Xomaki misni tozalash jarayonlari - Горное дело - Рефераты

Xomaki misni tozalash jarayonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1545 KB

Xomaki misni tozalas h jaray o nlari Reja: 1. Olovli tozalash nazariyasi 2. Misni olovli tozalash 3. Misni elektrolitik tozalash usuli 4.Elektroliz jarayonida misning ta ’ siri 5.Elektroliz jarayoni ko‘rsat k ichlariga texnologik omillarning ta’siri

Eritish pechlarida olingan shteyn konverterlashdan keyin xomaki mis olinadi. Xomaki misning o‘rtacha kimyoviy tarkibi quyidagicha bo‘ladi, %: 97,5–99,5 Su; 0,03–0,35 S; 0,01–0,1Fe; 0,1–0,5Ni; 0,05–0,26 Pb; 0,03–0,3 As; 0,03–0,2 Sb; 0,05 gacha Bi; 0,1 gacha Sn; 0,03 gacha Zn; 0,1 Se va Te; 0,1 O2; 0,003–0,04 (30-400 g/t) Au; 0,002–0,3 (20–3000g/t) Ag. Kimyoviy tarkibdan ma’lumki, misdan tashqari asosiy qo‘shimchalar oltingugurt, temir, rux, qo‘rg‘oshin va margimushdir. Kerakli qo‘shimcha lar ga selen, tellur, oltin va kumush kiradi. Demak, bundan ma’lumki, 5 ta kimyoviy elementni, imkon darajasida bir fazaga, ya’ni Su, Se, Te, Au, Ag ni anodli mis tarkibiga, qolgan S, Fe, Ni, Pb, Zn, As, O 2 , SiO 2 va boshqa nokerak unsurlarni toshqolga o‘tkazib orqaga, ya’ni avvalgi konverter pechi ga suyuq holda qaytarish kerak. Shuning uchun ham yuqoridagi ikki guruhga bo‘lingan metallarni misdan xoli qilish uchun ham ikki xil tozalash usuli ketma-ket qo‘llaniladi: 1. Olovli tozalash. 2. Elektr toki yordamida elektroliz orqali tozalash. Har ikki jarayonda ham kerakli metallarning nobud bo‘lishiga qisman bo‘lsa-da yo‘l qo‘yiladi. Biroq nobudgarchilik uncha iqtisodiy zarar ko‘r sat maydi. Chunki olovli va elektroliz tozalash paytidagi (anod li toshqol, elek trolit, eritma va shlamlar) ajratib olingan ikkilamchi qo‘shimchalar qay ta ishlanadi va ulardagi kerakli metallar ajratib olinadi. Tozalashdan keyingi olingan mahsulot tarkib va sifatliligi uchun ham davlat talabiga, ya’ni GOST 859–66 ga to‘liq javob berishi kerak. Ushbu talab bo‘yicha eng oliy tozalangan, rafinirlangan mis (MOO mar kasi) tarkibi 99,99 % dan kam bo‘lmasligi kerak. Shunday bo‘lsa-da, toza lan gan mis tarkibidagi 20 ta kimyoviy elementning qo‘shimcha yig‘in disi 0,01 % dan oshmasligi alohida qayd etiladi. Ulardan 10 ta element, quyi dagilar: Bi, Sb, As, Fe, Ni, Pb, Sn, S, O, Zn.

Dunyoda 95 % dan ortiq xomaki mis ikki bosqichli tozalash jarayo nidan o‘tadi. Bor-yo‘g‘i 5 % gina xomaki mis faqat olovli tozalashdan so‘ng olingan qizil mis sim yoki list holida yoki qotishma holida quyilib, xalq xo‘jaligida ishlatiladi. Iqtisodchilarning hisobiga ko‘ra, ikki bosqichli tozalash har qanday sharoitda ham (garchi tarkibida oltin, kumush kam bo‘lsa-da yoki elektr toki qimmatga tushsa ham) iqtisodiy samara beradi. Chunki elek tro litik rafi nir lash mobaynida qattiq holatdagi anodli mis tarki bidagi oltin, kumush, platina guruhidagi elementlar va nodir metal larni (Se, Te, Bi va boshqalar) to‘liq ajratib olish imkoniyati bo‘ladi. Ikki bosqichli tozalashni bir bosqichli jarayonga o‘tkazish bora sida olimlar olib borgan ayrim tadqiqotlar samarasiz yakunlandi. Chun ki olovli tozalashni yo‘q qilib, o‘rniga elektroliz usuli bilan to‘liq toza lash ikki bosqichli tozalashdan ko‘ra ko‘proq xarajat sarf qildi. Bir bosqichga o‘tish borasidagi barcha izlanishlar amaliy ahamiyatga ega bo‘lmadi. Misni olovli tozalash Olov yordamida xomaki misni unga yo‘ldosh bo‘lgan qo‘shimcha lar dan tozalash mis texnologiyasida pirometallurgiya jarayonlarining yakun lov chi bosqichi bo‘lib, suyuq holda bir texnologik agregatdan ikkinchisiga cho‘mich orqali suyuq holda o‘tgan eritma rafinirlashdan so‘ng tozalanib, maxsus qoliplarda qattiq holatga, «anod» holiga o‘tkaziladi. Bu jarayonning asl mohiyati mis va undagi qo‘shimchalarning kislo rodga bo‘lgan moyilligidadir. Chunki ana shu moyillik erib turgan yuqori haroratdagi birikmalar uchun katta ahamiyatga ega. Buni Gibbs energiya sining tarkib topish ko‘rsatkichiga yoki eritmadagi oksidlarning dissotsiat siya elastikligiga, ya’ni dissotsiatsiya natijasida hosil bo‘ladi gan gazlarning shu haroratdagi bosimi, bu bosim esa haroratga qarab o‘zgarishiga bog‘liqdir.

Agar ma’lum bir haroratda oksidlarning hosil bo‘lishi Gibbs ener giyasining o‘zgarishini kuzatib qarasak, quyidagilarning guvohi bo‘la miz. Pirometallurgiya jarayoni borayotgan yuqori haroratda Su, Ni va Fe oksidlarining barqarorlik darajasi ushbu reaksiya bo‘yicha o‘zgaradi: Su→Fe 2 O 3 → Su 2 O→NiO→Fe 3 O 4 →FeO Demak, metallarning kislorodga bo‘lgan moyilligi reaksiya nati jasida elementlardan kimyoviy birikmalarning hosil bo‘lishi Gibbs energiyasining o‘zgarishi orqali ifodalanadi. Ma’lumki, qancha oksid va sulfidlarning hosil bo‘lishida Gibbs ener giya sining manfiy tomonga kamayishi ko‘p bo‘lsa, metallarning kislorod va oltingugurtga bo‘lgan moyilligi shuncha ko‘p bo‘ladi. Yoki aksincha, teskarisi Δ G (Gibbs energiyasi) qanchalik musbat ko‘rsatkichi yuqori (2, 4, 6 va hokazo) bo‘lsa, birikish shuncha zaif, parchalanish yoki oksidlanishi yuqori bo‘ladi. Olovli tozalashning maqsadi – erigan misli eritmadagi qo‘shimcha larni misga qaraganda ularning kislorodga moyilligi yuqoriligidan foydalanib (nodir metallar bundan mustasno) oksidlab, anodli toshqol holida agregatdan suyuq holda chiqarib tashlash. Olovli rafinirlash mis va uning Su 2 O oksidi xususiyatiga asoslangan, ya’ni: 1. Su 2 O erigan mis tarkibida (12% gacha) yaxshi eriydi. 2. Su 2 O qo‘shimchalarga nisbatan yaxshi oksidlovchilardir. 3. Deyarli ko‘pgina qo‘shimchalar oksidlash jarayoni paytida misda erimaydi (qisman erishi mumkin). 4. Barcha oksidlangan qo‘shimchalarni eritmadan ajratib olgach, Su 2 O ni oson va tezda ilgarigi metall holiga qaytarish mumkin. Misni olovli rafinirlash jarayoni quyidagi ketma-ketlikda olib boriladi :

