Neft va gaz konlarini izlash va qidirish jarayonida tuziladigan grafik materiallar - Горное дело - Рефераты

Neft va gaz konlarini izlash va qidirish jarayonida tuziladigan grafik materiallar

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

761 KB

Neft va gaz konlarini izlash va qidirish jarayonida tuziladigan grafik materiallar Reja: 1. Grafik geologik hujjatlarning vazifalari va asosiy turlari 2. Geologik xaritalar 3. Tuzilma-geologik xaritalar 4. Qalinliklar xaritasi 5. Geologik-geofizik kesim tuzish 6. Kesimlarni taqqoslash (korrelyatsiyalash). Korrelyatsiyalash sxemalarini tuzish 7. Namunaviy va normal litologik-stratigrafik kesim tuzish 8. Geologik kesma tuzish 9. Tuzilma xaritalarini tuzish 10. Neftgazlilik istiqbollari xaritasini tuzish 1

Grafik geologik hujjatlarning vazifalari va asosiy turlari Neft va gazga regional, izlov va qidiruv ishlarini amalga oshiradigan geologik xizmatning vazifasi o’rganiladigan obyektlar haqida geologik-geofizik axborotlar olish, to’plash va tizimlashtirish hisoblanadi. Axborot manbayi turli geologik va geofizik tadqiqotlar hisoblanadi. Shu axborotlarga ishlov bergan holda geologlar uyumlar, konlar, neftgaz to’planish zonalari, neftgazli viloyatlar va provinsiyalarning modelini yaratadilar. Geologik model deganda obyektlarning tuzilish qonuniyatlarini o’rganish maqsadida haqiqatda mavjud obyektlarni har qanday usul bilan tasvirlash tushuniladi. Yechiladigan vazifalar va foydalaniladigan axborotlarning turiga qarab model tavsifiy, grafik, matematik va boshqalar bo’lishi mumkin. Geologiyada odatda grafik namunalarga tayanilganligi tufayli geometriyalash usullari, ya’ni o’rganiladigan obyektlarning shakli va xususiyatlarini hamda ularda bo’lib o’tadigan jarayonlarni aks ettiradigan grafik modellarini yaratish nisbatan keng tarqalgan. Geologik-qidiruv ishlari natijalari bo’yicha tuziladigan geologik grafikaning bajarilishi lozim bo’lgan komplekti quyidagilardan iborat: quduqlarning geologikgeofizik kesimlari va normal kesim, quduqlar kesimini taqqoslash (korrelyatsiyalash) sxemasi, mahsuldor qatlamlarni taqqoslashning batafsil sxemasi, profil geologik kesimlar, tayanch va mahsuldor gorizontlar bo’yicha tuzilma xaritalari, mahsuldor gorizontlarning qalinliklar, g’ovaklik va o’tkazuvchanlik xaritasi, flyuidal kontaktlar yuzalari xaritalari, mahsuldorlik koeffitsiyentlari xaritalari va boshqalar. Quyida asosiy grafik geologik hujjatlarni tuzish metodikasi va ularni tuzishda materiallarni umumlashtirish usullari ko’rib chiqiladi. Geologik chizmalarni tuzishda muayyan belgilangan talablarni bajarish lozim. Barcha birlamchi geologik axborotlar (kernni o’rganish va ta’riflash natijalari, quduqlardan namunalar olish va flyuidlarni laboratoriyada o’rganish ma’lumotlari) maxsus ishlab chiqilgan blankalar va shakllarga qayd qilinadi, natijali hujjatlar esa sharli belgilarning yagona tizimidan foydalanilgan holda rasmiylashtiriladi. 2

Shartli belgilar ularning fazoviy lokallanishiga ko’ra uchta sinfga ajratiladi: nuqtali, chiziqli va maydonli (konturli). Nuqtali shartli belgilar nuqtalarda lokallashgan obyektlarning joylashgan o’rnini belgilash uchun foydalaniladi – masalan quduqlar. Chiziqli shartli belgilar bilan tektonik buzilishlar, qatlamlarning tugallanishi, almashinishi, tog’ jinslari kontaktlarining chegaralari va boshqalar tasvirlanadi. Maydonli shartli belgilar bilan bir xil xususiyatlarga ega bo’lgan alohida uchastkalar va zonalar ko’rsatiladi – uyumlarning konturlari, zaxiralar toifalari maydonlari, qatlamlarning bir turli litologik tarkibli zonalari va boshqalar. Geologik kesimlarda kern olish oraliqlari va uni tadqiqot qilish natijalari, sinash oraliqlari, o’tkazish sharoitlari va natijalari ko’rsatiladi. Tuzilma xaritalarida xaritalangan gorizontni ochgan barcha quduqlarning holati qatlamning ustki yuzasining ko’rsatkichi ko’rsatilgan holda va sinash natijalari yoki karotaj ma’lumotlari bo’yicha neftga to’yinganlik xarakteristikalari tushiriladi. Qo’yilgan vazifa, o’rganiladigan obyektning geologik tuzilishining murakkabligi, o’tkaziladigan tadqiqotlarning to’liqligi va sifatiga qarab obyektning modeli har xil ishonchlilikda tavsiflanishi mumkin. Neft va gaz uyumlari va konlarini geometriyalash tog’ geometriyasi usullari bilan amalga oshiriladi. Ammo, barcha geologik tuzishlarni bajarish uchun geologik nazariya asos bo’lib xizmat qiladi. Xususan nazariy tasavvurlar alohida geologik ma’lumotlarni o’rganiladigan obyektning tuzilishi haqidagi yagona kartinaga birlashtirish imkonini beradi. Geologik xaritalar Geologik xaritalar – neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining barcha bosqichlarida asosiy grafik hujjatdir. Ular asosida hududlarni umumiy geologik o’rganish va bevosita neft, gaz va boshqa foydali qazilma konlarini izlash va qidirish bilan bog’liq bo’lgan navbatdagi ishlar rivojlantiriladi. Regional izlashda mayda miqyosli 1:1000 000 – 1:500 000 geologik xaritalar tuziladi, ularning maqsadi – yirik hududlarning geologik tuzilishining umumiy xususiyatlarini 3

