Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari - Горное дело - Рефераты

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

363 KB

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari Hozirgi kunda texnika taraqqiyoti yuksak darajada shunchalik tez va eng zamonaviy elektron texnikalar bilan jihozlangan holda rivoj lanmoq daki, bu esa o‘z navbatida , mis olish texnologiyasiga ham o‘z i ning kuchli ta’sirini o‘tkazmoqda. Mis olish, uning xomashyolarini qay ta ish lash qadim dan yo‘lga qo‘yilganligi, miloddan oldingi asrlarda ham biz ning hudu dimizda mis rudalari qazib olinganligi oldingi bo‘limlarda ta’kidlab o‘tilgan edi. Arxeologik qazilmalar va ayrim tarixiy manbalar shuni ko‘r satadiki, qadi miy Iloq viloyatining poytaxti Tunkentda, To‘qkent da (Pskent tumani, hozirgi Qirqqiz jamoa xo‘jaligida), Qurama tog‘ tizma larida misli hamda qo‘rg‘oshinli, oltin va kumushga boy rudalar qo‘l meh nati orqali qazib olinib, ba’zan alohida boyitilib, ba’zan esa boyi til masdan pechlarda eritilgan. Taxminlarga qaraganda, VI asrgacha mis va oltin boyitilmasdan to‘g‘ridan - to‘g‘ri eritilgan. Mis, oltin izlovchilar tomo - nidan konlarda yerosti va yerusti usuli bilan ularni rangiga qarab (mis qizg‘ish, oltin sarg‘ish rangda bo‘lgan) o‘tkir bolg‘acha va teshalar bilan ajratib olingan. Ayrim joylarda toshlarni yuqori alangada qiz dirib, so‘ng suv sepib, minerallarni darz ket kazish yo‘li bilan parcha lab, eritish pechlariga olib keltirilgan. Bu eritish pechlari uchun avva liga yerni 1–2 metr o‘yib, yon tomonlariga, chekkalariga, mo‘rilariga o‘tga chidam li toshlarni terib, havo berish orqali eritish jarayonini amalga oshirganlar. VIII – X asrlarga borib nafaqat erkin holdagi mis, balki oksid langan hol dagi mislar ham ishlatiladigan bo‘ldi. Sabab, oksidlangan mis xrizokola, malaxit, kuprit, azurit holatida bo‘lib, ular konning ust ki qatlamida joy lashadi va boshqa tog‘ jinslariga nisbatan o‘zining rangi orqali ajralib turadi. Pechlar esa biroz hajmi kengaytirilib, yer ustida poydevor quri lib, so‘ng o‘tga chidamli g‘ishtlardan terilgan. Ularni hozirgi mino rali pechlar ga, biroz b o‘ lsa-da, o‘ xshatish mumkin.

X–XII asr lar ga kelib Shosh, Iloq davlati mis, oltin, kumushni nafaqat metall, balki qotishma holida, tanga, zeb - u ziynat holida tayyor lash bo‘yicha butun O‘rta Osiyoda yuqori o‘rinlardan birini egalla y di. Toza ligi va sifatliligi jihatidan bu davlat butun Mo‘g‘uliston, Arab mamlakatlari hattoYevropaga ham aynan shu metallar orqali tanildi. M o‘ g‘ullar davri va undan keyingi davrlarda metalni e ritib olish juda kam amalga oshirilgan. Yozma ma’lumotlarga suyangan holda shuni aniq lash mumkinki, Petr I davrida Rossiyada metallurgiya, ayniqsa, qora metallurgiya nihoyatda rivojlanib, dunyoda birinchilar qatoridan o‘ rin egallagan. 1920–1930 - yillarga kelib esa metallurgiya asta-sekin qayta tik lanib, rangli, so‘ng nodir va qimmatbaho metallar ajratib olish yo‘lga qo‘yila bosh landi. Bir vaqtlar 80–90 % mis aynan yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida qayta ishlanib, bu usul dunyo bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini egallab kelgan bo‘lsa, hozirgi kunda ushbu usul zamonaviy talablarga javob be rol may qoldi. Lekin shunday bo‘lsa-da, AQSH, Kanada, Finlandiya va MDH mamlakatlarining ko‘pgina eritish korxo na larida haligacha ishlab turibdi. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechining qariyb sakson yildirki texnolo giyadan chiqib ketmasligining sababi bor, albatta. Ulardan eng asosiysi, har qanday namlikda, ashyoning yirikligi, hatto uning tarkibi, pechning iqtisodiy ko‘rsatkichiga unchalik ta’sir qilmaydi. Shuningdek, suyuq holdagi konverter toshqollariga qayta ishlov berish imkoni ham mavjud. 2.12-rasmda yallig‘ qaytaruvchi eritish pechining sxematik yon tomo nidan ko‘rinishi tasvirlangan. 2.12-rasm. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi .

