Tabiiy gazning iqtisodda tutgan o’rni - Горное дело - Рефераты

Tabiiy gazning iqtisodda tutgan o’rni

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

28.259765625 KB

Tabiiy gazning iqtisodda tutgan o’rni Reja: 1. Neft va gaz sanoatining rivojlanish tarixi va xolati 2. Rivojlanish istiqbollari, fan, texnika va texnologiyadagi yutuqlari.

1. Neft va gaz sanoatining rivojlanish tarixi va xolati Respublikamizda neft va gaz sanoatining rivojlanishi ancha katta tarixga ega. Qadimiy yunon tarixchi va faylasufi Plutarx Iskandar Zulqarnaynning O’rta Osiyo orqali Xindistonga qilgan yurish (eramizgacha 329-327 yillar) tarixini yozishda Amudaryo daryosining oqimi bo’ylab bir necha joylarda moysimon qora suyuklikning yer yuzasiga chiqqan joylarini belgilab o’tgan. XVIII asr oxirlarida Moylisoy xududida neftning yer yuziga qalqib chiqqan joylari ma'lum boldi. Umuman 1870-1872 yillarda Farg’ona vodiysida 200 ga yaqin neft manba'lari ma'lum edi. 1880-1883 yillarda Farg’ona vodiysidagi Qamish-Boshi tumani. Lakkon qishlog’ida to’rtta qidiruv quduqlari burg’ilangan bo’lib, bu quduqlarning chuqurligi 36,2 m (17 sajen) va diametri 219 mm (8 dyuym) edi. 1880 yilda Sho’r-suv maydonida burg’ilangan birinchi qidiruv qudug’idan sutkasiga 160 kg dan neft olina boshlandi. Farg’ona vodiyidagi birinchi tadbirkorlaridan D.’. ‘etrov 1885 yilda Sho’r-suv neft uchastkasini sotib olib, har kuni 400-500 kg – gacha neft qazib olib undan o’zining kichkina zavodida kerosin ajratib olardi va Toshkent, Andijon va boshqa viloyatlarga sotardi. 1900 yilda "Chimyon" va 1908 yilda "Santo" nomli aksionerlik jamiyatlari tuzildi. Qidiruv ishlari natijasida Farg’ona vodiysida Xo’jaobod. Andijon, ‘olvontosh, Janubiy Olamushuk va shu kabi bir necha konlar ochiladi. Surxondaryo vohasida qidiruv ishlari 1933 yilda boshlanib Xoudag, Ko’kayti, Lalmikor, Uchqizil, keyingi yillarda Amudaryo, qo’shtor Mirshodi konlari ochildi. G’arbiy O’zbekistonda qidiruv-izlanish ishlari 1949 yilda boshlanib. Setalante’a, Toshquduq, Jarqoq, Saritosh, Qorovul bozor kabi bir qator konlar ochildi. Undan keyingi yillarda Sho’rtan, Shimoliy va g’arbiy Muborak, Zevarda, ‘omuq, Alan gaz konlari, Shimoliy O’rtabuloq, Quruq, Umid, Ko’kdumaloq kabi neft konlari ochiladi. Xozirgi kunda bu konlar res’ublikada qazib olinadigan neftning 80% dan ko’’rog’ini ta'minlaydi.

G’arbiy O’zbekiston va Ustyurt ‘latosida ochilgan Gazli. Shax’axta, Uchqir, Urga va shu kabi bir qator konlarning ham salmog’ini alohida ta'kidlash lozim. Mustaqillikka erishilgandan beri res’ublikamizda neft va gaz sanoati rivojlanishiga alohida e'tibor berilib, yoqilg’i ta'minoti mustaqilligiga erishildi. Ya'ni oxirgi yillarda chetdan na neft va na gaz im’ort qilinmaydi. Mustaqilligimizning dastlabki besh yilida res’ublikamizda neft va gaz sanoatining rivojlanishini va uning sobiq ittifoqning boshqa res’ublikalari bilan taqqosini quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. Res’ublikalar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 O’zbekiston 100 18 143 96 267 100 Ukraina 92 84 79 79 74 92 Turkmaniston 94 90 86 71 70 94 Rossiya 89 77 68 61 58 89 Ko’rsatkichlar foizda berilgan. Taqkoslash maqsadida 1990 yilgisi 100% deb olingan. Hozirgi kunda neft va gaz konlarini qidirish va izlash quduqlarni burg’ilash, konlarni ishlatish, neft, gaz va neft mahsulotlarini yig’ish va quvurlar orqali uzatish, neft va gazni qayta ishlash, yer osti gaz omborlari va sanoatimizdagi qurilish ishlari bilan shug’ullanadigan yirik birlashma va boshqarmalarning ishi "Uzbekneftegaz" milliy xolding kom’aniyasi tomonidan boshqariladi. Hozirgi kunda Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Farg’ona, Oltiariq va Qorovul-Bozor neftni qayta ishlash zavodlari ishlab turibti. Sho’rtan gaz-kimyo kom’leksi ishga tushirildi. Gaz konlaridan olingan gaz yonil g’ ilari tarkibida ko’pincha uglevodorodlarning ancha o g’ ir fraktsiyalari mavjud bo’ladi, ular gaz bosimi ortganda va harorati pasayganda oson suyuqlanadi. Gaz kondensatlari deb atalmish ushbu fraktsiyalar neftdan olinadigan standart suyuq yonilg’ilar o’rnida, mazkur yonilg’ilar kamyob bo’lganda yoki iqtisodiy muloxazalarga ko’ra ishlatilishi mumkin.