o’rganishdir. Batafsil izlashlarda 1:200 000 – 1:100 000 va 1:50 000 – 1:25 000 batafsil miqyosli geologik xaritalar tuziladi, ularning vazifasi – litologikstratigrafik, shu jumladan neftgaz hosil bo’lishi va neftgaz to’planishi uchun qulay komplekslarning tarqalishini o’rganish hamda neftgaz to’planishi uchun qulay tuzilmalarni aniqlashdan iborat. Geologik tuzilishi murakkab va qidiriladigan lokal tuzilmalarning tuzilishini yoki ularning alohida uchastkalarini batafsillashtirish uchun yaxshi ochilgan tog’ jinslari bo’lgan rayonlarda yirik masshtabli (1:25 000 – 1:10 000) geologik yoki tuzilma-geologik xaritalar tuziladi. Geologik xaritalarni tuzish metodikasi muvofiq qo’llanmalar va darsliklarda keltirilgan, bu yerda keltirilmaydi. Hozirgi vaqtda geologik xaritalar 1:25 000 va undan mayda masshtabli aerofotosurat materiallaridan foydalanib tuzilmoqda. Aerosuratlar bo’yicha geologik ma’lumotlarni olish suratlada yer yuzasining geologik tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan relyefning xususiyatlari, gidrografik tarmoqlar, o’simlik qoplamasining batafsil va obyektiv tasvirlanishiga asoslanadi. To’rtlamchi yotqiziqlar ahamiyatli qalinlikka ega bo’lgan rayonlarda to’rtlamchi qoplamani olgan holda geologik xaritalar tuzish maqsadga muvofiq, ular xaritalash yoki tuzilmali burg’ilash ma’lumotlari bo’yicha tuziladi. Buning uchun tadqiqot qilinayotgan hududda barcha quduqlarda to’rtlamchi yotqiziqlar ostidagi tog’ jinslarining stratigrafik yoshi aniqlanadi. Tub yotqiziqlarning aniqlangan yoshi rejaga tushiriladi, undan keyin geologik chegaralar o’tkaziladi. Tuzilgan xaritalarning aniqliligi boshlang’ich ma’lumotlarning (quduqlarning) miqdori, ularni maydon bo’ylab teng taqsimlanganligi hamda quduqlar kesimining stratigrafik ajratilish darajasiga bog’liq. Izlov-qidiruv ishlari amaliyoti shuni ko’rsatadiki, to’rtlamchi yotqiziqlar olingan geologik xaritalar o’rganiladigan hududlarning geologik tuzilishining asosiy xususiyatlarini o’rganish, neft va gazni izlash uchun qulay tuzilmalarni aniqlash imkonini beradi. 4

Tuzilma-geologik xaritalar Yotqiziqlari nishab yotgan rayonlarning geologik xaritalari odatda ko’rinarli bo’lmaydi. O’rganilayotgan hududning geologik tuzilishini to’g’ri tushunish uchun aksariyat hollarda tuzilma-geologik xaritalar tuziladi, ularda bir-birini to’ldiruvchi geologik va tuzilma xaritalar birlashtiriladi. Tuzilma-geologik xaritalar tuzilma-geologik suratga olish jarayonida tuziladi. Tuzilma-geologik xaritalar tuzishda asosga alohida litologik-stratigrafik komplekslarning yer yuzasiga chiqish chegaralarini tushirish bilan birga bir qator tayanch gorizontlar ajratiladi va ular bo’yicha tuzilma xaritasi tuziladi. Tayanch gorizontning ustki yoki ostki yuzalarining chiqish nuqtalarini koordinatalari va mutloq ko’rsatkichlari geodezik uskunalar yordamida aniqlanadi. Qalinliklar xaritasi Yirik territoriyalar hamda alohida tuzilma elementlarining (shu jumladan lokal tuzilmalar) geologik rivojlanishini o’rganish uchun hozirgi vaqtda qalinliklarni tahlil qilish usuli keng qo’llanilmoqda. Uning asosida cho’kindi to’planish jarayonining jadalligi bilan tebranma harakatlarning amplitudasini bog’liqligi to’g’risidagi tasavvur yotadi. Cho’kindi qatlamlarning qalinligi cho’kmalarning cho’kish tezligining ko’rsatkichi hisoblanadi, chunki cho’kish odatda cho’kindi to’planish bilan kompensatsiyalanadi. Cho’kindi qalinliklarning nisbiy o’zgarishi uchastkalar bo’yicha yoki qalinliklari kamayganiga nisbatan ijobiy tektonik harakatlar yuzaga kelganligi to’g’risida yoki katta qalinligi bilan xarakterlanadigan uchastkalar mavjud bo’lganda salbiy harakatlar ustunligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Tektonik tadqiqotlarda nisbatan aniq ma’lumotlarni olish uchun qalinliklar tahlili usuli litofatsiyalar tahlili bilan to’ldirilishi lozim, chunki qalinlik ahamiyatli darajada cho’kindi to’planishining fizik-geografik va geomorfologik sharoitlariga bog’liq. 5

Qalinliklar tahlili shuningdek, quduqlar kesimini batafsil o’rganish va ularni taqqoslash ma’lumotlari bilan ham to’ldirilishi lozim, chunki bunda odatda tahlil qilinayotgan qatlamlarning qalinliklarini o’zgarish sabablari aniqlanadi: birinchisi, tebranma harakatlarning xarakteri bilan bog’liq va ikkinchisi notekis yuvilish, keskin fatsial o’zgarish va tog’ jinslarining har xil litologik turlarini notekis zichlashishi, alohida pachkalar va gorizontlarning zonal rivojlanishi, ko’milgan erozion relyefning mavjudligi va boshqalar bilan bog’liq. Keltirilgan omillarning aksariyatini ta’siridan kesimlar oraliqlari to’g’ri tanlangandagina qutilish mumkin. Katta oraliqlar tanlanganda qalinliklar usulining aniqliyligiga aks etuvchi omillarning ta’siri odatda bo’lmaydi, lekin bir vaqtni o’zida lokal tuzilmalarning yuzaga kelish tafsilotlari va xususiyatlari o’chib ketadi. Katta bo’lmagan oraliqlardan foydalanilganda notekis zichlashish omilining noto’g’ri ko’rsatadigan ta’siri keskin ortishi mumkin. Shu tufayli kesimning erozion relyef mavjudligi, jinslarning keskin fatsial aralashuvi va linzasimon tuzilishi bilan xarakterlanadigan oraliqlarini kesimning boshqa qismlari bilan birlashtirish tavsiya etiladi. Tadqiqotlar amaliyoti bilan belgilanganki, platformali hududlar uchun 20-30 dan 100-300 metrgacha oraliqlarni qabul qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Burmali hududlar uchun ular biroz yiriklashtirilishi mumkin. Qalinliklar xaritalari miqyosiga ko’ra yirik hududlar uchun tuziladigan regional va ko’tarilmalar guruhi yoki lokal tuzilmalar uchun – tafsiliy (mukammal) turlarga ajratiladi. Quduqlar va nuqtalar bo’yicha xaritaga aniqlangan qalinliklar ko’rsatkichi tushiriladi va interpolyatsiyalash asosida izoliniyalar o’tkaziladi. Izoliniyalar oralig’ini shunday tanlash kerakki, xaritaga qalinliklar o’zgarishining barcha zaruriy tafsilotlari tasvirlansin va shu bilan bir vaqtni o’zida ortiqcha yuklamalar bo’lmasligi lozim. Ayrim uchastkalarda biror bir o’rganilayotgan yotqiziqlar ishtirok etmaganda stratigrafik tanaffuslar yuzaga keladigan yoki to’liq yuvilgan uchastkalarni chegaralovchi nol izoliniyalarni o’tkazishga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu 6

