Tabiiy gazni tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlari - Горное дело - Рефераты

Tabiiy gazni tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlari

Загружено в:

13.11.2023

Скачано:

0

Размер:

22.2841796875 KB

Tabiiy gazni tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlari Reja: 1. Tabiiy gaz va neft bilan chiqadigan yo’ldosh gazlar 2. Tabiiy gazning nordon kom’onentlarining xossalari 1

1. Tabiiy gaz va neft bilan chiqadigan yo’ldosh gazlar Tabiiy gazni asosiy tarkibiy qismini metan tashkil qiladi. Tabiiy gazda metandan tashqari uning eng yaqin gomologlari etan, propan, butan bo’ladi. Tabiiy gaz tarkibida hajm bo’yicha o’rtacha: CN 4 – 80-97% N 2 – 2-13% C 2 H 6 – 0,5-4% H 2 S – 1-7% C 3 H 8 – 0,2-1,5% CO 2 – 0,1-5% C 4 H 10 – 0,1-1,0% He, Ar – 0,1-0,2% va boshqa gazlar bo’ladi C 5 H 12 – 0,1-0,1 Tabiiy gaz yoqilg’i sifatida boshqa qattiq va suyuq yoqilg’ilardan afzal bo’libgina qolmay, balki boshqa gaz xolidagi yoqilg’ilardan (domna va koks gazi) ham afzaldir, chunki uning yonish issiqligi yuqoridir. Tabiiy gaz – kimyo sanoatining muxim xom ashyo manba'idir, chunki metandan vodorod, atsetilen, qurum va uglevodorodlarni xlorli hosilalari olinadi. Neft bilan chiqadigan yo’ldosh gazlar xam ‘aydo bo’lishi jixatidan tabiiy gazdir. Ular neft konlaridan neft bilan birga chiqqanligi uchun shunday nom berilgan. Bu gazlar neftda erigan xolda yoki uni ustida bo’lib gaz qal’oq hosil qiladi. Shu gazlarni bosimi ta'sirida neft quduqlar orqali ko’tarilib chiqarib olinadi. Bosimi keskin kamayishi natijasida gazlar suyuq neftdan oson ajraladi. Ilgari neft bilan birga chiqadigan gazlar ishlatilmasdan yoqilar edi (shu yerni o’zida). Hozirgi vaqtda bu gazlar Tabiiy gaz kabi yaxshi yoqilg’i va qimmatbaxo kimyoviy xom ashyo bo’lganligi uchun yig’ib olinadi. Yo’ldosh gazlarda metan Tabiiy gaz ga nisbatan kam, lekin boshqa uglevodorodlar etan, propan, butan, pentan ancha ko’p. Shuning uchun yo’ldosh gazlarni kimyoviy usullar bilan qayta ishlab Tabiiy gaz ga nisbatan ko’p mahsulot olish mumkin. Yo’ldosh gazlardan samarali foydalanish uchun ular ayrim ayrim kichik tarkibli aralashmalarga ajratiladi. Odatdagi sharoitda suyuq bo’lgan ‘entan, geksan va boshqa uglevodorodlar "gazli" benzin hosil qiladi. So’ngra ‘ro’an bilan butan aralashmasi ajratib olingandan so’ng asosan, metan, biroz etan va juda oz miqdorda boshqa uglevodorodlar aralashmasidan iborat quruq gaz qoladi. 2