suyuq xomaki misni avvaldan yuqori haroratda qizdirilgan (kami da 1050 0 C gacha) anodli pechga quyish, haroratni kerakli me’yoriga o‘tka zish (kamida 1100 0 C), qo‘shimchalarni oksidlash, anodli toshqolni pechdan eri gan, suyuq holda to‘liq olish, misni avvalgi holatiga qaytarish (achi tish), hosil bo‘lgan 99,99 % li toza misni qolipga “anod” holida quyib, qat tiq holda olish kabi bosqichlardan iboratdir. Yuqorida qayd etilgan 6 ta bosqichli texnologik jarayonni to‘liq bajarish kam deganda 12–14 soat, ko‘pi bilan 30 soatgacha vaqt mobaynida olib boriladi. Chunki bunda aso siy omillardan biri xomaki misdagi mis va qo‘shimchalarning kimyoviy tarkibi, issiqlikning o‘zgarishi, agregatning hajmi, quyilishi kerak bo‘lgan qoliplarning unumdorligi, qaytaruvchi reagentlarning turi (ko‘mir, o‘tin, tabiiy gaz, vodorod va hokazo)ga bog‘liqdir. Jarayon asosan 1150–1170 0 C harorat ostida boradi. Haroratni oshi rish bilan biroz unumdorlik ortishi mumkin, biroq bu qaytaruvchi moddaning ko‘proq sarf bo‘lishiga, erigan birikmada Su 2 O ning o‘ta ortib ketishiga olib keladi. Shuning uchun ham haroratni mis metalining erish haroratidan 80–100 0 C yuqori haroratda olib borish maqsadga muvofiq va eng optimal me’yoriy harorat hisoblanadi. 7.1-rasmda ko‘rsatilganidek, olovli tozalash qo‘zg‘aluvchan aylanma anod pechlarida olib boriladi. Xomaki misni olovli tozalashdan asosiy maqsad – keyingi jarayon elek trolitik tozalashga yaroqli qattiq holdagi zich anodlar olish va qo‘shim cha ikkilamchi metallarni yo‘qotishdir. Qo‘shimcha metallarning bor ligi elektroliz jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Anodlarni xoma ki misdan ham qoliplarga quyish mumkin, faqat elektroliz ko‘rsat kichlari, zich anodga nisbatan, ancha yaroqsizroqdir. Xomaki misdagi qo‘shimcha metallarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) nisbatan oson va to‘la ajralib chiqadigan elementlar – Zn, Fe, S; 2) qisman ajralib chiqadiganlar – As, Sb, Bi, Ni; 3) umuman ajralib chiqmaydiganlar – Au, Ag.

7.1-rasm. Qo‘zg‘aluvchan anod eritish pechining umumiy ko‘rinishi. Unda pechning yon ko‘rinishi, chiqayotgan oqova gaz mo‘risi, o‘ng tomonda esa tabiiy gaz beruvchi yondirgich ko‘rsatilgan. Olovli tozalashda quyidagi jarayonlar olib boriladi: 1) xomaki misni pechda eritish (agar pechga suyuq xomaki mis quyil sa, bu tadbir o‘tkazilmaydi); 2) suyuq xomaki misni havo purkash orqali oksidlantirish. Bu jarayon ning maqsadi – qo‘shimcha metallarni oksidlantirib, toshqol faza siga o‘tka zishdir. Jarayon yakunida misning ustki qismidan toshqolni albatta chiqarib tashlash kerak. Aks holda , qo‘shimcha metallar qaytadan mis tarkibiga o‘tishi mumkin; 3) vannasida erigan mis yarimoksidini ng tiklanish jarayoni; 4) misni anodlar holida qoliplarga quyish. Suyuq mis eritmasi aro havo o‘tganda quyidagi asosiy reaksiya boradi: 2Su + 0,5 O 2 = Su 2 O + 16,74 kDj

H osil bo‘lgan Su 2 O suyuq mis eritmasida eriydi. Mis yarimok sidining erish qobiliyati haroratga bog‘liq va quyidagi ko‘rsatkichlarda necha foiz erishi ko‘rsatilgan: 1100 0 C - 0,5 %; 1150 0 C - 8,3 % va 1200 0 C - 12,4 %. H aroratning bundan yuqori ko‘tarilishi erish ko‘rsatkichini deyarli oshirmaydi. Amaliyotda oksidlanish jarayoni 1150 – 1200 0 C oralig‘ida olib boriladi. Shuning uchun ham suyuq misning kislorod bilan to‘yintirilishi 8 % bilan cheklanadi , xolos. Bu raqam suyuq vannada 0,9 % kislorod tarkibiga to‘g‘ri keladi. Agarda misni qo‘shimcha oksidlantirsak, Su 2 O vanna sirtiga suzib chiqib, befoyda b o‘ ladi va mis bilan toshqolni boyitadi. Xomaki mis tarkibida 99 % Su, 0,2 % S, 0,5 % Fe va bir qancha selen, tellur, vismut, surma, margimush, nikel va boshqa metallar bo‘l sa, xomaki misga xomashyodagi oltin va kumush deyarli to‘liq o‘tadi . Mis yarim oksidi misda erib, qo‘shimcha moddalar bilan o‘zaro bog‘ lanadi. Masalan, mis yarim sulfidiga bog‘langan oltingugurt bilan quyidagi reaksiya orqali o‘zaro ta’sir etadi: 2Su 2 O + Su 2 S = 6 Su + SO 2 (7.1) Δ G = 3560 – 6,725 T (7.2) Pechdagi harorat oralig‘ida bu reaksiya deyarli to‘liq chapdan o‘ng tomonga qarab boradi.

Mis yarimoksidi boshqa metallarga nisbatan kislorodga moyil ligi yuqori bo‘lgani sababli o‘zining kislorodini boshqa metallarga berib, ularni oksidlantiradi. Su 2 O + Fe = 2Su + FeO (7.3) Su 2 O + Ni = 2 Su + NiO (7.4) 3Su 2 O + 2Sb = 6Su + Sb 2 O 3 (7.5) Kimyoviy elementlardan Zn, Pb, Al, Si, Mn, Sn va Fe oson va to‘la toshqol birikmasiga o‘tadi. Masalan, temirning nazariya bo‘yicha qoldiq miqdori (og‘irlik bo‘yicha) 0,0011 % ni tashkil etadi. Amaliyotda temirning suyuq misdagi miqdori 0,0009 %. Suyuq mis eritmasiga diametri 25–30 mm bo‘lgan po‘lat quvurli furma orqali 2–2,5∙10 5 Pa bosimda havo beriladi. Qo‘shimcha elementlarni toshqollash uchun pechga flus, kvars qumi beriladi. Olovli tozalashda toshqolga qo‘shimcha moddalar bilan mis ham bo‘lishi mumkin. Toshqoldagi misning miqdori 45 % gacha o‘tadi. Bu toshqol aylanuvchi xomashyo hisoblanib, qaytadan konverterga yuklana di. Jarayonning umumiy davomiyligi qo‘shimcha moddalarning miqdoriga bog‘liq va 1,5–3,0 soatni tashkil qiladi. Qo‘shimcha moddalarni ajratib chiqarish uchun havo purkalanib, mis kislorod bilan to‘yinadi. Misning qaytarib tiklanishi quyidagi reaksiyalar orqali o‘tishi mumkin: S u 2 O + C = 2S u + CO (7.6) S u 2 O + H 2 = 2Su + H 2 O (7.7) Su 2 O + CO = 2Su + CO 2 (7.8) 4 Su 2 O + CH 4 = 8Su + CO 2 + 2H 2 O (7.9)