holatda yotqiziqlarning chegarasi (nol izopaxit) qalinliklar izopaxitlari bilan kesishishi mumkin. rasm. Nuqtalar bo’yicha interpolyatsiyalash sxemasi Tadqiqot qilinadigan hududning geologik tarixini o’rganish uchun odatda qalinliklar xaritalari seriyasi tuziladi. Ularning jamlamasi vertikal harakatlar tarixini vaqt va makonda kuzatish imkonini beradi. Paleogeografik xaritalar va qalinliklar xaritalarini birlashtirish juda foydali. U cho’kindi to’planish vaqtida tebranma harakatlarning ta’siri va undan keyin yuvilish jarayonlari bilan bog’liq holda qalinliklarning tarqalishini ko’rsatadi. Paleogeografik xarita bir vaqtni o’zida yuvilish jarayonlarini nisbiy kattaligi va ularni maydon bo’ylab yuzaga kelish xarakterini namoyon qiladi. Qalinliklar xaritalarini tuzishda haqiqiy qalinlik ko’rsatkichini olish lozim. Platforma viloyatlari uchun o’rganiladigan komplekslar kichik burchak (1 о gacha) ostida yotganda bevosita karotaj diagrammalardan olingan vertikal qalinliklar odatda haqiqiy qalinliklardan farq qilmaydi. Shuning uchun izopaxit xaritalarini tuzishda bunday rayonlar uchun qalinlikning vertikal ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkin. Ammo, esda tutish lozimki, bir qator holatlarda – quduqlarning qiyshayishi to’liq hisobga olinmaganda, tog’ jinslari katta burchak ostida yotganda, fleksuralar, tektonik buzilishlar mavjud bo’lganda, ko’tarilmalar asimmetrik tuzilishga ega bo’lganda, chuqurlik oshgan sari yotish burchaklari ortib 7

borganda – vertikal qalinliklar haqiqiydan katta farq qilishi mumkin va ulardan foydalanish holati xulosalarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, qalinliklar tahlili usulini oqilona qo’llash uchun yuqorida keltirilgan va boshqa xatoliklarni bartaraf qiladigan tuzatmalarni kiritish lozim. Qalinliklar xaritalaridan alohida uyumlar bo’yicha zaxiralarni hisoblashda keng foydalaniladi. Bu xaritalar quduqlarda geofizik tadqiqotlar ma’lumotlari, kern olish va quduqlarda qatlamlarni mahsuldorlikka tadqiqot qilish natijalari bo’yicha tuziladi. Birinchi bosqichda har bir burg’ilangan quduqda ajratilgan barcha kollektorlarning jami ko’rsatkichlari bo’yicha samarali qalinliklar xaritasi tuziladi. Quduqlar oraliqlari zonasida samarali qalinliklar ko’rsatkichlarini interpolyatsiya qilish uchburchak to’r bo’yicha amalga oshiriladi. Olingan interpolyatsion ko’rsatkichlar bo’yicha tanlangan oraliq va qatlamning qalinligiga bog’liq holda samarali qalinliklarning teng chiziqlari (har 2, 4, metrdan) o’tkaziladi (rasm). So’ngra tayyor bo’lgan xaritaga uyumning qatlamni uski va ostki yuzasi bo’yicha SNK (GSK) quduqlarda aniqlangan balandlikda o’tkazilgan ichki va tashqi neftgazlilik konturlari tushiriladi. Qatlamlar litologik chegaralangan uyumlarda bu chegara odatda kollektor qatlamni ochgan quduq va zich tog’ jinslari zonasiga tushgan quduq orasidagi yarim masofaga o’tkaziladi. Ichki kontur chegarasida uyumning to’liq qatlamli qismida teng samarali va samarali neftga to’yingan qalinliklari chiziqlari bir xil, uyumning konturlar orasidagi suvda suzuvchi qismida esa samarali neftga to’yingan qalinliklar ko’rsatkichini ularning ichki konturdagi kattaligidan tashqi konturda nolgacha interpolyatsiya qilish lozim. Natijali xaritaga samarali neftga to’yingan qalinliklar chiziqlari raqamlangan holda, ichki va tashqi konturlar, barcha quduqlar (shu jumladan konturdan tashqaridagilari ham) samarali va samarali neftga to’yingan qalinliklari ko’rsatkichlari bilan chiziqli masshtab tushiriladi. 8

Geologik-geofizik kesim tuzish Cho’kindi tog’ jinslarining o’rganiladigan kesimini geologik tuzilishi haqidagi asosiy axborot manbayi quduqlar hisoblanadi. Shuning uchun geologik hujjatlar kompleksida quduqning geologik-geofizik kesimi asosiylardan biri hisoblanadi (rasm). Geologik-geofizik kesimda quduq bilan ochilgan kesimning barcha ma’lumotlari qayd qilinadi – jinslarning litologiyasi, neftgazli gorizontlarning chuqurligi, geologik chegaralar. Mahsuldor gorizontlarning kesimlari 1:500 yoki 1:200 masshtabda tuziladi. Kon geofizikasi tadqiqotlari kompleksi bo’yicha kernni o’rganish natijalari va quduqlar kesimini namunalash va sinab ko’rish natijalari ma’lumotlari bo’yicha litologik tarkibi va fizik xossalari bo’yicha turli qatlamlar ajratiladi. Ajratilgan qatlamlarning antologik tarkibini kern bo’yicha aniqlash mumkin. Ammo bu usul to’liq kern olishni talab qiladi va amaliyotda undan juda kam foydalaniladi. Tog’ jinslarining turi asosan bilvosita usullar bilan ularning fizik xossalarini kon geofizikasi usullari bilan o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. Bu quduqlarda geofizik tadqiqotlar ma’lumotlarini interpretatsiya qilish deb yuritiladi. 9

rasm. Quduqning geologik-geofizik kesimi Kesimning turli oraliqlaridan olingan kern namunalari karotaj diagrammalarini interpretatsiya qilish, quduqda ochilgan qatlamlarning haqiqiy fizik ko’rsatkichlarini aniqlash uchun andoza bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari 10

tog’ jinslarining tarkibini shlam bo’yicha aniqlash mumkin. Lekin shlam namunalarini bog’lash aniqligi qidiruv vazifalarini yechish uchun yetarli bo’lmaydi. Quduqni litologik tabaqalash natijalari litologik ustun ko’rinishida tasvirlanadi – kesimning modeli, unda chuqurliklar shkalasi ma’lum miqyosda bajarilgan (odatda 1:200; 1:500). Ochilgan qatlamlarning litologik tarkibini tasvirlash uchun chuqurliklar shkalasi yonida ustun ajratiladi, unda muvofiq sathlarda ularning ustki va ostki yuzasining chegaralari o’tkaziladi, chegaralar oraliqlari esa tog’ jinslarining shu turiga mos keladigan shartli belgilar bilan to’ldiriladi. Litologik ustunda shartli belgilar bilan quduq kesimida uchragan yuvilishlar, yer yoriqlari va uning tuzilishini tushunish uchun muhim bo’lgan qatlamning boshqa xususiyatlari tasvirlanadi. Antologik ustun – haqiqiy ma’lumotlarning bir qator yig’indilarini interpretatsiya qilish natijalaridir. Shuning uchun u tuzilishni asoslovchi asosiy materiallar bilan birga bo’lishi lozim. Birinchi navbatda bu karotaj diagrammalar. Odatda quduq kesimini illyustratsiya qiladigan planshetga shu hududda rivojlangan yotqiziqlarni tavsiflash uchun karotaj diagrammalarning nisbatan axborotli uch-to’rtta turi kiritiladi. Karotaj diagrammalaridan chapda kernni chiqishini tasvirlovchi ustun joylashtiriladi. Bu yerda kern olib burg’ilash oraliqlari yoki quduq devoridan namuna olingan nuqtalar va ko’tarilgan kernning uzunligi ko’rsatiladi. Ba’zan bu ustunda ko’tarilgan kern namunalarining litologiyasi shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Litologik ustunda tog’ jinslarining tavsifi va kernda aniqlangan fauna va floralarning nomlari ketirilgan bo’lishi mumkin. Kesim modelining muvofiq ustunidagi paleontologik axborot biostratigrafik yoshi chegaralarini asoslash uchun xizmat qiladi. Geologik-geofizik kesimning muhim qismi – stratigrafik model, u alohida quduqlar kesimini o’zaro solishtirish va hududda biror stratigrafik bo’linmalarning (stratonlarning) tarkibini o’zgaruvchanligi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Straton – kesimida ajratish va maydon bo’ylab kuzatish imkonini beradigan biror bir belgisi bo’yicha ma’lum birlikni tashkil etuvchi tog’ jinslari jamlamasidir. 11