Rasmdan ko‘rinadiki, pechning har ikkala yon tomonining tepasi dan, aynan qiyalikka, xomashyo yuklanadi. Shu ning dek, yuklatish xam pa yoni dan, asosan, texnologik kislorod yoki goh siqilgan havo (yoki aralashmasi) ham qiya likni qizitish uchun purkaladi. O‘rtacha 200–240 m 2 maydondagi pech larga har ikkala tomondan o‘rtacha 16 tadan 32 tagacha yuklatish xampa lari hamda ularga gaz va kislorod purkash uchun yondirgich quril malar o‘rna tilgan bo‘ladi. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechining minorali pechni, biroz bo‘lsa-da, texno - logiyadan siqib chiqarishining asosiy sabablaridan biri mis rudalarini flotatsiya usuli bilan boyitishning har tomonlama taraq qiyotidir. Minorali pechlarda, yallig‘ qaytaruvchi pechlardan farqli ravishda, mis boyitmalarini qayta ishlash imkoni yo‘q. XX asrning 80–90-yillariga kelib, yallig‘ qaytaruvchi pechda umumiy mis eritish ko‘rsatkichi dunyo miqyosida 80% dan 50 – 60%ga tushib qoldi. Buning asosiy sabablaridan biri avtogen jarayonlarining keng ko‘lamda sanoatda ishlatilishidir. Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinati boshqa zavodlardan o‘zining ikki xil jarayon bilan ishlayotganligi, ikkita eritish agregatining mav jud ligi bilan farq qiladi. Bular yallig‘ qaytaruvchi eritish va kislo rodli-mash’alli eritish pechlaridir. 2.5-jadvalda Olmaliq mis eritish zavodi dagi eritish pechlarining ayrim taqqoslovchi ko‘rsatkichlari keltirilgan . 2.5-jadval Olmaliq mis eritish zavodidagi eritish pechlar i ning ayrim taqqoslovchi ko‘rsatkichlari [15, 16, 17] t/r Ko‘rsatkichlar nomi O‘lch Yallig‘ KME Farqi

ov birlig i qay ta - ruv chi pech da eri tish pechd a eritish 1. Shixta bo‘yicha so - lish tirma unum dor lik t/m 2 5 – 6 10 – 12 5 –7 2. Shteyn tarkibidagi mis miqdori % 22 – 28 40 – 50 2 ba - robar 3. Misning shteynga o‘tish miqdori % 97 97 – 4. Oltingugurtning tex - no logik gazdan oli - nish miqdori % 28 92 – 2.13-rasmda Olmaliq mis eritish zavodida ishlayotgan kislorod li - mash’alli eritish pechining yon tomondan ko‘rinishi tasvirlangan. O‘tga chidamli, olovbardosh g‘ishtlar bilan qadalgan, devorlari oralig‘ida suvli quvurlar, ya’ni kessonlar o‘rnatilgan bo‘lib, ular pech devorlarining chi dam liligini saqlaydi. O‘rtacha 0,5 % gacha quritilgan kukunsimon xom ashyo texnologik kislorod yordamida pechga purkaladi. Bu har ikkala eritish agregatiga tasnif hamda izoh berishdan oldin, MDH mamlakatlarida va boshqa mis ishlab chiqarish bo‘yicha yetak chi o‘rinlarda turgan davlatlarda eng zamonaviy, yuqori ko‘rsat kichlar bilan ishlayot gan va butun dunyoda o‘zining texnik-iqtisodiy afzal lik lari bilan ajralib turadigan eritish dastgohlari haqida to‘xtalib o‘tamiz.