H amma reaksiyalar oson va to‘liq o‘tadi. Masalan, vodorodli tik lanish 248 0 C da boshlanib, pechdagi haroratlarda juda ham tez o‘tadi. Bu reak siya ning muvozanat doimiyligi juda ko‘p adabiyotlarda batafsil yori til gan . 1050 0 C da Kr ning qiymati 1∙10 -4,1 ga teng, boshqacha aytganda, bu juda ham kichik raqam. Bundan xulosa shuki, vodorodning miqdori, suv bug‘ lari ni ng miqdoriga nisbatan 10000 marta kamroqdir va vodorod deyarli to‘liq reaksiyaga kirishadi. O‘zbekiston sharoitida tiklash, ya’ni qaytaruvchi sifatida tabiiy gazdan foydalanish afzalroqdir. Jarayon davrida (7.9-reaksiya) ajralib chiqayotgan vodorod ham tiklanish reaksiyasida qatnashadi. Faqat shuni esda tutish kerakki, qaytaruvchi tabiiy gaz yuqori haroratda parchalanadi, SN 4 = S + 2N 2 (7.10) va uning o‘zlashtirish darajasi aytarli yuqori emas. Jara yo n mobaynida konversiyalangan gazdan foydalanish yuqoriroq ko‘rsatkichlarga olib kelishi mumkin. Konversiyaning asosiy reaksiyasi: SN 4 + 0,5O 2 + 1,88 N 2 = SO + 2N 2 + 1,88 N 2 (7.11) Konversiya 900–1000 0 C oralig‘ida o‘tkaziladi. Jarayon uchun kerak bo‘lgan metanning qisman yonishi natijasida ushb u reaksiya boradi : SN 4 + 2O 2 = SO 2 + 2N 2 O + 768 kDj (7.12)

Qaytarilish jarayonining davomiyligi misdagi kislorod miq do riga bog‘liq va 2,5–3 soat mobaynida boradi. Olovli tozalash ayrim hollarda sta ts ionar yallig‘ qaytaruvchi eri tish pechlarida ham o‘tkaziladi. Faqat bu yallig‘ qaytaruvchi eritish pech lar i ning o‘lchamlari kichikroq bo‘lib , yoqilg‘i yondirish uchun forkamerali va yon tomonlari tuynuklidir. Pech uzluksiz emas, vaqti-vaqti bilan dav riy tartibda ishlaydi. Odatda, bir sutkada bitta tozalash jarayoni o‘tka ziladi. Pechning ishlab chiqarish unumdorligi uning eritish hajmiga bog‘liqdir va 50 – 400 t ni tashkil qiladi. Odatda, zamonaviy pechlarning hajmi 100–250 t bo‘ladi. Yoqilg‘ining sarfi (misning og‘irligiga nisba tan), %: mazut 7,9; ko‘mir 12,3 atrofida bo‘ladi. Sta ts ionar yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida issiqlik taqsim la nishi quyidagicha: - pech haroratini o‘z me’yorida ushlab turish uchun 41,9– 46,9 %; - bug‘ olish uchun qozon-sovutkich agregatiga 36,6 – 40,2 % ; - turli yo‘qotish va boshqa yaroqsiz mahsulotlar uchun 21,5–14,4 %. Tozalangan misning jarayon mahsulotlari bo‘yicha taqsimlanishi quyidagicha: yaroqli mis anodlar tarkibiga 97,0 % o‘ tadi; turli yaroqsiz mahsulotlarga 0,45 %; skrapga 1,16 %; toshqolga 1,14 %; gaz va turli uchirmalarga 0,25 % mis o‘ tishi mumkin. Tozalangan misni 7.2-rasmda k o‘ rsatilganidek , aylanuvchi gorizon tal mashinalardagi qoliplarga suyuq holda anodlar quyiladi.

7.2-rasm . Anod pechi yoniga o‘rnatilgan bo‘lib, suyuq eritmani aylanma “karusel” qolip orqali quyish agregati . Pechning hajmi 200–250 t bo‘lsa, quyish mashinasining ishlab chiqish unumdorligi bir soatda 40 t tashkil qiladi va quyish davri 5–6 soatga cho‘ziladi. 7.3-rasmda qoliplarga quyib qattiq holda olingan anodli mis k o‘ rsatilgan. B o‘ yi 1 m gacha, og‘irligi esa 350 kg gacha bo‘lgan ushbu mis qotishmasining tarkibida 99,8 % gacha mis b o‘ ladi.

7.3-rasm. Anod pechidan olingan qattiq holdagi misli anod qotishmasining umumiy ko‘rinishi. Misni elektrolitik tozalash usuli Elektrolitik tozalashning asosiy maqsadi toza, yuqori sifatli mis va yarim mahsulot (shlam) olishdir. Shlamga oltin, kumush, selen va tel lur to‘planadi. Bu jarayonni amalga oshirish uchun anoddagi mis doi miy elektr toki yordamida eritiladi va shu davrda erkin mis kislotali eritma orqali katodga o‘tkaziladi. Erituvchi modda sifatida sulfat kislo ta si ishlatiladi. Asosiy dastgoh sifatida elektrolitik vanna ishlati ladi, u temir betondan yasal gan kesimi to‘g‘ri burchakli dast gohdir. Elektroliz vanna elektrolit qu ya digan quvur nov va elektr toki bilan ta’minlaydigan shinalar bilan jihoz langan. Vannaning ichki sir ti qattiq plastmassadan yoki qo‘rg‘oshin bilan izolatsiya qilingan b o‘ ladi, chunki eritma tarkibida sulfat kislotasi bor. Elektroliz o‘tadigan muhit– elektrolitik quyidagi tarkibga ega: 135–200 g/l H 2 SO 4 va 170–200 g/l mis kuporosi – SuSO 4 H 5 O (35–50/Su 2+ ionlariga to‘g‘ri keladi). Anod pechidan qoliplarga quyib olingan tayyor mahsulot 7.4-rasmda tasvirlanganidek, vagonchalarga taxlanib, temiryo‘l izi orqali elektroliz sexiga eritmada qayta ishlash uchun jo‘natiladi.

7.4-rasm. Qattiq holdagi anodlar vagonchalarga taxlanib, elektrolitik usul bilan qayta tozalash uchun elektroliz sexiga jo‘natilmoqda. Kim yoviy modda sifatida qattiq plastmassani ishlatish ancha afzal roqdir. Qattiq plastmassa tok o‘tkazmaydi va tokning isrofgar chi ligi ka mayadi hamda foydalanish koeffitsiyenti ortadi. Qattiq plast mass a ning kamchiligi – u mo‘rt, sinuvchan va mexanik ta’sirda tezda ish dan chiqishi mum kin. Qattiq plastmassali qoplama qo‘rg‘oshinga nisbatan kamroq ish laydi. Lekin qo‘rg‘oshinning qimmatligini hisobga olganda qat tiq plast massa keng ishlatiladi. X orijiy davlatlarda qattiq plast mas sani rad etib, qo‘rg‘oshindan foydalanishga o‘tilmoqda. Qo‘rg‘oshinning ishlash davrini oshirish uchun uning tarkibiga 3–6 % Sb va

0,0006 % Su qo‘shiladi. Kanada zavodlarining birida bunday kimyoviy material 28 yil uzluksiz ishlaganligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Anod sifatida sof misdan tayyorlangan plastina ishlati ladi. Anod ning eni 0,96 m, bo‘yi o‘rtacha 1 m, qalinligi 35–45 mm, og‘irligi 270–350 kg ni tashkil etadi. Katod sifatida toza misdan yasalgan ensiz plastina ishlatiladi. Katodning o‘lchamlari anodnikiga nisbatan katta roq dir. Bu elektr tokining katod sirtida bir tekis taqsimlanishi uchun qilinadi. Bu tadbir natijasida katodning chegara qismlarida har xil o‘sish va dendiritlar paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Vannaga anod va katodlar navbat bilan maxsus ilgichlar orqali osi ladi. Anod va katodlar elektr zanjiriga parallel sxemada ulan a di. 7.5- rasmda temirbetonli vanna va anod, katodlarning vanna ichida maxsus ilgichlar orqali osilib turishining umumiy ko’rinishi va qirqimi tasvirlangan. Temirbetonli vannada anod va katodlar unung ichida max sus ilgichlar orqali osib qo‘yiladi. Vannani ng kattaligi anod, katodlar soni va ularning maso fa siga bog‘liqdir. Agarda vannada 34 anod va 35 katod bo‘lsa, vanna ni ng ishchi o‘lchamlari taxminan 4000x1000x1200 mm ni tashkil qiladi. Vannaning kattaligini tanlash elektrodlararo masofani aniq laydi. Ama liyot da oqilona deb topilgan bir xil elektrodlararo masofa 100–110 mm. Agar masofa 100 mm bo‘lsa, anod va katodning orasi 28 mm ga teng bo‘ladi. Bu masofa elektrodlarning qisqa tutashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun eng minimal me’yoriy o‘lchamdir. Elektroliz vannalari doimiy elektr toki bilan ta’minlanadi. Sanoatda elektr tokini doimiy shaklga o‘tkazish uchun kremniyli to‘g‘ri lagichlar ishlati ladi. Ularda tokdan foydalanish koeffitsiyenti 98 – 99% ni tashkil qiladi. To‘g‘rilagichning ishchi kuchlanishi 250 – 300 V atrofida b o‘ ladi. Mis elektroliz sexida vannalar seriyalar va qatorlar shaklida o‘rnatiladi. Agarda o‘rtacha 1780 dona vanna bo‘lsa, 290 vannadan 6 qator yoki 220 vannadan terilgan