Birinchi marta birorta straton ajratilgan kesim stratotip deb yuritiladi, ajratilgan straton esa – stratotip. Qolgan kesimlarda stratigrafik bo’linmalarning chegaralari stratotipik kesimlar yoki stratotipiklar bilan taqqoslangan kesimlar bilan taqqoslash (korrelyatsiyalash) natijasida aniqlanadi. Kesimning stratigrafik modeli litologik ustundan chapda joylashtiriladi. Unda stratonlar orasidagi chegaralarning joyi (chuqurligi) va ularning nomlari ko’rsatiladi. Kesimning geologik modelida muvofiq grafada shartli belgilar bilan perforatsiya oraliqlari yoki ochiq stvolda sinash oralig’i va tadqiqotlar natijalari ko’rsatiladi: flyuidning turi, agar olingan bo’lsa, uning debiti, solishtirma og’irligi, qatlam bosimi va harorati, sinash davomiyligi. Shunday qilib, bitta geologik chizma matnining bir necha varaqlarini o’z ichiga olgan axborotni ko’rinarli va to’liq tasvirlash holatiga keladi. Kesimlarni taqqoslash (korrelyatsiyalash). Korrelyatsiyalash sxemalarini tuzish Kesimlarni taqqoslash geologik modelni tuzishda eng asosiy vazifa hisoblanadi. Qatlamlarning qalinligi va moddiy tarkibini lateral o’zgaruvchanligi shunga olib keladiki, kesimlar bir-biridan bir qancha masofada juda farq qilishi mumkin. Geologik kesimlarni taqqoslash (korrelyatsiyalash) deganda yoshini aniqlash, tayanch gorizontlarni va bir nomli qatlamlarni ajratish, litologik tarkibining o’zgarishlarini aniqlash uchun hamda qatlamlar, burchakli nomuvofiqliklar kontaktlarining xarakteri va boshqalarni aniqlash uchun ularni o’zaro solishtirish tushuniladi. Bitta tuzilma chegarasida joylashgan kesimlarni solishtirishda korrelyatsiya lokal bo’lishi mumkin; neftgazli rayonda joylashgan tuzilmalar kesimini solishtirishda – rayonlararo; katta region yoki sedimentatsion havza chegarasidagi kesimlarni taqqoslashda – regional . 12

Lokal korrelyatsiya zaxiralarni hisoblash va konni ishlatishni loyihalash uchun zarur, rayonlararo va regional – shu regionning geologik tuzilishini asosiy xususiyatlarini o’rganish va neft va gazning istiqbolli va bashoratlangan resurslarini baholash hamda izlov-qidiruv ishlarining yo’nalishlarini tanlash uchun kerak bo’ladi. Umumiy va batafsil korrelyatsiya ajratiladi. Rayonlararo va regional korrelyatsiyada kesimlar katta yoki kichik yirik stratigrafik birliklar bo’yicha yoki quduqlar kesimida yaqqol ajraladigan va konning butun maydoni bo’ylab tarqalgan bir nechta tayanch gorizontlar va reperlar bo’yicha taqqoslanadi. Lokal korrelyatsiyada zaxiralarni yuqori toifalar bo’yicha hisoblash, uyumni ishlatish sistemasini loyihalash va tahlil qilish maqsadida neftli va gazli gorizontlarning har bir qatlami o’rganiladi. Bu korrelyatsiya ayniqsa, litologik o’zgaruvchanligi bilan xarakterlanadigan, alohida qatlamchalarga ajralgan, turli yo’nalishlarda tugallanib boradigan qatlamlar uchun zarur. Mahsuldor gorizontni o’rganishda taqqoslashni qatlamning ostki yuzasidan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Batafsil korrelyatsiyalash qumtoshlar, ohaktoshlar va boshqa tog’ jinslari bilan namoyon bo’lgan har bir alohida qatlamni maydon bo’ylab tarqalishini hamda tugallanish chegaralarini va ularning kollektorlik xossalarini o’zgaruvchanligini aniqlash imkonini beradi. Bu zaxiralarni sanoat ahamiyatida hisoblashda butun gorizontni ishlatish sistemasini loyihalash va tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Mahalliy yoki regional korrelyatsiyalash uchun qatlamlarning foydalanish mumkin bo’lgan xarakterli xususiyatlari orasida ahamiyatli darajasiga ko’ra quyidagilar ajratiladi: 1) faunalarning ma’lum shakllari va mu’lum bir komplekslari ishtirok etishi bo’yicha ajratib turadigan qalinliklar yoki pachkalarning paleontologik xarakteristikasi; 2) qatlamlarning litologik xususiyalari; kesimlarni taqqoslash bo’yicha ishlarda litologik belgilarning mavjud yutuqlari ularni aniqlash qulayligi hisoblanadi, chunki ular kernni vizual ta’riflash natijasida olinishi mumkin; 13

3) qatlamlarni o’rganishning geofizik usullari; tadqiqotlarning keng qo’llaniladigan usullari – elektrometrik, radiometrik, akustik, termometrik – neftli, gazli va suvli tog’ jinslarining fizik xossalarini o’rganishga asoslangan; 4) tog’ jinslarining kimyoviy tarkibi xususiyatlari, ularni aniqlash tadqiqotlarning laboratoriya va boshqa maxsus usullarini talab qiladi; 5) taqqoslashning mexanik usullari, tog’ jinslarining qattiqlik darajasini o’rganishga asoslangan. Yuqorida qayd etilganlarga bog’liq holda quduqlar kesimini solishtirishning quyidagi usullari qo’llaniladi: - paleontologik – makrofauna; foraminiferlar; ostrakodalar; diatomitli suv o’simliklari; radiolyariyalar – kompleksi bo’yicha; - litologik – tog’ jinslarini makroskopik tadqiqot qilish bo’yicha; jinslarning donadorlik xarakteristikasi bo’yicha; jinslarning terrigen qismini mineralogik tarkibi bo’yicha; gilli moddalarning mineral tabiati bo’yicha; jinsdagi konkretsion hosilalarning xarakteri va kimyoviy–mineralogik tarkibi bo’yicha; - geofizik – quduqlarda elektrometriya, radiometriya, termometriya ma’lumotlari, kavernometriya va boshqalar bo’yicha; - geokimyoviy – uglevodorod koeffitsiyenti bo’yicha; jinslarning karbonatliligi bo’yicha; oltingugurt va temirning shakllari bo’yicha; Va, Cu, Ni elementlari va ularning miqdoriy nisbati bo’yicha (spektral usul); bitumsimon moddalarning komponent tarkibi bo’yicha; - mexanik – o’tish tezligini burg’iga yuklama bilan, uning o’lchamlari va rotorning aylanish chastotasi bilan, yuvuvchi suyuqlik sirkulyatsiyasining hajmiy tezligi va boshqalar bilan bog’laydi; Mexanik usuldan boshqa barcha sanab o’tilgan usullar u yoki bu darajada taqqoslanadigan quduqlar kesimi bo’yicha kern olishni ko’zda tutadi. Ammo kesimning kern, shlam olish ko’zda tutilmagan oraliqlarida mikrofaunalarni o’rganish uchun mikropetrografik va spektral tadqiqotlarni qo’llash mumkin. 14