2.13-rasm. Kislorodli-mash’alli eritish pechi . Dunyoda mis eritib chiqarish bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini egal lab turgan AQSH yiliga 1,5 mln. tonnadan ortiq, MDH mamlakatlari ham da Yaponiyada 1 mln. tonnadan ortiq, Xitoy va Chilida 2 million ton na dan ortiq mis sof metall holida ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa, Zambiya, Germaniya, Belgiya, Kanada, Avstra liya kabi mamlakatlar ham juda katta mis koni zaxiralari hamda yuqori texnologiyada ishlaydigan agregatlari tufayli yetakchi mis ishlab chiqa ra digan mamlakatlar sirasiga kiradi. Asrimizning eng taraqqiy etgan eri tish pechlari qatorida avtogen ja ra yonlarni o‘z ichiga olgan pechlar haqi da ma’lumot bermay ilojimiz yo‘q. Barcha avtogen eritish agregatlarining paydo bo‘lishiga ham aso siy sabab – boyitish usullarining o‘ta taraqqiy etganligidir. Chunki boyi tish dan so‘ng olingan mis boyitmalari mayda, kukun holida bo‘lib, av val yallig‘ qaytaruvchi pechlar,mo‘ri kessonlar toshqolmash’al shteyntoshqol poydevorxomashyo kislorod

keyin elektr pechlari va nihoyat, avto gen eri tish pechlarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Avtogen jarayon aslida bugun yoki kecha o‘ylab topilgan yangi ja rayon emas. O‘z-o‘zidan issiqlik chiqishi bilan boradigan jarayonlar qariyb 100 yildirki sulfidli va oksidli boyitmalarni oksidlovchi kuydi rish jarayo nida, shuningdek, misli- nikelli shteynlarni konver torlash jara yo ni da ham keng qo‘llanib kelinmoqda. Bunda sulfidli birikmalarning oksidlanishi, parcha lanishi mobaynida yuqori harorat ning ajralib chiqi shi natijasida bora digan jarayon XX asrning boshidayoq sanoat miqyo sida keng qo‘llanilgani texno logiya tarixidan yaxshi ma’lum [18]. Avtogen eritish texnologiyasini, umuman olganda, oksidlovchi ja rayon ham deyish mumkin. Avtogen jarayonlarda issiqlik almashuvi, mas sa alma shuvi hamda issiqlikning uzatilishi boshqa pechlarga qara gan da umuman boshqacha b o‘ lishi kuzatilgan, ya’ni oqova gaz hara kat y o‘ nalishi tosh qolning erish haroratiga nisbatan yuqori b o‘ ladi. Shu ning uchun ham issiq likning y o‘ qolishi, ya’ni oqova gaz bilan tash qariga chi qib ketishi, biroz b o‘ l sa-da, yuqoriroqdir. Yonilg‘ilar, yoqilg‘i resurs la ri ning yildan-yilga ka ma yib ketishi va elektr energiya narxining o rt ib turishi avtogen jarayon larning mavqeini yuqori k o‘ rsat kichga k o‘ ta rib kel - moqda. Chunki avtogenli agregatlarga deyarli yoqil g‘i yoki qizitish uchun elektr energiyasi beril maydi. H aroratni o rtti rish uchun k o‘ pincha pech ga oksidlash uchun purka layotgan havo yoki texnologik kislorod qizdirib beriladi. Shunday pechlar sirasiga kirgan Vanyukov pechi XX asrning o‘ rta larida taklif etilgan. Keyinchalik 90-yillarga kelib, u sanoatda keng ish la tilib , suyuq vannada eritish (ya’ni Vanyukov) pechi nomini oldi. 2.14-rasm da “Vanyukov pechi”ning umumiy k o‘ rinishi tasvirlangan. Bu pech haqida keyingi b o‘ limlarda batafsil s o‘ z yuritiladi.