8 qator bo‘lishi mumkin. Seriyalar vannalarni tok bilan ta’minlashni hisobga olgan holda ketma-ket o‘rnatiladi. Talab qilingan tok kuchini ta’minlash maqsadida vannalar qatori elektr zanjiriga birin-ketin bog‘lanadi. Agarda tok to‘g‘ ri lagichdan chiqayotgan tokning kuchlanishi 240 V bo‘lsa, vannadagi kuchlanish 0,3 V ga teng bo‘ladi, bu holatda bitta to‘g‘ir la gichdan ta’minlanayotgan vannalarning soni quyidagicha topi ladi: 240 : 0,30 = 800 vanna. Jarayonning oqilona boshqarilishi vannadagi kuchlanishning pasayi shiga imkon yaratadi. Ayrim zavodlarda vannadagi kuchlanish 0,2–0,025 V ni tashkil qiladi. Agarda vannadagi kuchlanish 0,25 V bo‘lsa, unda bitta seriyadagi vannalarning soni 250 : 0,25 = 960 ni tashkil qiladi.

7.5- rasm . Temirbetondan yasalgan vannaning yon ( а ) va old ( б ) tomondan qirqimi . 1. Elektrolitni to ‘ kish uchun mo ‘ jallangan o ‘ yiq ; 2. Elektrolitni quyish uchun mo ‘ ljallangan nov ; 3. А nod ; 4. Ка tod ; 5. Ка todni osish uchun mo ‘ ljallangan temir tirgak . Elektroliz jarayonida misning ta ’ siri Agar elektrolit eritmasiga tushirilgan tokuzatkich orqali mis anodiga musbat tok berilsa, katodga esa manfiy zaryad bog‘lansa, elektr zanjiri tutashadi va elektrolit hajmidan tok o‘tadi. Bunda anodda quyidagi jarayonlar yuz beradi:

1) metall ionining anoddan ajralib chiqib, ortiqcha elektronni tashqi zanjirga o‘tishi kechadi: Su ↔ Su 2+ + 2e (7.13) 2) SuH 2 O 2+ kationining gidrata ts iyasi (metal l ionini ng eritmada suv molekulasi bilan bog‘lanishi); 3) kationning eritmaga o‘tishi. Katod jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1) Kationning eritma hajmidan katod yuziga o‘tishi; 2) Kationning elektron yordamida tiklanishi: Su 2+ + 2e = Su o ; (7.14) 3) Metall atomining katod kristallik tuzilishiga qo‘shilishi. Bunday sxemada mis anoddan erib, katod listiga yopishadi va katod eni o‘sib boradi. Suratda ko‘rsatilganidek (7.6-rasm) , toza olingan 99,99% li misli katod tasmalar orqali bog‘lanib, sotuvga chiqariladi.

7. 6 -rasm. Sotuvga tayyorlangan 99,99% li misli katod. Jarayon davrida elektr quvvati elektrolitni ng shina va kontakt lari qar shiligini bartaraf qilish uchun sarflanadi. Faradey qonuniga binoan, katodga o‘tadigan metalning gramm-ekvivalenti zanjirdan o‘ta digan elektr tokiga bog‘liqdir. Bir gramm-ekvivalent metalni o‘tkazishga 96500 Kulon elektr toki sarflanadi yoki 96500 : 3600 = 26,8 A-soat . Katodda 1A-soat tok yordamida o‘tkaziladigan metall massa shu metal ning elektr kimyoviy ekvivalenti deb ataladi. Eritmadan 1A soat elektr toki o‘tsa, katodda 31,78:26,8 =1,186 g mis yopishadi . G ramm ekvivalent deb grammda o‘lchangan metall atom massasini ng valentligiga bo‘linganligi ga aytiladi. Masalan, ikki valent li misning gramm-ekvivalenti quyidagiga teng: 63,56:2=31,78 g. Amaliyotda katodda o‘tiradigan metalning massasi ushbu ko‘rsatil gan raqamdan kamroqdir. Amaliy metall massasining nazariy olish mumkin bo‘lgan

massasiga nisbati har doim birdan kam bo‘ladi va foiz orqali belgilanadi. Bu nisbiylik tokdan chiqish deb aytiladi. Metallik mis mavjudligida, mis sulfat eritmasida ikki va bir valentli mis oralig‘ida muvozanat bo‘ladi: SuSO 4 = Su + 2SO 4 (7.15) Anodda bir valentli misning paydo bo‘lishi tokdan chiqishni ko‘paytiradi, chunki misning elektrokimyoviy ekvivalenti 2,374 g ga teng va ikki valentli misning ekvivalentidan ikki marta ko‘proqdir. Afsuski, bir valentli mis eri t mada mustahkam emas va quyidagicha ajraladi: 2Su+ = Su 2+ + Su (7.16) Bu reaksiyaning o‘zgarmas doimiysi quyidagicha: K = [Su + ] 2 / [Su 2+] = 0,62 ·10 -6 Boshqa so‘z bilan aytganda, bir valentli misning miqdori ikki valentli mis miqdoriga nisbatan taxminan 60000 marta kamroqdir. Nordon eritmalarda misni ng bevosita erish jarayoni ham boradi: Su + H 2 SO 4 + 0,5 O 2 = SuSO 4 + H 2 O (7.17)

Bevosita misning erishi elektrolitning sirtiga o‘tadi, chunki u yerda sistema atmosferada kislorod bilan kontaktda bo‘ladi. Bu jarayon elektrolitni ortiqcha misni boyitishga olib keladi va maxsus choralar bilan normal holatga olib kelinadi. Misni elektrolitik tozalashda anodning yuzi atrofida mayda mis kukuni ajralib chiqishi kutiladi. Bu jarayon (7.16) reaksiya ning borishi natijasida kuzatiladi. Amaliyotda vannadagi misning soni 2 % ni tashkil qiladi. Anoddan katodga mis yarim sulfidi va yarim oksidi ham o‘tmasdan cho‘kma fazasiga o‘tadi. Bu cho‘kmalar nodir metallar bilan shlam fazasini tashkil qiladi. Elektroliz jarayoni ko‘rsat k ichlariga texnologik omillarning ta’siri Mis elektrolizida elektr quvvatining sarfi tokning chiqishi va vannadagi kuchlanish i ga bog‘liq. Voltda o‘lchanadigan vannadagi kuchla nish quyidagi tenglama orqali topiladi: U = J( R 1 + R 2 ) (7.18) bunda: J – tokning kuchi, a; R 1 – eritma qarshiligi, O m; R 2 – tokda uchraydigan qarshiliklar (shina, kontakt va bosh qalar). Tok kuchi J tok zichligiga (I) bog‘liqdir. Tok zichligi – bu 1 m katod yuziga to‘g‘ri keladigan tokning kuchidir. I yu qori bo‘lsa, shuncha katodning yuzi o‘zgarmagan holda, tokning kuchi ko‘p (J) bo‘ladi. R 1 – eritmaning qarshiligiga ta’sir qiladi: 1) anod va katodning joylashgan masofasi.