Namunaviy va normal litologik-stratigrafik kesim tuzish Alohida quduqlar kesimini taqqoslash natijasida ajratilgan qatlamlarning qalinligi va ularning o’rganilayotgan hududda o’zgaruvchanlik xarakteri aniqlanadi. Bu ma’lumotlar o’rganilayotgan yotqiziqlarning umumiy litologikstratigrafik kesimini tuzish uchun asos hisoblanadi. Kesimdagi ochilgan yotqiziqlarning aniqlangan nomuvofiqliklari, neftgazlilik xarakteri va boshqa xarakteristikalari litologik ustunda ko’rsatiladi. Ustundan o’ngda ajratilgan qatlamlarning minimal va maksimal qalinliklari ko’rsatiladi, chapda esa – chuqurlik va stratigrafik ustun. Tuzish uchun qatlamlarning vertikal qalinliklari olinadigan namunaviy kesim, va tuzish uchun ochilgan qatlamlarning haqiqiy qalinligi ko’rsatkichlaridan foydalaniladigan normal kesim ajratiladi. Qatlamlarning haqiqiy qalinligini hisoblash Qatlamning ustki va ostki yuzasini quduq bilan ochish chuqurligi uning haqiqiy qalinligini aniqlash uchun yetarli bo’lmaydi. Birinchidan, qatlamlar gorizontal bo’lmasligi mumkin, unda quduq ularning har birini ma’lum bir burchak ostida kesib o’tadi (5.4a-rasm). Ikkinchidan, quduqning o’zi qiya bo’lishi mumkin, bu ham qatlamning burchak ostida ochilishiga olib keladi (5.4b-rasm). Vertikal quduq bilan o’tilgan gorizont yoki qatlamning haqiqiy qalinligi quyidagi formula bilan hisoblanadi: Н q = H ver cos a (5.1) bu yerda, H q – qatlamning haqiqiy qalinligi; H ver. – qatlamning vertikal qalinligi; α – qatlamning yotish burchagi. Vertikal qalinlik karotaj diagramma bo’yicha aniqlanadi, qatlamning yotish burchagi – olingan kern bo’yicha, qatlamning qiyaligini o’lchashga asosan yoki tuzilma xaritasi bo’yicha. Qiya (qiyshaygan) quduq bilan ochilgan qatlamning haqiqiy qalinligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Н q = H ko ' r . cos b (5.2) 15

bu yerda, H q – qatlamning haqiqiy qalinligi; H ko’r. – qatlamning ko’rinarli qalinligi; β – qatlamning kern bo’yicha o’lchangan ko’rinarli yotish burchagi. Namunaviy kesim yangi quduqlarning loyihaviy kesimini solishtirish maqsadida foydalaniladi, u burg’ilash jarayonini nazorat qilish imkonini beradi. Kesim juda o’zgaruvchan bo’lganda quduqlarning alohida guruhlari uchun bir nechta namunaviy kesimlar tuziladi. Bu holatda jamlama (yig’ma) geologik- 16

geofizik kesim tuziladi. rasm. Vertikal (a) yoki qiya (b) quduq bilan ochilgan qatlamning haqiqiy qalinligini aniqlash: α – qatlamning yotish burchagi; β – quduqning qiyshayish burchagi; H vr – qatlamning vertikal qalinligi; H k. – qatlamning ko’rinarli qalinligi; H h – qatlamning haqiqiy qalinligi. Jamlama kesim tashqaridan namunaviy geologik-geofizik kesimga o’xshaydi. Farqi shundan iboratki, litologik ustunda hududning turli uchastkalaridagi oraliqlarning tuzilishiga muvofiq keladigan ikkita (ba’zan uchta) zona ko’rsatiladi. Shartli belgilar bilan har xil turdagi zonalar orasidagi kontaktning xarakteri ko’rsatiladi: aralashishlar, yuvilish, tugallanish va boshqalar. Jamlama kesim oraliqlarning haqiqiy qalinligi asosida tuziladi. Jamlama kesimga qo’yiladigan asosiy talab – maksimal stratigrafik to’liqlik hisoblanadi. Shuning uchun 17

jamlama kesim tuzishda eng chuqur quduqning kesimidan foydalaniladi. Agar hududning bir qismida biror straton to’liq yoki qisman yuvilgan bo’lsa, litologik ustunda bu holat shartli belgi bilan tasvirlanadi. Quduqning kesimiga shu quduqning karotaj diagrammasi keltiriladi. Jamlama kesmada turli quduqlar bo’yicha tog’ jinslarining yig’ma (jamlama) tavsifi va oraliqlarning paleontologik xarakteristikasi ustuni keltiriladi. Litologik ustundan o’ngda oraliqlarning qalinliklar ustuni tuziladi. Unda yoki stratigrafik bo’limlarga yoki bir turli litologik pachkaga mos keladigan har bir oraliqning yuqori va quyi o’zgarish chegaralari beriladi. Litologik ustundan chapda chuqurliklar shkalasi va stratigrafik shkala joylashtiriladi. Jamlama kesma geologik vazifalarni yechishda (masalan, xaritalar yoki kesmalar kabi) hisoblashlar uchun bevosita foydalaniladigan aniq geologik modellarga kirmaydi. Ammo, katta miqdordagi geologik axborotlarni umumlashtirib, bu model o’rganiladigan obyektning tuzilishi haqida juda ko’rinarli va yaqqol tasavvur hosil qilishga xizmat qiladi. Geologik kesma tuzish Geologik kesma (profil) deb yer yuzasidan muayyan bir chuqurlikkacha olingan yer po’stining ma’lum bir miqyosdagi ikki o’lchamli grafik tasviriga aytiladi. Yer yuzasida ochilib yotuvchi tog’ jinslari geologik xaritalarda ikki o’lchami bilan tasvirlangani uchun ularning hajmi va chuqurlikdagi yotish sharoitlari to’g’risida to’liq tasavvur olib bo’lmaydi. Shuning uchun ham geologik xaritalarda tasvirlangan tog’ jinslari va strukturalarning uchinchi o’lchami vertikal geologik kesmalar yordamida ko’rsatiladi. Geologik kesmalar yer po’stining ma’lum bir chuqurligigacha olingan vertikal kesmadan iborat bo’lib, ular geologik xarita bo’yicha, burg’i quduqlaridan olingan ma’lumotlar va geofizik materiallar yordamida tuzilishi mumkin. 18