O’rta Osiyo gaz konlaridan olinadigan 1m 3 gazning tarkibidan 15-170 sm 3 suyuq gaz kondensatlari olinadi. Albatta, gaz kondensatlarinilarni deyarli qayta o’zgartirmagan holda qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Gaz kondensatlarini qo’llash dvigatelning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini suyuq yonilg’ilarga nisbatan pasaytirmasligi lozim. Gaz kondensatlarining muhim tomoni ishlab chiqarishning arzonligi, saqlaganda xossalarining o’zgarmasligi, xususiyatlari va tarkibining doimiyligidadir. O’rta Osiyo mazkur yonilg’ilarni yeng ko’p yetkazib beradigan mintaqa bo’lib, nafaqat o’z talablarini, balki Ural, Qozoiston va Markaziy hududlarni ham tahminlaydi. Turli konlardan olinadigan gaz kondensatlarining tarkibida uchqun bilan yondiriladigan IYOD talablariga javob beradigan yengil gaz kondensatlari va dizellarda qo’llash mumkin bo’lgan og’ir gaz kondensatlari mavjud bo’ladi. O’rta Osiyo regioniga mansub bo’lgan bu ikki turkum gaz kondensatlarining bahzi bir xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Har ikki turkum uchun umumiy jihatlar shuki, gaz kondensatlari tarkibida cheksiz birikmalar mavjud emas va ular aromatik, naften hamda parafinli uglevodorodlardan tarkib topgan. Engil gaz kondensatlari Muborak, Gazli, Uch q ir va bosh q a konlardan olinadi. Ular benzinlarga nisbatan past haroratda a lang a lana boshlaydi, bu o’z navbatida ichki yonuv dvigatellarini IYOD taminlash tizimida bo’r ti q inlari paydo bo’lishiga moyillikni kuchaytiradi. Biroq maxsus tad q i q otlar shuni ko’rsatadiki, zamonaviy ichki yonuv dvigatel (IYOD) larning ta h minlash tizimida bo’r ti q inlari osil bo’ladigan harorat mashinalarning O’rta Osiyo sharoitlarida ishlaganida yuzaga keluvchi odatdag i q iymatdan biroz yuqori bo’lar yekan. Gaz kondensatlari uncha yuqori bo’lmagan antidetonatsion xususiyatlarga ega bo’lib, ularning oktan soni 54-58 orali g’ ida bo’ladi. Biro q , gaz kondensatlarining oktan sonini o’rta sifatli benzinga tenglashtirish mumkin. Gaz kondensatlarini yuqori oktanli benzinlar bilan aralashtirib, ularning detonatsiyaga chidamliligini zamonaviy IYODlar talab q ilinadigan darajagacha oshirish mumkin. Bu holda gaz kondensatlaridan foydalanish sof benzinga bo’lgan talabni 50-60 % kamaytiradi.

Gaz kondensatlarining qovushoqligi benzinlarnikiga ya q in bo’lganligi uchun IYOD taminlash tizimini konstruktiv ji h atdan o’zgartirish talab q ilinadi. Maxsus tajribalar yengil gaz kondensatlarining yetarli darajada bar q aror yekanligini hamda ularni sa q lash paytida isroflar (bu g’ lanish tufayli) yuqori emasligini ko’rsatdi. Jadvalda gaz kondensatlarining ba h zi xossalari keltirilgan. Gazokondensatning fizik-kimyoviy xossalari Ko’rsatkichlar Gaz kondensatlari GOST 302-82 bo’yicha yozgi (Yo) dizelI II III Cetan soni 43 53 52 kamida 45 Fraktsiya tarkibi,°C: boshlangich aynash harorati 103 111 140 — 50 %q aynash harorati 151 201 208 280 dan past Oxirgi q aynash harorat 292 350 345 360 dan past 20°C dagi kinematik qovushqoqligi, mm 2 /s 1,2 1,7 2 ,1 3,0... 6,0 Oltingugurt miqdori , % :umumiy 0,02 0,02 0,02 ko’pi bilan 0,2 % merkaptanli 0,0001 0,0001 0,0001 ko’pi bilan 0,01 %