Bu masofa qancha kam bo‘lsa, shuncha R 1 kam bo‘ladi va U ni ng qiymati past bo‘ladi. Agar masofani kamaytirsa, qisqa tutashuv imko niyati paydo bo‘ladi va tokdan chiqish qiymati kamayadi; 2) eritmani ng tarkibi qancha nordonroq bo‘lsa, unda shuncha vodorod ko‘p bo‘ladi va eritmani ng qarshiligi kamayadi va vannadagi kuchlanish pasayadi. 3) eritmaning harorati. Harorat qancha yuqori bo‘lsa, zarralarning harakatchanligi shuncha yuqori bo‘ladi, eritmaning qarshiligi va vanna dagi kuchlanishlar past bo‘ladi. Sulfat kislotaning qarshiligi, taxminan, mis sulfati qar shiligidan 10 marta kamroqdir. Shuning uchun nordon eritmalarning qar shiligi ancha pastroq. Faqat shuni inobatga olish kerakki, sul fat kislotaning miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, mis sulfatining erish qobiliyati shuncha kam bo‘ladi. Bu solvatatsiya effekti deb aytiladi. Shuning uchun zamonaviy zavodlarda eritmada 35–40 g/l Su (175-200 g/l SuSO 4 + 5H 2 O) ushlab turiladi. Agar misning miqdori bundan kamayib ketsa, katod yuzi oldida mis bilan birga boshqa kationlar ham katodga o‘tirib, uning sifatini pasaytiradi va elektr tokining befoyda sarflanishiga olib keladi. Eritma harorati 45–60 0 C oralig‘ida bo‘ladi. 25 0 C dagi eritma ning qarshiligiga nisbatan, 50–55 0 C da qarshilik taxminan 2 marta kam va vannadagi kuchlanish ham shuncha kam. Faqat yuqori harorat uning inten siv bug‘lanishiga, atrof-muhitni zaharlashiga olib kelishi mumkin. Bug‘lanish qancha ko‘pligini quyidagi misolda ko‘rish mumkin. Agar mis elektroliz sexida 1000 ta vanna bo‘lsa va har bir van naning eritma yuzi 5 m 2 bo‘lsa, unda 6 0 0 C da bir soatda 30 t suv bug‘lanadi. Qarshilik R ning qiymatini kamaytirish uchun toza shinalar va kontaktlardan foydalanish kerak. Amaliyotda vannadagi kuchlanish 0,25–0,30 V atrofida ushlab turiladi. Ushbu ko‘rsatkich kichik bo‘lsa, shuncha, ya’ni 1 t misga kamroq elektr quvvati sarflanadi.

Mis elektrolizida elektr quvvatining sarflanishini Faradey qonuniga binoan quyidagicha hisoblash mumkin: 1A-soatda katodga 1,186 g mis o‘tkaziladi. Agar vannadagi kuchlanish 0,25 V ga teng bo‘lsa, 1 g misni o‘tkazishga nazariya bo‘yicha sarflanadigan elektr quvvati: W = U/1,186 = 0,25 · 1/1,186 = 0,210 Vt . soat yoki 1 t misga 0,210 + 1000 · 1000 / 1000 = 210 kvt . s. Agar tokning chiqish darajasi 95 % bo‘lsa, 1 t katodli mis o‘tkazishga sarflanadi: 210 : 0,95 = 222 kvt . s. Amaliyotda 1 t katodli mis olishga 230–300 kvt . s elektr quvvati sarflanadi. Oxirgi paytlarda vannalarga 14000–15000 A tok kuchi beriladi, bunday katta kuch elektrodlarning soni, ularning o‘lchamlari va tok zich ligini orttirish orqali olib boriladi. Mis elektroliz jarayonida tok zichligi 200–270 a/m 2 ni tashkil qiladi. Tok zichligini quyidagi tenglama orqali aniql ash mumkin : I = J/n 2S (7.19) bunda: I – tok zichligi, a/m 2 ; J – tok kuchi (vannadagi yuklama), a; n – vannadagi katodlar soni; S – katod yuzining maydoni, m 2 .

Agar J = 14000 a, n=35:S = 0,9 · 0,9 = 0,81 m 2 , bo‘lsa I= 14000: 35 · 2· 0,81) = 247 a/m 2 . Vannadagi tok kuchi aniq bo‘lsa, vannaning ishlab chiqarish unumdorligi quyidagi ifodadan topiladi: R = J a δ · 22/100 · 1000 (7.20) Bunda: a – misning elektrokimyoviy ekvivalenti, 1,186 g ; δ – tokning chiqishi; 22 – vannani ng bir sutkada ishlash soati. Vannadagi tok kuchi 14000 A , tokning chiqish unumdorligi quyida gicha bo‘ladi: R = 14000 · 1,186 + 96 · 22/100 · 1000 = 352 kg . Katodli mis bo‘yicha sexning ishlab chiqish h ajmi 200000 t bo‘lsa, sexda o‘rnatiladigan vannalarning soni: N = 200 000 / 365 · 352 = 1750 vanna bo‘ladi . B unda: 365 – bir yildagi kunlar soni; 1,1–10 % – vannalarning ta’mirda b o‘ luvchi kunlarini hisobga oluvchi k o‘ rsatkich.

Haroratning ta’siri Elektrolitning harorati qancha yuqori bo‘lsa, uning qarshiligi shuncha kam bo‘ladi. Lekin eritmani qizdirishga katta hajmda bug‘ sarf lanadi, anodlarning korroziyasi ko‘payadi, vannadan bug‘lanish ortib bora di. Amaliyotda elektrolitning harorati 50–60 0 C oraliqda ushlab turi ladi. Kerak bo‘lgan issiqlikning bir qismi elektr toki o‘tayotgan davr da elektrolitning qarshiligi orqali olinadi. Issiqlikning soni quyi dagicha aniqlanadi: Q = 0,239 J 2 R τ , Dj. Bunda: Q– issiqlik soni, Dj; J – tok kuchi, A; R – elektrolit qarshiligi, Om; τ – tok o‘tish davomiyligi, sek. Nazariya va amaliyot shuni ko‘rsatadiki, agar tok zichligi 380 a/m 2 va sexning harorati 20 0 C bo‘lsa, elektrolitning harorati tashqaridan issiq lik sarflangan holda, 55 0 C ni tashkil qiladi. Amaliyotda faqat bun day yuqori tok zichligi qo‘llanilmaydi. Shuning uchun elektrolitni qizitish uchun bug‘ ishlatiladi. Bug‘ sarfi 1 tonna misga 1 tonnani tashkil qiladi. Elektroliz jarayonida eritmaga har xil kolloid moddalarni qo‘shish natijasida cho‘kmaning sifati yaxshilanadi. Kolloid qo‘shim cha lar i sifatida sovun, yelim, jelatin, solidol va boshqa moddalar ishlati lishi mumkin. Qo‘shimchalarni ng sarfi 1 m katodli misga 10–40 gramni tash kil qiladi. Anodning tarkibida misdan tashqari bir necha metallar b o‘ ladi. Jarayon davrida bu metallar mahsulotlar bo‘yicha quyidagicha taqsim lanadi.