Geologik kesmalar yuqoridan kesma chizig’i, pastdan esa bazis chizig’i va yon tomonlardan vertikal miqyos chiziqlari orqali chegaralangan bo’ladi (5.5rasm). Kesma chizig’i relyef yuzasining vertikal tekislik bilan kesishish chizig’idir. Bazis chizig’i esa geologik xaritalar bo’yicha kesmalar tuzganda yotqiziqlarning yotish shakllari va strukturalarni yetarli darajada ko’rsata oladigan chuqurlikdan o’tkazilgan gorizontal chiziqdir. rasm. Geologik kesmaning umumiy ko’rinishi Geologik kesma tuzishda kesma yo’nalishini to’g’ri tanlab olish juda muhim. Chunki xaritaning barcha yo’nalishlari bo’yicha ham joyning ichki geologik tuzilishi to’g’risida to’liq ma’lumot olib bo’lmaydi. Geologik kesmalar to’g’ri chiziq bo’yicha, ayrim hollarda siniq chiziqlar bo’yicha ham tuzilishi mumkin. Kesma chizig’ining ikki chekka nuqtasi, agar u siniq chiziqlardan iborat bo’lsa, sinish nuqtalari ham katta harflar bilan belgilanadi. Agar tayanch burg’i quduqlari qazilgan bo’lsa, geologik kesma ular orqali o’tkazilishi kerak. Kesmada barcha geologik chegaralar (muvofiq, nomuvofiq va intruziv) bir xil uzluksiz qora rangli chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Kesma chizig’i qatlam yo’nalishiga ko’ndalang o’tganda qatlamlar kesmada haqiqiy yotish burchagi bilan tushiriladi. Agar xaritada qatlamlarning yotish elementlari ko’rsatilmagan bo’lsa, ular kesma tuzish jarayonida aniqlanadi. Kesma chizig’i erozion qoldiq orqali o’tganda qatlamlarning ostki va ustki yuzasi chegaralari kesma bo’ylab to’g’ri chiziq yordamida tutashtiriladi. Bu to’g’ri chiziqning qiyalik burchagi qatlamning yotish burchagiga teng bo’ladi. Boshqa barcha muvofiq yotuvchi qatlamlar ham shunday burchakda tushiriladi. Xaritada 19

qatlamlarning yo’nalish chizig’i orqali ularning yotish tomonini osongina aniqlash mumkin. Kesma chizig’i qatlamlar yo’nalishiga diagonal o’tgan bo’lsa, ya’ni kesma chizig’i bilan qatlamning yo’nalish chizig’i orasida ma’lum bir burchak mavjud bo’lsa, qatlamlarni kesmaga tushirishda bu burchak albatta hisobga olinishi kerak. Chunki bu holda, qatlamlar kesmada haqiqiy yotish burchagi bilan emas, balki ko’rinarli burchagi bo’yicha tushiriladi. U burchak har doim haqiqiy yotish burchagidan kichik bo’ladi. Kesma chizig’i bilan qatlamning yotish chizig’i orasidagi burchak qancha kichik bo’lsa, kesmada qatlamning ko’rinarli yotish burchagi uning haqiqiy yotish burchagiga shuncha yaqin bo’ladi. Kesma chizig’i qatlamning yo’nalish chizig’iga qancha yaqin bo’lsa, kesmada qatlamning ko’rinarli yotish burchagi shuncha kichik bo’ladi va nihoyat, qatlamning yo’nalishi kesma chizig’iga mos kelganda, ya’ni boshqacha qilib aytganda, yo’nalish chizig’iga parallel bo’lganda, qiya yotgan qatlam ham kesmada gorizontal holda tasvirlanadi. Geologik kesmalarda vertikal va gorizontal miqyoslar bir-biriga teng bo’lishi va ular xarita miqyosiga to’g’ri kelishi lozim. Qatlamlarning qalinligi va yotish burchagi kichik bo’lganda kesmaning vertikal miqyosini kattalashtirib olish mumkin. Shuni esda tutish kerakki, geologik kesmaning vertikal miqyosi uning gorizontal miqyosiga nisbatan oshishi bilan qatlamlarning kesmadagi yotish burchagi ham oshadi. Bunda qatlamlarning yotish burchagi qanchaga oshishi maxsus jadval yoki nomogramma bo’yicha aniqlanadi. Kesma chizig’i qatlamlarning yo’nalish chizig’iga parallel o’tganda qatlamlar geologik kesmada gorizontal holda vertikal qalinligi bo’yicha ko’rsatiladi. Bunda ularning haqiqiy qalinligi ham maxsus nomogramma yordamida aniqlanadi. Kesmalarda turli litologik tarkibdagi va yoshdagi tog’ jinslarining nisbati, ularning o’zaro munosabati (muvofiq yoki nomuvofiq yotishi, fatsial o’rin olishi, tugashi va boshqa xususiyatlari), bu jinslarning burmali yoki uzilmali buzilishi va foydali qazilmalarning tanalari, ya’ni ularning chuqurlikda tutgan o’rni 20

ko’rgazmali tasvirlanadi. Vertikal chuqurlik va kesmalarning uzunligi kesma tuzishda foydalanilgan daliliy geologik va geofizik materialga bog’liq bo’ladi. Geologik kesmalar geologik hisobotning muhim chizma hujjati bo’lib, geologik va srukturaviy xaritalarga ilova qilinadi. Geologik kesma yordamida rayonning geologik tuzilishiga aniqlik kiritilishi, «yashirin» dislokatsiyalarni aniqlash, yotqiziqlarning stratigrafik tabaqalari va litologik komplekslarining qalinligini, yotish chuqurligini va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Geologik kesmalar geologik xaritalar tuzishda geologik chegaralarning to’g’ri o’tkazilganligini nazorat qiluvchi omil, izoliniyali xaritalar tuzishda esa tayanch gorizontlarining yotish chuqurligi to’g’risidagi ma’lumotlar manbai hisoblanadi. Geologik kesmalar burg’ilash ishlari natijalari, geologik yoki strukturaviy xaritalar bo’yicha tuzilishi mumkin. Bunda kesma tuzish usullari turlicha bo’ladi. Geologik kesmalar o’rta va yirik miqyosli (1:25000 dan 1:200000 gacha) geologik xaritalarga ilova qilinadi. Quduqlardan olingan ma’lumotlar bo’yicha geologik qirqimlar tuzish uslubi. Geologik qirqimlar yer qobig’ining ma’lum bir chuqurligigacha olingan vertikal kesimdan iborat bo’lib, ular geologik xaritalar, quduqlardan olingan ma’lumotlar yoki geofizik materiallar yordamida tuzilishi mumkin. Qidiruv va ekspluatatsion quduqlarni solishtirish natijasida butun kon uchun yoki mahsuldor qatlamlar uchun geologik qirqimlar tuziladi. Geologik qirqimlar konning (qatlamning) ichki tuzilishini yoritib beradi, qidiruv va ekspluatatsion quduqlarni loyihalashni yengillashtiradi, har xil geologik tuzilmalar, ayniqsa uzilmali buzilishlar natijasida murakkablashgan tuzilmalarning tuzilmalar xaritasini tuzishga yordam beradi, tog’ jinslarining litologik-fatsial tarkibi o’zgarganligini ko’rsatadi, kesimdagi neft va gaz uyumining holatini aniqlashga imkon yaratadi. Geologik qirqimlarning masshtabi odatda geologik xarita yoki tuzilmalar xaritasining masshtabiga qarab tanlanadi. Agar xaritaning masshtabi juda kichik va qirqimda uyumning har xil xususiyatlarini mufassal yoritib berish kerak bo’lsa, u holda qirqim kattaroq masshtabda tuziladi. Geologik qirqim tuzishda uning vertikal 21