Juda oson (tez) bug’lanadigan suyuq uglevodorodlardan iborat gazli benzin dvigatellarni boshlang’ich xarakatini yaxshilash uchun unga qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Propan va butan suyultirilgan gaz xolida yuqori kalloriyali gaz yoqilg’isi sifatida ishlatiladi. Tarkibi jixatidan Tabiiy gaz o’xshash bo’lgan quruq gaz atsetilen, vodorod va boshqa moddalarni olishda ishlatiladi. Yo’ldosh gazlardan kimyoviy qayta ishlash uchun ayrim uglevodorodlar etan, propan, N-butan, izo-butanlar ajratib olinadi. Sun'iy gazlar neftni termik va katalitik usullar bilan qayta ishlash vaqtida hosil bo’ladi. Xar-hil jarayonlarda hosil bo’lgan gazlarni tarkibi turlichadir va bir- biridan katta farq qiladi. Katalitik va termik jarayonlarni gazlarida juda ko’’ miqdorda to’yinmagan uglevodorodlar bor, katalitik riforming, gidroochistka, gidrokreking gazlarida esa umuman yo’q. Gazlarni ishlatilishini yo’nalishlari ularni tarkibiga bog’liq. Butilen va izobutanga boy bo’lgan katalitik kreking gazi – katalitik alkillash qurilmalarining eng yaxshi xom ashyosidir. Riforming gazlaridan vodorod ajratib olinadi, aniqrog’i 75-90% vodorodli bo’lgan gaz ajratib olinadi. Bu gaz gidrogenizatsion jarayonlarda – gidrotozalash va gidrokrekingda ishlatiladi. Hozirgi zamon texnologik qurilmalarida gazni birlamchi qayta ishlovchi blok mavjud. Bu bloklarda gaz vodorod sul'fiddan tozalanadi va C 3 -C 4 uglevodorodlar suyuq holda ajratib olinadi. Lekin gazlarni aloxida individual uglevodorodlarga va qisqa uglevodorod fraksiyalarga ajratish maxsus qurilmalarida gazlarni fraksiyalarga ajratish (GFU) bloklarida amalga oshiriladi. Neftni qayta ishlash korxonalarida bunday qurilmalardan kamida ikkita bo’ladi – birinchisi to’yingan uglevodorodlar uchun, ikkinchisi to’yinmagan uglevodorodlar uchun. To’yingan uglevodorodlarni qayta ishlash natijasida turli maqsadlar uchun ishlatiladigan quyidagi mahsulotlar olinadi. 1. Etan fraksiyasi piroliz xom ashyosi, moylarni deparafinlash qurilmasining sovutish agenti. 3

2. Propan fraksiyasi piroliz xom ashyosi, ko’pgina texnologik qurilmalar uchun sovutish agenti, suyultirilgan gaz. 3. Izobutan fraksiyasi sintetik kauchuk (izoprenli va butil kauchuk) ishlab chiqarish uchun xom ashyo, alkillash qurilmalarida ishlatiladi. 4. Butan fraksiyasi butadien olish uchun xom ashyo (sintetik kauchuk olishda), piroliz xom ashyosi, suyultirilgan gaz komponenti, avtomobil benzinlariga ularning parlarini bosimini oshirish uchun qo’shiladi. 5. Izopentan fraksiyasi izopren kauchuk olish uchun xom ashyo, yuqori oktan sonli benzin sortlarining komponenti. 6. Pentan fraksiyasi izomerlash va piroliz jarayonlarining xom ashyosi, amiloviy spirt ishlab chiqarishda xom ashyo. Gazni fraksiyalash qurilmasida (GFU) olefinli oqimdan quyidagi to’yinmagan uglevodorodlar ajratib olinadi. 1. Propan-propilen fraksiyasi polimer benzin ishlab chiqarish uchun, fenol va atseton, sintetik yuvish materiallari butil s’irtlar, alkillash qurilmasining xom ashyosi. 2. Butan-butilen fraksiyasi polimerlash va alkillash qurilmalari uchun xom ashyo. Moylar uchun prisadkalar, sintetik kauchuklar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Suyultirilgan gazlarning sifati texnik shartlari bilan aniqlanadi (TU, GOST). 4