Taqsimlanish k o‘ rsatkichlari quyidagicha , %: Katod Cu Au Ag Se-Te Pb Ni As 98 1–1,5 2 – 3 1 – 2 1 – 5 15 20 Eritma 1 ,93 Shlam 0,07 98,5 – 99 97 – 98 98 – 99 95 – 99 10 20 Shlamning taxminiy tarkibi quyidagilardan iborat, %: Su 10–25; Ag 5–53; Au 0,05–5; Pb 0,5–12; Se 2–24; Te 0,3–12; Bi 0,0–7,0; Sb 0,2–30; As 0,1–5,0. Shlamlarda qimmatbaho nodir metallar borligi ularni alohida qayta ishlashni talab qiladi. Nikel va kobalt olish texnologiyalari Nikel oq rangli metall, atom massasi 58,69, erish harorati 1455 0 C, zichligi 8,8 g/sm 3 . Nikel boshqa metallardan pishiqlik va yuqori plastik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Nikel po‘latning xususiyat larini yaxshilaydigan elementlarga kiradi. Uning ya xshi xususiyatlaridan biri kimyoviy inertligidir. Sulfat, uksus va bir qancha boshqa kislo talar unga ta’sir qilmaydi. Oddiy haroratlarda nikel oksidlanmaydi. Oksidlanish 500 0 C dan yuqori haroratlarda boshlanadi. Nikel oksidi quyidagicha ajraladi: Ni 2 O 3 = 2NiO + 0,5O 2 (7.21) Nikel oltingugurtga nisbatan yuqori tortishish kuchiga ega. Uni ng past sulfidi Ni 3 S 2 erish harorati 788 0 C bo‘lib, turg‘un birikmalar guruhiga kiradi. Nikelning ikkinchi oltingugurt bilan birikmasi NiS yuqori haroratlarda ajraladi:

3NiS = Ni 3 S 2 + 0,5S 2 (7.22) Dunyo amaliyotida 70 % nikel sulfidli mis-nikel rudalaridan olinadi. Oksidlangan nikel rudalari AQSH, Yaponiya, Kuba va boshqa davlatlarda qayta ishlanadi. Bir yilda taxminan 1mln. tonnaga yaqin nikel ishlab chiqariladi. O‘zbekistonda mustaqil nikel zaxiralari hali topilgani yo‘q. Oz miqdorda nikel Olmaliq tog‘-metallurgiya kom bi na tining rudalarida va boshqa xomashyo, yarim mahsulotlarda qisman nikel birikmalari bor, lekin alohida ajratib olinmaydi. Zarur bo‘l gan nikel horijiy davlatlardan import qilinadi. Oksidlangan nikel rudalarining tavsifi Rudalarda nikel gohan oksid holi da uchraydi. Bunday h ollarda oltingugurt deyarli uchramaydi. Ruda tashqi ko‘rinishida n oddiy tuproqqa o‘xshaydi. Ruda o‘ziga suvni yaxshi o‘zlashtiradi. Shuning uchun uning namligi 15–40 % ni tashkil qiladi. Oksidlangan nikel rudalari ta biiy o‘zgarishlar natijasida paydo bo‘lgan va ikkilamchi zaxiralar hisob lanadi. O ksidlangan nikel rudalari x orij davlatlarida n Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Kuba, Indoneziya, Braziliya va boshqa davlatlarda uchraydi. Oksidlangan rudalarda nikel, asosan, buzenit (NiO) va garnierit (Ni, Mg) SiO 3 ·n H 2 O minerallari shaklida uchraydi. Nikel rudasida, ko‘pincha, kobalt ham uchraydi. Uning miqdori nikelga nisbatan 15–25 marta kamroqdir. Rudalarning y o‘ ldosh minerallari asosan loy (kaolinit) Al 2 O 3 ·2SiO 2 ·2H 2 O, tolk 2MgO·4SiO 2 ·H 2 O, temir birikmasi Fe 2 O 3 · nH 2 O, kvars va ohaklar bilan uchraydi. Oksidlangan nikel rudalarida sulfidli materiallar, nodir va kamyob metallar uchramaydi. Bu ko‘rsatkich bilan oksidlangan rudalar sulfidli mis nikelli rudalar tarkibidan tubdan farq qiladi.

Sulfidli nikel rudalarining tavsifi Sulfidli nikel rudalari kompleks xomashyodir. Ularni ng tarki bida ko‘p miqdorda mis bor, shuning uchun bu rudalar mis-nikelli ruda lar deyiladi. Bu ndan tashqari, rudalarda kobalt, platina, selen, tellur va boshqa metallar bor. Ayrim rudalarni 90–92 % foydali metallar (Fe, Ni, Su, Co) tashkil qiladi. Qolgan ikkilamchi oksidlari esa (SiO, MgO, Al 2 O 3 ·SaO) faqat 10–8 % turli hokazo elementlar qoladi , xolos. Asosiy mis-nikelli rudadagi minerallar quyidagilar: pe n t landit (Ni, Fe) 9 S 8 , mis xalkopirit (SuFeS 2 ) va xalkozin (Su 2 S) bilan keltiriladi. Sulfidli mis-nikelli rudalarning asosiy minerallaridan biri pirrotin Fe 7 S 8 . Tog‘ jinsi asosan oksidlardan tuzilgan, ularning miqdorini quyida gilar tashkil etadi, %: 40–50 SiO 2 , 10–25 Mg; 15–20 Al 2 O 3 , 10 CaO. Namunaviy mis-nikel rudasining o‘rtacha tarkibi quyidagicha, %: Ni 5,6; Su 1,8; Co 0,16; S 28; Fe 45; SiO 10; Al 2 O 3 6,9; MgO 1,4; CaO 1,2. Oksidlangan nikel rudalarini qayta ishlash Oksidlangan nikel rudalarini qayta ishlashning asosiy qiyin chiligi – nikel metalini temirdan ajratib olish, qaytarish jarayonini qo‘llab, temirni toshqolga o‘tkazishdir. Bunda faqat temirning bir qismi ajralib chiqadi, asosiy hajmi esa temir-nikel qotishmasiga o‘tadi, nikel ni erkin holatda olish qiyindir. Hozirgi paytda oksidlangan nikel rudalarini qayta ishlash texnologiyasi – shteynga eritishdir. Bu jarayon temir va nikelni ng kislo rod hamda oltingugurtga turlicha moyilligi asos qilib olingan. Nikel sulfidlanib, shteyn fazasiga o‘tkaziladi. Shteyn o‘zi bilan ikkita sulfid Ni 3 S 2 va FeS tashkil qiladi. Temirning asosiy qismi toshqol bilan ajratiladi:

3 F e S +3 NiO = 3 F e O + Ni 3 S 2 +0,5 S 2 (7.23) 2FeO+SiO 2 = 2FeO·SiO 2 (7.24) Oksidlangan ruda tarkibida oltingugurt yo‘q, shuning uchun unga qo‘shimcha kiritish kerak. Buning uchun shixtaga pirit yoki gips qo‘shiladi. Qizdirilishda gips (SaSO 4 ·2H 2 O) o‘zining konstruksion namligini yo‘qotadi va keyin qaytaruvchi modda bilan reaksiyaga kiradi: CaSO 4 +4C(CO) = CaS +4CO(CO 2 ) (7.25) Gips o‘z namligini yo‘qotish bilan bir paytda parchalanishi ham mumkin: CaSO 4 = CaO + SO 3 (7.26) Agarda gipsni ng o‘rniga pirit qo‘shilsa, birinchi davrda u ajraladi: 2FeS 2 = 2FeS + S 2 (7.27) FeS, CaS bilan bir qatorda nikel sulfidlari reaksiyaga kiradi: NiSiO 3 +CaS = NiS +CaSiO 3 (7.28) NiSiO 3 +F e S = NiS +F e SiO 3 (7.29) CaS temirni h am sulfidlaydi :

CaS + F eO = F e S + SaO (7.30) Gips piritga nisbatan arzonroqdir va temirli toshqol hosil qilmaydi, shuning uchun ham uni ishlatish afzalroqdir. Gips yoki pirit bilan eritilgan nikelli shteyn 60 % temirni o‘z miqdoriga kiritadi. Temirli shteynni konverterda qayta ishlash davri da temir alohida ajratiladi. Konvertorlash davrida temir tanlab oksidlanadi va qo‘shimcha beril gan kvars bilan toshqol fazasiga o‘tadi. Temirdan ajralgan nikel li shteyn faynshteyn deb ataladi. Bu nikelni oq shteyn deb nomlash ham mumkin. Oq shteyn keyingi bosqichda kuydiriladi: 2Ni 3 S 2 + 7O 2 = 6NiO + 4SO 2 (7.31) Nikelning oksidi tiklovchi modda bilan aralashtirilib, elektr pechida 1500 0 C da eritiladi va erkin suyuq nikel olinadi. Konverter toshqoli nikelga boy aylanuvchi modda hisoblanib, qaytadan eritish pechiga yuklanadi.