va gorizontal masshtabi bir xilda olinadi. Gorizontal va vertikal masshtablar farqli bo’lganda qatlamlarning yotish burchagi o’zgaradi. Quduqlar orasidagi masofa katta va uyumni tik yo’nalish bo’yicha chuqurroq o’rganish lozim bo’lganda har xil masshtab qabul qilinadi. Biroq bunday sharoitlarda gorizontal va vertikal masshtablarni bir xil olib quduqlarni bitta qog’ozga joylashtirish maqsadida ular orasidagi uzilishlarni ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Geologik qirqimlar ma’lum ketma-ketlikda tomonlarga bog’liq holda chapdan o’ngga chiziladi: Janub - shimol, Janubiy - g’arb, Shimoliy - sharq va hokazo. Qirqimlarni tuzish tartibi quyidagi kema-ketlikda olib boriladi: 1. Dengiz sathi chizig’i o’tkaziladi va chap tomonda vertikal masshtab chiziladi. 2. Dengiz sathi chizig’iga quduqlar oralig’i tanlangan masshtabda nuqtalar bilan belgilab olinadi. 3. Belgilangan nuqtalardan quduqlar tanasining yo’nalish chizig’i o’tkaziladi. Amplituda ko’rsatkichlari silliq chiziq bilan tutashtirilib, kesimi tuzilayotgan maydonning relyefi (yer yuzasining shakli) hosil qilinadi. 4. Quduq tanasining yo’nalish chizig’iga parallel chiziq o’tkaziladi va litologik ustun tuziladi. 5. Quduqlar kesimi solishtirilib, qatlamlarning chegaralari o’tkaziladi va geologik qirqim hosil bo’ladi. Quduq og’zi odatda har xil gipsometrik sathda joylashgan bo’ladi. Shu tufayli quduqlarda gorizontlarning yotish chuqurligini solishtirish mushkullashadi. Shuning uchun geologik qirqim tuzayotganda chuqurliklar bilan emas, balki qatlamning ustki yoki ostki yuzasining mutloq (absalyut) ko’rsatkichlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Qatlamning ustki yoki ostki yuzasining ko’rsatkichi dengiz sathidan yuqorida yoki pastda bo’lishi mumkin. Qatlamning ustki yoki ostki yuzasining ko’rsatkichi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: h = H - L (5.3) bu yerda: 22

h - qatlamni ustki yuzasining dengiz sathiga nisbatan mutloq ko’rsatkichi, m; H - quduq og’zining dengiz sathiga nisbatan mutloq ko’rsatkichi, m; L - qatlamni ustki yuzasining quduq og’zidan chuqurligi, m. rasm. Geologik qirqimning umumiy ko’rinishi Tuzilma xaritalarini tuzish Tuzilma xaritalar qoplama yotqiziqlar ostidagi mavjud geologik tuzilmalarning tutgan o’rni, turi, yotish sharoitlari va boshqa xususiyatlari aks ettiriladi. Odatdagi geologik xaritalarda va geologik qirqimlarda yer yuzasidagi ochilmagan bunday tuzilmalarning xususiyatlarini ko’rsatib bo’lmaydi. 23

Tuzilmalar xaritasida geologik obyektlarning yuzasi oddiy topografik xaritalardagi relyef shakllari singari gorizontal chiziqlar bilan tasvirlanadi. Bu gorizontal chiziqlar izogipslar bo’lib, ular chuqurlikdagi tuzilmalar yuzasining birbiriga nisbatan bir xil vertikal masofada joylashgan gorizontal tekisliklar bilan kesishishidan hosil bo’ladi. Tuzilmalar xaritasini tuzishda yer sathidan pastda joylashgan tuzilmalarda qatnashayotgan ma’lum bir stratigrafik gorizont yoki qatlamning ostki yoki ustki yuzasi tayanch gorizonti sifatida tanlab olinadi. Tuzilmalar xaritasini tuzishda bazis sath sifatida odatda dengiz sathi qabul qilinadi va izogipslar unga nisbatan hisoblanadi. Tayanch gorizonti bo’yicha tuzilmalar xaritasi tuzishda uning tanlangan yuzasida mutloq balandligi aniqlangan mumkin qadar ko’p nuqtalar topilishi kerak bo’ladi. Buning uchun tabiiy va sun’iy ochilmalar, geofizik materiallar, burg’i quduqlaridan olingan ma’lumotlardan foydalaniladi. Tuzilmalar xaritasi asosan ikkita usulda tuziladi: uchburchaklar usulida va geologik qirqimlar usulida. Uchburchaklar usulidan kam buzilgan yoki buzilmagan tuzilmalarda samarali foydalaniladi. Geologik qirqimlar usuli kuchli buzilgan tuzilmalarda qo’llaniladi. Uchburchaklar usulida tuzilmalar xaritasi tuzish uchun quyidagi talablar bajariladi: - quduqlar kesimi o’rganiladi va ustki yoki ostki yuzasi bo’yicha tuzilma xaritasi tuzilishi mo’ljallangan gorizont tanlanadi; - xarita tuzish uchun boshlang’ich ma’lumotlar jadvali tuziladi; - barcha quduqlar nuqtasi tanlangan masshtabdagi koordinatalar to’riga tushiriladi; - har bir quduqlar nuqtasi yoniga muvofiq ravishda quduqning tartib raqami va maxraj ko’rinishida xaritasi tuziladigan yuzaning dengiz sathidan chuqurligi yoziladi; - barcha quduqlar nuqtasi quduqlar orasida uchburchaklar to’rini hosil qiluvchi chiziqlar bilan tutashtiriladi (5.7-rasm); 24

- yotish chuqurliklari ma’lumotlari bo’yicha izogipslar orasidagi tanlangan masofaga (5, 10, 25, 50, 100 m) muvofiq interpolyatsiya qilinadi; - bir xil ko’rsatkichlar o’zaro silliq chiziqlar bilan tutashtirilib, tuzilma xaritasi hosil qilinadi. rasm. Uchburchaklar to’ri Geologik qirqimlar usulida tuzilmalar xaritasini tuzish. Geologik qirqimlar usuli surilmali yer yoriqlari bilan murakkablashgan hamda katta amplitudali, tor burmali tuzilmalar bo’yicha tuzilmalar xaritasini tuzishda qo’llaniladi. Bunday sharoitlarda uchburchaklar usuli ayrim xatoliklarga olib kelishi mumkin. Bu usulda tuzilmalar xaritasi tuzish ma’lum masshtabda, uyumda qidiruv ishlari olib borilayotgan yo’nalish bo’yicha qator geologik qirqimlar tuziladi. So’ngra izogipslar oralig’i tanlab olinadi va shu oraliqqa teng bo’lgan masofada bir-biriga parallel gorizontal chiziqlar o’tkaziladi. Bu chiziqlarni qatlamning ustki yoki ostki yuzasi bilan kesishishidan hosil bo’lgan nuqtalar tegishli ko’rsatkichlar bilan qirqim chizig’iga, so’ngra quduqlarni joylashish rejasiga tushiriladi. Bir xil ko’rsatkichli nuqtalar silliq chiziqlar (izogipslar) bilan tutashtiriladi va struktura xaritasi hosil bo’ladi. Burmali tuzilmalar, surilmali yer yoriqlari va uzilmalar orqali murakkablashgan hollarda avval bu tuzilmalarning yoki yer yoriqlarining gorizontal chiziqlar bilan kesishish nuqtasi topiladi. Quduqlarni joylashish rejasiga 25