2. Tabiiy gazning nordon kom’onentlarining xossalari Tabiiy gaz va neft bilan chiqadigan yo’ldosh gazlar tarkibida uglerod (II) oksidi va vodorod sul'fidi saqlangani uchun nordon gazlar deyiladi. Bu gazlar tarkibida bundan tashqari serouglerod (CS 2 ), serookis' uglerod (COS), merkaptanlar RHS bo’ladi. Tabiiy gazdan ajratib olingan suyuq komponentlar tarkibida sulfid RSR, disul'fid RSSR bo’ladi. Oltingugurtli birikmalar zaxarli, qazib olishda, jo’natishda va gazni qayta ishlashni qiyinlashtiradi. Bu xususiyat uglerod (II) oksidiga xam tegishli. Vodorodsul'fid – organizmni paralich qiladi, rangsiz gaz, palag’da tuxumni xidini beradi va tabiiy gazning tarkibidagi oltingugurtli birikma ichida eng faoli, -60,4 0 C da rangsiz suyuqlikka aylanadi, - 85 0 C da kristallanadi. Qattiq H 2 S uch xil modifikatsiyada -170 0 C, -147 0 C, -85 0 C da tem’eraturalar oralig’ida bo’ladi. H 2 S normal sharoitda bir xajm suvda uch xajm eriydi normal sharoitda 20 0 C vodorod sulfidni ishlab chiqishda ruxsat etilgan konsentratsiyasi PDK i.j. = 0,01 mg/m 3 , PDK x = 0,008 mg/m 3 . Metallarni korroziyaga uchratadi va sul'fidlar hosil qiladi. 2Na + H 2 S  Na 2 S 4Fe + S 2  2Fe 2 S Serauglerod CS 2 – rangsiz suyuqlik, zichligi 1,29, qaynash temperaturasi 46,3 0 C, erish temperaturasi -112 0 C, suvda yaxshi erimaydi. 0 0 C 10 0 20 0 30 0 40 0 0,24 0,23 0,21 0,18 0,11 Temperatura ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi. Qizdirganda metallarni korroziyaga uchratadi. Yuqori tem’eraturada N 2 bilan reaksiyaga kirishadi va H 2 S hosil qiladi. COS – serookis uglerod – Rangsiz va hidsiz, tez alanga oladigan gaz. Suyuqlanish temperaturasi – 50 0 C, qaynash temperaturasi – 138 0 C. Tiollar (merkaptanlar) – Umumiy formulasi RHS – organik birikma. Noxush hidli suyuqlik, gaz tarkibiga qo’shadi, ampulalarda bo’ladi. Suvda erimaydi. Organik birikmalarda yaxshi eriydi. Reaktorlarga tushib qolsa katalizatorlarni zaharlaydi. 5

Oltingugurtli gazlarni sinflash – Gazni tarkibida H 2 S ni va boshqa organik birikmalarning miqdori katta intervalda o’zgarib turadi. Tabiiy gazni tozalashda texnik iqtisodiy ko’rsatgichlarga asosan H 2 S ta'sir ko’rsatadi. Xozirgi davrda gazni qayta ishlash sohasida juda ko’’ ishlar qilinganiga qaramasdan gazlarni yagona sinflash normasi yo’q. Chunki texnikani rivojlanishi natijasida sinflash o’zgarib turishi mumkin. Bekirov va boshqalar tomonidan taklif qilingan sinflashga ko’ra gazlar: 1. juda oz oltingugurtli 2. kam oltingugurtli 3. oltingugurtli 4. yuqori oltingugurtli sinflarga bo’linadi. Bu tushunchalar tabiiy gazni yoki tabiiy gazda oltingugurtli kom’onentlarni va adsorbentlarni regeneratsiya qilingandan so’ng olinadigan gazlarning tarkibi bilan bog’liq. Bunda regeneratsiya gazlaridan oltingugurt ishlab chiqarish iqtisodiy tomondan maqsadga muvofiq ekanligi hisobga olinadi. Juda oz oltingugurtli gazlarga tarkibida H 2 S va merka’tanlarning miqdori 20-36 mg/m 3 bo’lgan gazlar kiradi. Bu gazlar H 2 S dan tozalanmaydi. Magistral trubo’rovodlarga berishdan oldin suv bo’yicha shudring nuqtasi va uglevodorodning miqdori bo’yicha standartga moslashtiriladi. Kam oltingugurtli gazlar – bu gazlarni qayta ishlash jarayonida hosil bo’lgan regeneratsiya gazlarining utilizatsiya qilish uchun qurilma yoki korxona qurilmaydi. Bunday tabiiy gazlarni tozalashdan maqsad tarkibidagi H 2 S ni, H 2 O ni, uglevodorodlarni standartga moslashtirish. Bu gazlarni tozalashda CO 2 ni chuqur tozalash maqsad qilib qo’yilmaydi. Agarda geliy ajratib olinadigan bo’lsa, CO 2 to’liq tozalanishi kerak. Tozalanmasa -72 0 C da quruq muz hosil bo’ladi. Trubalarda tiqilib qoladi. Oltingugurtli gazlar – bu gazlarni qayta ishlash vaqtida hosil bo’lgan regeneratsiya gazidan oltingugurtni ajratib olish maqsadga muvofiq deb hisoblangan gazlarga aytiladi. 6