Gidrometallurgik usul Gidrometallurgik usul o‘z vaqtida Kuba usuli deb nomlangan. Bu usulda yanchilgan ruda qaytarish jarayoniga yuboriladi: 600 – 700 0 C nikel va kobalt metall holatigacha, temir esa faqat FeO shaklgacha tiklanadi. Keyin ruda ammiak bilan eritiladi. 2 Ni + 12 NH 3 + 2 CO 2 + O 2 = 2 Ni ( NH 3 ) 6 CO 3 (7.32) Eritma tozalangach, u issiq bug‘ yordamida qayta ishlanadi: 2Ni(NH 3 ) 6 CO 3 +H 2 O=NiCO 3 ·Ni(OH) 2 +CO 2 + 12 NH 3 (7.33) Cho‘kmani kuydirib, nikel oksidi (NiO) olinadi, gazlarning tarki bi da NH 3 va CO 2 bo‘lganligi sababli, ular tanlab eritishga qayta dan yuboriladi. NiO esa erkin h olatigacha tiklanadi yoki shunday h olat da po‘lat eritish zavodlariga q o‘shimcha xomashyo sifatida jo‘natiladi . Sulfidli nikel rudalarini qayta ishlash Garchi gidrometallurgik usullar ham ma’lum bo‘lsa - da, asosan , sulfidli mis- nikel rudalari pirometallurgiya usuli bilan qayta ishlanadi. Shunday ekan, bu usul haqida batafsil fikr yuritiladi.

Pirometallurgik usul Agar rudalarda mis va nikelning yig‘indisi 4–5 % dan ko‘p bo‘lsa, bu boy xomashyo hisoblanib, ularni bevosita qayta ishlash uchun jarayonga yuboriladi. Tarkibida nikel va misi kam bo‘lgan rudalar magnit usuli yoki flotatsiya yo‘li bilan boyitiladi. Ruda va boyitmalar deyarli bir xil minerallarga ega, shuning uchun ularga o‘xshash, deyarli bir xil texnologik jarayonlar ishlatilishi mumkin. Qizdirish davrida, suyuq holatga o‘tishdan oldin, 400–600 0 C larda xalkopirit va nikelli minerallar quyidagi kimyoviy reaksiyalar orqali parchalanadi: 2SuFeS 2 =Su 2 S+2FeS+0,5S 2 (7.34) 3(NiS∙FeS) = Ni 3 S 2 +3FeS+0,5S 2 (7.35) Fe 7 S 8 = 7 FeS + 0,5 S 2 (7.36) Boshlang‘ich jarayonlar natijasida murakkab birikmalarning ara lash masi oddiy sulfidlarga aylanadi, ya’ni Ni 3 S 2 va FeS. Asosiy xomashyo moddalardan va qo‘shimcha beriladigan fluslardan paydo bo‘ladigan toshqol fazasi yuqori haroratda oddiy sulfidlar bilan o‘zaro birikib, eriydi va shteyn qatlamini hosil qiladi . Eritilgan shteyn konverterlarda havo orqali purkab qayta ishla nadi. Jarayonda temirni toshqol holatiga o‘tkazish uchun qo‘shimcha flus lar yuklanadi. Olingan konverter toshqol ini qaytadan eritish uchun yallig‘ pechga yoki boshqa shteyn uchun ishlaydigan eritish pechiga yubori ladi. Konverter jarayonining asosiy mahsuloti mis-nikel faynshteyni bo‘lib , u o‘zi bilan tarkibida 1–3 % Fe bo‘lgan mis-nikel qotishmasini tashkil qiladi va oq mis nikelli shteyn deb nomlanadi.

Purkash davrida kobalt qisman temir bilan birga toshqolga o‘tadi. Nodir metallar to‘liq oq shteynda to‘planadi. Mis-nikel shteynlardan erkin metallarni ajratib olishning bir necha usullari mavjud. Asosiy metallar bilan birga nodir metallar, selen va tellur ham alohida ajratib olinadi. Gidrometallurgik usul Bu usul bo‘yicha yanchilgan ruda yoki boyitma avtoklavlarda 7·10 Pa atrofidagi ortiqcha bosim ostida ammiak bilan qayta ishlanadi. Mis, nikel va kobalt kompleks ammiak tuzlari shaklida eritmaga o‘tadi. NiS + 2O 2 + 6 NH 3 = Ni (NH 3 ) 6 SO 4 (7.37) Avtoklavdagi harorat 77–80 0 C ni tashkil qiladi. Ajralib chiqayot gan ortiqcha issiqlik kimyoviy y o‘ l bilan ajratib turiladi. Boyitmadagi oltingugurt S 2 O 3 2- , S 3 O 6 2- , va SO 4 2- shakllarga oksidlanadi, temir esa sulfat yoki gidrooksid turida cho‘kmaga o‘tadi. Suzilgan eritma qaynati li b, s o‘ ng mis cho‘ktiriladi: Su 2+ + 2S 2 O 3 2- = SuS + SO 4 2- + S + SO 2 (7.38) Undan keyin nikel va kobalti bor eritma avtoklavda olinadi. Jarayonning asosiy texnologik omillari quyidagicha: vodorod bilan qayta ishlanib, hosil bo‘lgan metallar erkin holatda: bosim – 15·10 Pa, harorati – 175–225 0 C bo‘ladi.

Jarayon tugagach, avvaliga nikel quyidagi reaksiya orqali cho‘kadi: Ni(NH 3 ) 2 SO 4 +H 2 =Ni+(NH 4 ) 2 SO 4 (7.39) Eritma suzilgandan keyin xuddi shunday usul orqali kobalt ham cho‘kmaga o‘tkaziladi. Mahsulot kukun shaklida bo‘lib, tarkibida 98,6 % Co va 0,14 % Ni bo‘ladi. Jahonda gidrometallurgik usul bilan 20–25 % nikel olinadi. Boyitma va boy rudalarni eritish Boyitma va maydalangan rudalar MDH mamlakatlarida yallig‘ qayta rish eritish pechida eritiladi. Bu jarayon yallig‘ qaytarish eritish pechidagi mis olishdagi jarayondan kam farq qiladi. Eritishda asosan oltingugurt va temirning yuqori oksidlaridagi kislorod hisobi ga oksidlan tiradi. Kuydiril magan boyitmani eritishda yuqori sulfid larni ng ajralishi hisobiga ham yuqori harorat oltingugurt chiqaradi. Jarayonning asosida mis va nikel oksidlarining temir sul fidi bilan o‘zaro bog‘lanishi turadi. Buning natijasida mis va nikel shtey nga, temir esa toshqol fazalariga quyidagi kimyoviy reaksiya orqali o‘tadi: 6NiO+6FeS+2O 2 +3SiO 2 =2Ni 3 S 2 +3(2FeO·SiO 2 )+2SO 2 ( 7.40) 2Su 2 O+2FeS+SiO 2 =2Su 2 S + 2FeO · SiO 2 (7.41) Mis va mis-nikel boyitmalarini eritishga mo‘ljallangan pechlar ning tuzilishi va texnik-i q tisodiy ko‘rsatkichlari deyarli o‘xshashdir. Shu ning uchun ham oldingi boblarda bu mavzuda alohida ma’lumot beril ganligi uchun mis-nikel boyitmalarini eritish dastgohlari haqida fikr yuritilmadi.

