolda 2,5987 7,3 Jami 35,5995 100 Quyidagi berilgan taqqoslash b o‘ yicha xomaki mis hisobida changga: 0,355995∙0,927=0,33 kg Cu o‘tadi. Toshqol hisobidan esa: 0,355995∙0,073=0,026 kg Cu chiqib ketadi. 6.8-jadval Konverterlash jarayoni II bosqichining gazlar tarkibi va miqdori № Ma t erialla r O g‘ irli gi, kg S u , kg S , kg O 2 , kg N 2 , kg H oka - zolar , kg Y UKLANDI 1 O q matt 43,047 2 33 , 1666 7,943 5 1,937 1 2 H avo 33,997 4 7 , 819 4 26 , 17 8 Jami 77,044 6 33 , 1666 7 , 943 5 7 , 819 4 26 , 1 7 8 1 , 937 1 O LINDI 1 X omaki mis 33,401 6 33,00 08 0,066 8 0 , 334

2 G azlar: S O 2 13,115 5 6 , 563 9 6 , 551 6 3 SO 3 2,1896 1,312 8 0 , 876 8 4 O 2 0 , 391 0 , 391 5 N 2 26 , 178 26 , 17 8 7 K uyindi 1 , 7689 0 , 165 8 1 , 603 1 Jami 77 , 044 6 33 , 16 66 7 , 943 5 7,819 4 26,17 8 1,937 1 Xomaki mis tarkibida: 33,0008–0,33=32,6708 kg Cu. Toshqol tarkibida: 2,5987–0,026=2,5727 kg Cu. Chang tarkibida: 0,33+0,026=0,356 kg Cu bo‘ladi. Temirning changga o‘tish miqdori: 50,5792∙0,01=0,505792 kg Fe. Toshqolda 50,5792–0,505792=50,0734 kg Fe qoladi. Xomaki mis va toshqol orasida oltingugurtning taqsimlanishi: kg % Xomaki misda S, 0,0668 2,70 Toshqol tarkibida S, 2,372 97,3 Jami 2,4388 100 Xomaki mis hisobida changga: 0,024388∙0,027=0,00066 kg S o‘tadi. Toshqol hisobida: 0,024388∙0,973=0,0237 kg S chiqib ketadi. Xomaki mis tarkibida: 0,0668–0,0066=0,06614 kg qoladi. Toshqol tarkibidagi oltingugurt: 2,372–0,0237=2,3483 kg. Chang tarkibiga o‘ tuvchi kremniy: 26,5494–0,01=0,265494 kg.

Chang tarkibidagi oltingugurt: 0,0066+0,0237=0,02436 kg. Toshqol tarkibida: 26,5494–0,265494=26,2839 kg SiO 2 qoladi. Chang tarkibiga o‘tuvchi CaO: 1,1653∙0,01=0,011653 kg. Toshqol tarkibida esa: 1,1653–0,011653=1,153647 kg CaO qoladi. Changga o‘tuvchi Al 2 O 3 : 4,4263∙0,01=0,044263 . Toshqol tarkibida: 4,4263–0,044263=4,382037 kg Al 2 O 3 qoladi . Konvertorlashning I va II bosqichidan olingan texnologik hisob larni jamlab , umumiy materiallar tengligi 6.9-jadvalda keltirilgan (100 kg uchun). Hisob paytida kerak bo‘ladigan ayrim texnologik ko‘rsat kichlar esa 6.10-jadvalda keltirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 .

Похожие

Kadmiy ajratib olish

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari

Rangli va qora metallarni ajratib olish

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Xomaki misni tozalash jarayonlari