2. Rivojlanish istiqbollari, fan, texnika va texnologiyadagi yutuqlari Og’ir gaz kondensatlari Respublikamizning qator gaz konlaridan olinadi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ularda dizel yonilg’isiga qaraganda yengil fraktsiyalari ko’pro q yekan. Bu ji h at dizelning ishga tushish xususiyatlarini yaxshilashi va o’z-o’zidan alangalanishigacha bo’lgan davrda yonish kamerasida bu g’ lanishni jadallashtirishga olib kelishi kerak. SHu bilan birga, smolali q oldi q lar, ishlatilgan gazlarda tutun h osil q iladigan og’ir fraktsiyalar miqdori mazkur gaz kondensatlarida standart yonilg’iga qaraganda sezilarli darajada kam bo’ladi va u dizel xususiyatlariga ijobiy ta h sir ko’rsatadi. Ko’pgina gaz kondensatlarining setan soni 40-65 oralig’ida, ya h ni dizel yonilg’i si nikiga teng yoki biroz yuqori bo’ladi. Bu ji h at odatdagidek rostlashlarda IYOD ancha ravon ishlashini taminlaydi. Gaz kondensatlarining zichligi va qovushoqligi, odatda, dizel yonilg’isinikidan kam bo’ladi, bu esa dizel yonilg’isiga mo’ljallangan yonilg’i tizimidagi tsikl davomida beriladigan yonilg’i miqdorining biroz kamayishiga va purkash bosimining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar dizel ko’rsatkichlari andoza yonilg’ilarda ishlagandagi ko’rsatkichlardan sezilarli darajada yomonlashadigan bo’lsa, gaz kondensatlarining qovushoqligini maxsus q uyulashtirgichlar , masalan, poliizobutilen yoki dizel yonilg’isi q o’shib oshirish mumkin. Natijada standart yonilg’iga bo’lgan talab 40-50 % kama ya di. Q ator gaz konlaridan olinadigan gaz kondensatlari tarkibida yeng zararli modda - oltingugurt bo’ladi. Ba h zi h ollarda ularning miqdori 3 % gacha yetadi va bu gaz kondensatlarini (IYOD) lari uchun yonilg’i sifatida ishlatishni cheklab q o’yadi. Gaz kondensatlari tarkibidagi oltingugurtni kamaytirish uchu n maxsus texnologiya qo’llash talab yetiladi, bu esa gaz kondensatlari ishlab chi q arishni q immatlashtiradi. Biro q , O’rta Osiyo regionida ishlab chi q ariladigan gaz kondensatlarining tannarxi IYOD larida qo’llaniladigan standart yonilg’ilarnikidan bir necha marta arzonga tushadi. CHunki gaz kondensatlaridan gaz konlari yainidagi tumanlarda foydalaniladi, shuning uchun tashib keltirishga sarflanadigan xarajatlar standart yonilg’ilarnikiga nisbatan kam bo’ladi.

Adabiyotlar 1. Manovyan A.K. Texnologiya pervichnoy pererabotki nefti i prirodnogo gaza. – M.: Ximiya, 1999. – 567 s. 2. Nikolayav V.V., Busigina N.V. Osnovnqe protsessq fizicheskoy i fiziko- ximicheskoy pererabotki gaza. – M.: Nedra, 1998. – 184 s. 3. Bekirov T.M. Pervichnaya pererabotka prirodnqx gazov. – M.: Ximiya, 1987. – 256 s. 4. Bekirov T.M., Lanchakov G.A. Texnologiya obrabotki gaza i kondensata. – M.: Nedra, 1999. – 595 s. 5. Adelg’son S.V., Vishnyakova T.P., Paushkin Ya.M. Texnologiya nefteximicheskogo sinteza. – M.: Ximiya, 1985. – 608 s. 6. V.I. Murin i dr. Texnologiya pererabotki prirodnogo gaza i kondensata Spravochnik: V 2 ch. - M.: OOO "Nedra-Biznestsentr", 2002.-517 s: il.

Похожие

Neft va gaz uyumlarining tabiiy tarzlari

Tabiiy gazni tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlari

Kommunal-maishiy iste’molchilar uchun gaz yoqilg‘isining standart talablari bo‘yicha tarkibi va sifati

kommunal maishiy xizmatlar uchun gaz yoqilg'isining standarti

Neft va gaz konlarini izlash va qidirish jarayonida tuziladigan grafik materiallar