Elektr pechida eritish Jarayon to‘g‘ri burchak shakldagi, o‘lchamlari 23,6x6 m 2 va foydali maydoni 140 m 2 bo‘lgan pechlarda olib boriladi. Pechning svodidan (yuqo ri tom qismidan) bir qator 3 yoki 6 ta, diametri 900–1400 mm ko‘mir elek trodlari tushiriladi. Elektrodlarning pastki qismi suyuq toshqolga tushi rilgan bo‘lib, unda qarshilik birikma hisobidan ishlaydi. Pechdagi ishlab chiqarish unumdorligi 12 t/m 2 ·sutkani tashkil qila di, elektr quvvatining sarfi xomashyoga nisbatan 700–850 kvt ∙ s/t. Shteyn ga mis, nikel va nodir metallarni shteynga ajratib olish darajasi 96 % ni tashkil qiladi. Minorali pechda eritish Bu jarayon yirik ruda yoki aglomerat eritishga mo‘ljallangan bo‘lib, unda qaytaruvchi sifatida qattiq yoqilg‘i ishlatiladi. Koksning sarfi shixta og‘irligidan 9– 10 % ni tashkil qiladi. Shaxtali pechda shteyn tarkibida mis va nikelning yig‘indisi 15–25 % gacha bo‘lishi mum kin. Undan mis va nikelga boyroq shteynlarni olish tavsiya etilmaydi, chun ki bu holatda toshqol bilan metallarning isrofgarchiligi ko‘payib ketadi. Toshqolda mis va nikelning yig‘indisi 0,2–0,4 % dan o rt maydi. Ammo toshqolning ko‘p hajmda chiqishi umumiy isrofgarchilikni ko‘pay tiradi. Mis, nikel va nodir metallarni shteynga ajratib olish darajasi 90 % ni tashkil qiladi, xolos. Mis-nikel shteynini konverterda purkash Bu usulda shteynni qanday tarkibda olishdan qat’iy nazar uning tarkibida mis, nikel va temir sulfidlari bo‘ladi. Shteynda erigan holatda fer rit, kobalt sulfid va platinoidlar bo‘ladi. Shteyndagi oltingugurtning miq dori taxminan 25 % gacha bo‘lishi mumkin.

Konverter jarayonining asosiy maqsadi faqat temirni oksid lantirib, uni toshqol fazasiga o‘tkazishdir. Qolgan mis-nikel shteyni alohida texno logiya asosida qayta ishlanadi. Kobalt asosan konverter toshqoliga o‘tadi va undan maxsus tex nologiya bo‘yicha ajratib olinadi. Purkash jarayoni 24–30 soat davom etadi. Oq mis-nikel shteyni o‘zi bilan mis va nikel sulfidlari erit masini tashkil qiladi. Odatda, uning tarkibida 3–4 % Fe va 20% S bor. Mis va nikel oksidlari, purkash yakunida, sulfidlar bilan metallar o‘zaro reaksiyaga quyidagicha kirishadi: MeS + 2MeO = 3Me + SO 2 (7.42) Reaksiya natijasida shteynda har doim erkin mis va nikel uchrab turadi. Nikelni qaytarish reaksiyasi quyidagicha kechadi: [Ni 3 S 2 ] + 4[NiO]= 7 [Ni] + 2SO 2 (7.43) Oq mis-nikel shteynida metallarni ng yig‘indisi 77–78 % ni tashkil qiladi. Metallarning nisbatligi Ni ÷ Su=2 ÷ 0,5 ga teng. Shteynni qayta ishlashning birinchi bosqichi mis va nikelni ajratib olish bilan boradi. Bu jarayon flotatsiya usuli bilan amalga oshi ri ladi. Nikel boyitmasi kuydirilib, qaytarish jarayonlari orqali erkin holatda olinadi.

Kobalt ishlab chiqarish texnologiyasi Tabiatda kobalt oksid, sulfid va margimush minerallari tarki bida uchraydi. Kobalt rudalarining zaxiralari juda kam uchraydi. Ko‘ pincha kobalt boshqa metall zaxiralarida yo‘ldosh bo‘ladi. Kobalt nikel zaxiralarida bo‘lib, o‘nga yaqin kimyoviy xususiyatlarga ham ega. Kislorod va oltingugurtga tortilish kuchi bo‘yicha, kobalt nikel va temirning oralig‘ida joylashgan. Shuning uchun nikelli xomashyo sifa tida qayta ishlanayotganda kobalt mis-nikel shteyniga o‘tadi. Konver terda shteynni purkashda kobalt toshqol fazasida to‘planadi. Kobaltni toshqoldan ajratib olish uchun uni 2–3 marta nikel shteyni, pirit yoki cho‘yan bilan qayta eritiladi. Bunda kobalt metall yoki sulfid fazasiga o‘tadi: ( C oO)+[FeS] = [CoS] + (FeO) (7.44) K= [C o S] (FeO) /(CoO)[FeS] = 8 ÷12 (C oO )+[Fe] = [Co] + (FeO) (7.45) K = [C o ] (FeO) /(CoO)[Fe] = 25 ÷ 30 Suyuq temir kobalt qotishmasi yoki boyitilgan kobalt shteyni konver terda purkalanadi. Bu tadbirning asosiy maqsadi – temirni toshqol fazasiga o‘tkazishdir. Qolgan metall anod shaklida qoliplarga quyiladi va elektr kimyoviy eritishga yuboriladi. Kobalt bilan birga eritmaga qisman temir, mis va nikel ham o‘tadi.

Kobaltni eritmadan ajratib olish Temir oksid holatiga o‘tkaziladi va ohak yoki soda yordamida cho‘k tiriladi. Bu cho‘kma o‘z tarkibiga margimush, surma va vismutni yig‘adi. Misni kobalt yoki nikel kukuni bilan birga sement cho‘kmasiga o‘tka zadi. Marganes eritmasi xlor yoki xlor gipoxlorit yordamida ajratib olinadi. Oksidlanish davrida MnO 2 · H 2 O shaklida paydo bo‘ladi va cho‘kmaga tushadi. Tozalangan eritmada faqat nikel va kobalt qolgan xlor yoki natriy gipoxloriti yordamida cho‘ktiriladi: 2 So 2 + + S l 2 + 6 H 2 O = 2 Co(OH) 3 + 2Cl – + 6 H + (7.46) Nikelni ng cho‘kmaga o‘tmasligining oldi quyidagi almashuv reaksiya cining ta’sir ko‘rsatishi bilan kechadi: Ni(OH) 3 +C o = Ni +Co(OH) 3 (7.4 7 ) Kobalt gidrooksidi soda bilan aralashtirib, kuydiriladi, keyin suv bilan yuviladi. So‘ng qayta kuydirilib, C oO birikmasi olinadi. Bu birikmada 70–72 % kobalt, 0,2–0,3 % nikel bo‘ladi. Kobalt oksid holatdan elektr pechlarda qaytariladi. Tiklovchi mod da hisobida grafit ishlat iladi. Kobalt uglerod va oltingugurtdan tozalangach, qoliplarga quyiladi. Kobaltning o‘ta toza shakli elektrolitik tozalash yoki organik mod da larning ekstraksiyasi orqali qayta ishlab olinadi.

Nikel rudalardan tashqari kobalt olishda xomashyo sifatida mis-kobalt va kobalt-margimush rudalari ishlatila di. Bu rudalar flotatsiya orqali boyitilib, qayta ishlanadi. Boyitmada 0,5–10% Co bo‘lib, u eritiladi yoki pechlarda sulfatli kuydiriladi. Kuyindi esa suv bilan tanlab eritib, qayta ishlanadi. Kobalt-margimush boyitmalari (10–20% Co) bevosita avtoklavda tanlab eritiladi. Kobaltli eritmalar standart texnologiyalar bilan qayta ishlanadi. O‘zbekistonda maxsus kobalt zaxiralari hali aniqlangani yo‘q. Respub lika - mizning bu metalga ehtiyoji juda ham katta. Shuning uchun bor imko niyatlardan foydalanib, kobalt konlarini izlab topish borasida ilmiy izlanishlar olib borish kerak. Masalan, Olmaliq rux zavodining chiqin dilarida oz miqdorda kobalt bor. Ularni qayta ishlab, metalni erkin holatda ajratib olish olimlarimiz oldida turgan muammolardan biridir. Metalning jahon bozoridagi narxi – bir tonnasi o‘n minglab dollarni tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 .

Похожие

Kadmiy ajratib olish

Rangli va qora metallarni ajratib olish

Neft mahsulotlari gidrokrekinglash jarayonlari

Uglevodorod gazlarini nordon komponentlardan tozalash

Massa almashinuv jarayonlari uchun jihozlar