2.14-rasm . Vanyukov pechi (VP) (Suyuq vannada eritish pechi). Quyida yirik rivojlangan mamlakatlarda keng miqyosda qo‘l lanilib kelayotgan eritmada boradigan avtogen jarayonlar haqida qisqacha ma’ lumot bermoqchimiz. Ularning tarkibiga Kanadaning “Noranda Mayns” kompaniyasi ishlab chiqqan “Noranda” eritish pechi, muhandis Uorkraning “Konzink Riotinton” (Avstraliya) firmasi tomonidan 1967-yili ishlab chiqilgan “Uorkra” jarayoni hamda butun dunyoda mashhur bo‘lgan Kanadaning “Timmins” zavodi, Yaponiyaning “Onaxama” va “Naosima” zavod lari da qo‘l lanib kelinayotgan “Mitsubisi” jarayonlari kiradi. Ushbu jarayon ning umumiy ko‘rinishi 2.15-rasmda berilgan. “Naosima” zavodida ushbu jarayon bilan ishlab turgan eritish maj mui ning unumdorligi ko‘proq eritish pechining ishlashiga, uning tuzi lishiga bog‘liqdir. Umumiy diametri 10,2 va 7 metr, balandligi 2 metr, vannasi ning chuqurligi 800 mm, toshqol vannasining chuqur ligi esa 20–30 mm bo‘lgan oval shaklidagi eritish pechi to‘la avtogen holda ishlaydi. Jarayon tarkibida 45 % gacha kislorodi bo‘lgan havo bilan pur kash natijasida eng yuqori qavatlardan biriga joylashgan eritish pechida boradi. Shixta qorishmasi 1% gacha yaxshilab quritilgach, tarkibida mis boyitmasi, kvars, ohaktosh, konverter toshqoli bo‘lgan birikma pechga yuklab turiladi. Shixta qorishmasining to‘xtovsiz yukla tilishi natijasida uzluksiz eritmaning 65% misli shteyn hamda 30–35% kremniyli toshqol aralashmasi birgalikda pastki qavatda joylashgan pechga yopiq nov orqali quyilib turadi. Solishtirma unumdorlik eritish pechida sutkasiga 10 t/m 2 ni tashkil etsa-da, lekin bu ko‘rsatkichni texnologik havoning tarkibidagi kislo rodni ko‘pay tirish yo‘li bilan ikki barobarga orttirish mumkin. Keyingi agregat 25 kv. metr maydonni tashkil etgan elektr pech uchta elektrod bilan ta’minlangan bo‘lib, suyuq toshqol vannasining chuqurligi 600 mm ni tashkil etadi. Toshqol tarkibidagi misni kamba g‘al lashtirish uchun ba’zan koks qo‘shib turiladi. Bu yerdan olingan shteyn to‘g‘ri suyuq holida yana yopiq nov orqali pastki qavatda joylashgan konver ter pechiga quyiladi.

Ikkinchi mahsulot esa tarkibida Cu – 0,5% bo‘lgan va SiO 2 – 30– 35%dan iborat bo‘lgan toshqol alohida uskuna yordamida qumoqlash tirilib, so‘ng maxsus tashlanma joyga chiqarib tashlanadi. 2.15-rasm. Yaponiyaning Naosima zavodida ishlab turgan “Mi ts ubisi” jarayonining sanoat miqyosida ishlatilishi ( a ) va j ihozlarning umumiy tasviri ( b ). 1–quvursimon aylanma quritish pechi; 2–quvur-quritkich; 3– chang ushlagich s iklon; 4– y engsuzgich; 5–xomashyo xampalari (bunker); 6–elevator; 7–elektr uskunasi bilan ashyo yuklovchi xampa; 8–havo purkagich; 9–yonilg‘i yondirgich; 10–eritish pechi; 11–oqova gazlar;12–erigan shteyn va toshqol y etkazishga mo‘ljallangan maxsus quvur; 13–toshqollarni kambag‘allashtirish uchun o‘rnatilgan elektropech; 14–shteyn chiquvchi quvur; 15– konverter pechi; 16–xomaki misni aralashtirgich; 17–konverter toshqoli; 18–toshqolni qumoqlashtiruvchi. Konverter ham oval shaklidagi sakkizta furma va yondirgichdan iborat bo‘lib, konverter toshqolining tarkibini yaxshilash uchun ohak tosh li flus bilan birgalikda pechga havo purkab turiladi. Harorat me’yo ri dan ortib ketgan taqdirdagina issiqlikni kamaytirish uchun sementli mis yoki ikkilamchi misli ashyo yuklab turiladi.

Toshqolning umumiy chiqishi mis boyitmasiga nisbatan 7–8% dan ortmaydi. Bundan olingan konverter toshqoli quyuqlashtirilib, yana jarayon boshiga, ya’ni eritish pechiga jo‘natiladi. Yallig‘ qaytaruvchi pechga qaraganda “Mitsubisi” jarayonining afzalliklari quyidagicha: 1.“Mitsubisi” pechining solishtirma unumdorligi 2–4 marta yuqori. 2. Yonilg‘i sarfining miqdori 2 marta kam. 3. SO 2 ga boy gazlar olinadi va tashqi muhitga chiquvchi gazlar kamayadi. 4. Kapital va ekspluatatsiya uchun ketadigan xarajatlarning kama yishi, shuningdek, ishchi kuchiga ketadigan xarajatlarning kamayishi ham uning afzalligidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 .

Похожие

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Misli shteynlarni konverterlash

Neft va gazni qayta ishlash korxonalarining jihozlarini sinflash hamda hisoblash usullari

Texnologik jarayondagi fazalar o‘rni va ularning matematik ko‘rinishlari

Suyuq vannada eritish jarayoni