yer yoriqlari yuzasining gorizontallari o’tkaziladi. So’ngra osilgan va yotiq qanotlarning izogipslari o’tkazilib, buzilish yuzasining gorizontallariga tutashtiriladi (rasm). rasm. Uzilmali buzilish bilan murakkablashgan antiklinalning tuzilma xaritasini tuzish sxemasi. 1-stratoizogipslar, 2-uzilish chizig’i. Neftgazlilik istiqbollari xaritasini tuzish Cho’kindi havzaning neftgazlilik istiqbollarini baholash bo’yicha tadqiqotlarning natijasi neftgazlilik istiqbollari xaritasi hisoblanadi. Xarita yangi UV to’plamlarini topish maqsadida geologik-geofizik tadqiqotlarning kelajakdagi yo’nalishlarini aniqlash uchun asosiy geologik hujjat bo’lib xizmat qiladi. Neftgazlilik istiqbollari bu UVlarning generatsiyalanish jarayonlarining yuzaga kelishi, migratsiyalanishi va akkumulyatsiyalanib to’planishi hamda cho’kindi havzaning geologik rivojlanishi davrida ular yemirilishi mumkin bo’lgan jarayonlar darajasi bo’yicha baholanadi. 26

Istiqbollik xaritalari o’rganiladigan territoriyalarning neftgazlilikka ta’sir ko’rsatadigan ma’lum omillarning tadqiqotlari yakunini o’zida namoyon qiladi. Tadqiqotlarning turiga ko’ra umumgeologik ma’lumotlar, neft generatsiyalash potensialini o’rganish, geokimyoviy, gidrogeologik ko’rsatkichlari, ma’lum bir yoshdagi alohida olingan litologik-stratigrafik kompleksning neft, gaz, kondensatning alohida bashoratlash bo’yicha istiqbolli xaritalari ajratiladi. Yig’ma istiqbolli xaritalar bir nechta boshlang’ich ma’lumotlar bo’yicha tuziladi va baholashda ishtirok etadigan barcha komplekslar bo’yicha ma’lumotga ega bo’lishi lozim. Neftgazlilik istiqbollari xaritasining asosiy mazmuni – territoriyalar yoki akvatoriyalarni istiqbollilik darajasi bo’yicha uchastkalarga ajratishdir. Territoriyalar isbotlangan neftgazlilik, yuqori istiqbolli, istiqbolli, kam istiqbolli va istiqbolsiz turlarga ajratiladi (rasm). Territoriyalarning haqiqiy materiallar bilan kuchsiz yoritilgan uchastkalari tushinarsiz (aniqlashtirilmagan) istiqbolli yerlarga kiritiladi. rasm. Yuqori bo’r davrining istiqbolli neftgazlilik xaritasi 1 – antiklinal tuzilmalar; 2 – tuzilmali ko’tarilmalar; 3 – bo’r yotqiziqlarini ochgan chuqur quduqlar; 4 – yuvilish zonalari. Zonalar: I-istiqbolli, II- kam istiqbolli, III- istiqbolli bo’lishi mumkin bo’lgan, IV- istiqbolsiz. 27

Yerlarni turli toifalarga kiritishda tadqiqot qilinayotgan yotqiziqlarda UV generatsiyalanish mumkinligi (neftgaz hosil bo’lish o’choqlarining mavjudligi), hosil bo’lgan UVlarni tabiiy saqlagichlarga migratsiyalanish mumkinligi hisobga olinadi. Istiqbollik xaritasi o’rganilayotgan kompleksning qalinliklar xaritasi bilan to’ldiriladigan tektonik asosda tuziladi. Neftgazlilik istiqbollarini baholashda kollektorlar va qoplamalarning nisbati katta rol o’ynaydi. Agar u yoki bu turlari yetarli darajadagi sifatga ega bo’lsa, u qulay sharoitli deb baholanadi. Agar tashkil etuvchi jinslardan biri past sifatli bo’lsa, u holda ikkinchisining sifati butun qalinlikning neftgazliligini ta’minlay olmaydi. Yaxshi qoplamalarning mavjudligi litologik chegaralangan tutqichlarning topilishiga ishonishga imkon yaratadi. Xaritalarda aniqlangan yoki taxmin qilingan yirik ko’tarilmalar, vallar, rifogen hosilalar rivojlangan zonalar, istiqbolli yotqiziqlarning tugallanishi yoki stratigrafik qiyqilishi bilan hamda monoklinallarda tabiiy saqlagichlarning tektonik ekranlanishini ta’minlaydigan yer yoriqlari bilan bog’liq bo’lgan neftgaz to’planish zonalari, shuningdek lokal UV tutqichlari va uyumlari belgilanadi. Bunda yuqori istiqbolli neftgaz to’planish zonalariga, neftgazliligi uchun boshqa qulay sharoitlar bo’lganda, UV generatsiyalanishi boshlangunga qadar shakllangan yirik ko’tarilmalar kiritiladi. 28

A dabiyotlar : 1. Абидов А.А., Эргашев Й., Қодиров М. Нефть ва газ геологияси. Русча-ўзбекча изоҳли луғат. Тошкент. “Шарқ” 2000. 2. Абидов А.А. Современные основы прогноза и поисков нефти и газа. Ташкент. “Фан” 2012. 3. Алексеенко В.А. Геохимические методы поисков месторождений полезных ископаемых. Учебник. М., Недра, 2000. 4. Абрамечева Т.В. Экономическая эффективность нефтегазоразведочных работ. Уч. пособие. Ухта 2003. 5. Бурцев М.И. Поиски и разведка месторождений нефти и газа: Учеб. пособие. Москва. Изд-во РУДН, 2006. 6. Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. Геологические условия формирования и размещения зон нефтегазонакопления. Москва. Недра 1982. 7. Бакиров АА, Бакиров ЭА, Габриэлянц ГА, Керимов В.Ю., Мстиславская Л.П. Теоретические основы поисков и разведки нефти и газа. Под ред. Э.А. Бакирова и В.Ю. Керимова: Учебник для вузов. В 2-х кн. - 4-е изд., перераб. и доп. - Кн. 2: Методика поисков и разведки скоплений нефти и газа. - М.: ООО «Издательский дом Недра», 2012. 8. Баженова O.K., Бурлин Ю.К., Соколов Б.А., Хаин В.Е. Геология и геохимия нефти и газа. М., Изд-во МГУ, 2000. 29

Похожие

Neft va gaz konlarini qidirish

Neft va gaz konlarini qidirish 2

Neft va gaz konlarini ōzlashtirish jarayonida kon geologik ōrganish

Neft va gaz konlarini ishlatishni kon geologik nazorat qilish

Neft va gazga geologik-qidiruv ishlarining metodik asoslari