Yuqori oltingugurtli gazlar – elementar oltingugurtni ishlab chiqarishni o’zi iqtisodiy samara beruvchi gazlarga aytiladi. Gazlar tarkibidagi H 2 S va boshqa elementlarning miqdori g/m 3 da hisoblanadi. Bundan tashqari oltingugurtning umumiy miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:g=32 ,064 ⋅10 Σ niyiρi μi ; g/m 3 Bunda: g – gazdagi umumiy oltingugurt miqdori; y i – xajm yoki mol' birligidagi kom’onentni gazdagi miqdori, % da; i – oltingugurtli gazsimon i ta kom’onentni zichligi kg/m 3 ; i – kom’onentlarni molekulyar massasi; n i – kom’onentdagi oltingugurt miqdori atom soni. Nordon gazlardan H 2 S va CO 2 gazlarni ko’rsatgichlariga ta'sir etadi, shu jumladan termodinamik ko’rsatkichlarga ham. qolgan kom’onentlarni miqdori kam bo’lganligi uchun deyarli ta'sir etmaydi. Vodorod sulfidni va CO 2 ni konsentratsiyasi oshishi gidrat hosil bo’lish tem’eraturasini ko’taradi va siqilish koeffitsientini ‘asaytiradi. Vodorod sulfid va uglerod ikki oksidni bo’lishi tabiiy gazni suvda va reagentlarda eruvchanligini ko’’aytiradi, chunki H 2 S va CO 2 ni bu moddalarda eruvchanligi uglevodorodlarga nisbatan yuqori. Boshqa oltingugurtli birikmalar COS, CS 2 R-SH, R-S-R, R-S-S-R gidrat hosil bo’lish tem’eraturasiga, namlikni yutishiga, siqilish koeffitsientiga va korroziya qilish qobiliyatiga deyarli ta'sir ko’rsatmaydi. Lekin gidrat hosil qilish ingibitorlarini, absorbentlarini va uni regeneratsiya qilish xususiyatiga ta'sir ko’rsatadi. Tabiiy gaz magistral trubo’rovodlarga berilishidan oldin oltingugurt birikmalaridan tozalanadi. H 2 S va merkaptanni miqdori 20 mg/m 3 va 39 mg/m 3 qilib belgilangan. CO 2 – gazi ballast bo’lib, tabiiy gazni issiqlik quvvatini pasaytiradi. 7

Adabiyotlar 1. Manovyan A.K. Texnologiya pervichnoy pererabotki nefti i prirodnogo gaza. – M.: Ximiya, 1999. – 567 s. 2. Nikolayav V.V., Busigina N.V. Osnovnqe protsessq fizicheskoy i fiziko- ximicheskoy pererabotki gaza. – M.: Nedra, 1998. – 184 s. 3. Bekirov T.M. Pervichnaya pererabotka prirodnqx gazov. – M.: Ximiya, 1987. – 256 s. 4. Bekirov T.M., Lanchakov G.A. Texnologiya obrabotki gaza i kondensata. – M.: Nedra, 1999. – 595 s. 5. Adelg’son S.V., Vishnyakova T.P., Paushkin Ya.M. Texnologiya nefteximicheskogo sinteza. – M.: Ximiya, 1985. – 608 s. 6. V.I. Murin i dr. Texnologiya pererabotki prirodnogo gaza i kondensata Spravochnik: V 2 ch. - M.: OOO "Nedra-Biznestsentr", 2002.-517 s: il. 8

Похожие

Neft va gaz konlarini qidirish 2

Gazni individual komponentlarini ajratib olish

Absorbsiya va adsorbsiya jarayonlar jihozlari

Gazlarni quritish

Uyumlarini ishlatish tizimlarini kon geologik asoslash